چکیده

نظریه عدالت جان رالز، به‌ویژه در دوره متقدم اندیشه او، بر مفهوم “عقلانیت” (Rationality) استوار است. رالز در کتاب نظریه عدالت، اصول عدالت خود را بر پایه تصمیم‌گیری عقلانی در شرایطی کاملاً منصفانه، موسوم به “وضع نخستین” (Original Position)، تدوین می‌کند. او معتقد است که افراد در این شرایط، با وجود ناآگاهی از موقعیت فردی و اجتماعی خود، می‌توانند بر اساس اصول عقلانی، بهترین طرح زندگی اجتماعی را انتخاب کنند. این مقاله به تحلیل مفهوم عقلانیت در نظریه عدالت رالز متقدم می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه این مفهوم، مبنای انتخاب اصول عدالت و ساختار اجتماعی عادلانه قرار می‌گیرد. همچنین، به تفاوت این مفهوم با مفهوم “معقولیت” (Reasonableness) در دوره متأخر اندیشه رالز پرداخته می‌شود.

مقدمه

جان رالز، فیلسوف برجسته قرن بیستم، نظریه عدالت خود را به عنوان جایگزینی برای نظریه‌های اخلاقی مسلط دوران مدرن، به‌ویژه نفع‌انگاری، ارائه کرد. در این نظریه، عقلانیت نقش محوری در انتخاب اصول عدالت ایفا می‌کند. رالز معتقد است که افراد در شرایط فرضی “وضع نخستین”، که در آن از موقعیت فردی، اجتماعی و تاریخی خود بی‌اطلاع هستند، می‌توانند بر اساس اصول عقلانی، بهترین طرح برای زندگی اجتماعی عادلانه را انتخاب کنند.

این مقاله به بررسی مفهوم عقلانیت در نظریه عدالت رالز متقدم می‌پردازد. ابتدا مفهوم عقلانیت و کاربردهای آن در نظریه عدالت بررسی می‌شود، سپس اصول انتخاب عقلانی و شرایط تحقق آن تحلیل می‌گردد. در نهایت، تفاوت میان مفهوم عقلانیت در رالز متقدم و معقولیت در رالز متأخر مورد بحث قرار می‌گیرد.

۱. مفهوم عقلانیت در نظریه عدالت رالز

۱.۱. عقلانیت در افراد و اهداف آنها

در نظریه عدالت رالز، عقلانیت ویژگی اصلی افرادی است که در “وضع نخستین” قرار دارند. این افراد، علی‌رغم ناآگاهی از موقعیت اجتماعی و فردی خود، قادر به تصمیم‌گیری عقلانی درباره اصول عدالت هستند. رالز معتقد است که این افراد:

• عقلانی (Rational) هستند و اهداف و منافع بلندمدت خود را دنبال می‌کنند.
• طرحی عقلانی برای زندگی خود تدوین می‌کنند که بیشترین منافع ممکن را برای آنها فراهم کند.
• در انتخاب اصول عدالت، از تصمیم‌گیری بر اساس حدس و گمان پرهیز کرده و بر اساس اصول عقلانی عمل می‌کنند.

رالز می‌نویسد:

“افراد عقلانی در برابر گزینه‌های مختلف، بر اساس این‌که چگونه این گزینه‌ها اهداف آنها را به جلو می‌برند، آنها را درجه‌بندی می‌کنند و طرحی را انتخاب می‌کنند که بیشترین میزان از ترجیحات و تمایلات آنها را ارضا کند.”

۱.۲. عقلانیت در انتخاب اصول عدالت

رالز معتقد است که انتخاب اصول عدالت باید بر اساس “انتخاب عقلانی” (Rational Choice) صورت گیرد. این انتخاب شامل دو عنصر اصلی است:

1. اصول انتخاب عقلانی: قواعدی کلی و ثابت که در هر تصمیم‌گیری عقلانی باید رعایت شوند.
2. تأمل عقلانی: بررسی دقیق شرایط و نتایج احتمالی تصمیم‌گیری، به‌گونه‌ای که فرد بتواند بهترین گزینه ممکن را انتخاب کند.

۲. اصول انتخاب عقلانی در نظریه عدالت

۲.۱. اصول کلی انتخاب عقلانی

رالز بر این باور است که اصول انتخاب عقلانی، جنبه‌ای شکلی و صوری دارند و در تمام موقعیت‌های تصمیم‌گیری قابل اعمال هستند. این اصول به فرد کمک می‌کنند تا در شرایط مختلف، تصمیماتی عقلانی و منطقی اتخاذ کند.

۲.۲. تأمل عقلانی در انتخاب اصول عدالت

علاوه بر اصول کلی انتخاب عقلانی، رالز تأکید می‌کند که افراد باید با تأمل و دقت کافی، واقعیت‌های موجود در موقعیت تصمیم‌گیری را بررسی کنند. او این فرآیند را “عقلانیت تأملی” (Reflective Rationality) می‌نامد و آن را شرط لازم برای عقلانی بودن انتخاب‌ها می‌داند.

رