اتابکان فارس، سلسله‌ای از فرمانروایان محلی ایران بودند که از سال ۵۴۳ تا ۶۸۵ هجری قمری (۱۱۴۸-۱۲۸۶ میلادی) بر سرزمین فارس و مناطق اطراف آن حکومت کردند. این سلسله که به نام آل سلغر یا سلغریان نیز شناخته می‌شود، شامل ۱۱ فرمانروا بود که در دوره‌ای طولانی، با سیاست‌های هوشمندانه و حمایت از فرهنگ و هنر، نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کردند.

پیشینه و تأسیس سلسله

سلغر، نیای این خاندان، از امیران ترک‌نژاد طایفه غُز بود که در خراسان به سر می‌برد و سپس به خدمت طغرل سلجوقی درآمد. او پس از مدتی به فارس رفت و در مناطقی مانند کوه‌گیلویه مستقر شد.

پیش از به قدرت رسیدن سلغریان، فارس تحت حاکمیت سلجوقیان بود. آخرین اتابک منصوب سلجوقیان در فارس، بوزابه نام داشت که در سال ۵۴۱ هجری قمری به دست ملکشاه بن محمود کشته شد. دو سال بعد، سنقر بن مودود، یکی از نوادگان سلغر، فارس را تصرف کرد و سلسله اتابکان فارس را بنیان نهاد.

فرمانروایان اتابکان فارس

۱. مظفرالدین سنقر بن مودود (۵۴۳-۵۵۸ ق)

• بنیان‌گذار سلسله سلغریان.
• به دستور سلطان سنجر سلجوقی به اتابکی فارس منصوب شد.
• در شیراز مساجد، مدارس و رباط‌هایی بنا کرد و قوانین ظالمانه را لغو کرد.
• در سال ۵۵۸ هجری قمری درگذشت و در شیراز به خاک سپرده شد.

۲. مظفرالدین زنگی بن مودود (۵۵۸-۵۷۱ ق)

• برادر سنقر که پس از او به حکومت رسید.
• با حملات اتابک شومله و شورش‌های داخلی مقابله کرد.
• به آبادانی شیراز و احداث بناهای عمومی پرداخت.
• در سال ۵۷۱ هجری قمری درگذشت و در شیراز دفن شد.

۳. مظفرالدین تکله بن زنگی (۵۷۱-۵۹۱ ق)

• در دوران او فارس مورد حمله اتابک محمد جهان پهلوان از آذربایجان قرار گرفت.
• با شورش‌های داخلی و حملات خارجی مواجه بود، اما در آبادانی فارس کوشید.
• در سال ۵۹۱ هجری قمری درگذشت.

۴. قطب‌الدین طغرل بن سنقر (۵۹۱-۵۹۹ ق)

• پسر عموی تکله که پس از او به قدرت رسید.
• حکومت او با شورش‌ها و درگیری‌های داخلی همراه بود.
• در سال ۵۹۹ هجری قمری به دست سعد بن زنگی کشته شد.

۵. مظفرالدین سعد بن زنگی (۵۹۹-۶۲۳ ق)

• از برجسته‌ترین فرمانروایان سلغری.
• در دوران او فارس به اوج رونق و آبادانی رسید.
• حامی دانشمندان و شاعران، از جمله سعدی شیرازی بود.
• در سال ۶۲۳ هجری قمری درگذشت و در شیراز دفن شد.

۶. مظفرالدین ابوبکر بن سعد (۶۲۳-۶۵۸ ق)

• نامورترین فرمانروای سلغری که توانست فارس را از حملات مغول حفظ کند.
• با مغولان از در اطاعت درآمد و روابط حسنه‌ای با آنان برقرار کرد.
• فارس در دوران او به یکی از مراکز فرهنگی و اقتصادی ایران تبدیل شد.
• در سال ۶۵۸ هجری قمری درگذشت و در شیراز دفن شد.

۷. مظفرالدین سعد بن ابوبکر (۶۵۸ ق)

• پس از مرگ پدرش تنها ۱۸ روز حکومت کرد و در اثر بیماری درگذشت.

۸. عضدالدین محمد بن سعد (۶۵۸-۶۶۰ ق)

• پسر ۱۲ ساله سعد بن ابوبکر که تحت سرپرستی مادرش ترکان خاتون حکومت کرد.
• در سال ۶۶۰ هجری قمری درگذشت.

۹. محمدشاه بن سلغرشاه (۶۶۰-۶۶۱ ق)

• پسرعموی محمد بن سعد که به حکومت رسید.
• در اثر بیدادگری و مخالفت مردم، توسط ترکان خاتون دستگیر و به مغولان تحویل داده شد.

۱۰. مظفرالدین سلجوق‌شاه بن سلغرشاه (۶۶۱-۶۶۲ ق)

• برادر محمدشاه که پس از او به حکومت رسید.
• در اثر شورش مردم و حمله مغولان به اسارت درآمد و در سال ۶۶۲ هجری قمری کشته شد.

۱۱. ابش خاتون (۶۶۲-۶۸۵ ق)

• آخرین فرمانروای سلسله سلغری و تنها زن این سلسله.
• همسر منگو تیمور، پسر هلاگوخان.
• پس از مرگ او، فارس به‌طور کامل تحت سلطه مغولان قرار گرفت.

ویژگی‌های حکومت اتابکان فارس

۱. رونق فرهنگی و ادبی

اتابکان فارس حامیان بزرگ فرهنگ و ادب بودند.

• سعدی شیرازی، شاعر بزرگ ایران، در دربار اتابکان فارس رشد کرد و آثار خود را به آنان تقدیم کرد.
• شمس قیس رازی، نویسنده کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، این اثر را به ابوبکر بن سعد تقدیم کرد.
• مجد همگر و عزالدین بنجره از شاعران برجسته دربار اتابکان بودند.

۲. حمایت از علم و دانش

اتابکان فارس از علما و دانشمندان حمایت می‌کردند.

• شیخ روزبهان بقلی شیرازی و شهاب‌الدین توران‌پشتی از دانشمندان برجسته این دوره بودند.
• مدارس و کتابخانه‌های متعددی در فارس احداث شد.

۳. آبادانی و عمران

اتابکان فارس به آبادانی و توسعه شهر شیراز و مناطق اطراف آن توجه داشتند.

• ساخت مسجد نو شیراز و پل بند امیر از جمله اقدامات عمرانی آنان بود.
• در دوران ابوبکر بن سعد، فارس به یکی از مراکز مهم اقتصادی و فرهنگی ایران تبدیل شد.

۴. سیاست‌های هوشمندانه

اتابکان فارس با اتخاذ سیاست‌های مناسب توانستند فارس را از حملات مغول حفظ کنند.

• آنان با مغولان از در اطاعت درآمدند و با پرداخت مالیات، امنیت فارس را تأمین کردند.

علل زوال اتابکان فارس

1. تضعیف قدرت مرکزی: اختلافات داخلی و شورش‌های مکرر باعث تضعیف حکومت شد.
2. تهاجم مغولان: با مرگ ابش خاتون، فارس به‌طور کامل تحت سلطه مغولان درآمد.
3. بیدادگری برخی فرمانروایان: رفتار ظالمانه برخی از اتابکان، مردم را به شورش واداشت.

نتیجه‌گیری

اتابکان فارس یکی از سلسله‌های مهم محلی ایران بودند که با سیاست‌های هوشمندانه و حمایت از فرهنگ و هنر، نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کردند. دوران حکومت آنان به‌ویژه در زمان سعد بن زنگی و ابوبکر بن سعد، دوره‌ای از رونق و شکوفایی فرهنگی و اقتصادی در فارس بود. هرچند با مرگ ابش خاتون، این سلسله منقرض شد، اما میراث فرهنگی و آثار عمرانی آنان همچنان یادآور شکوه حکومت اتابکان فارس است.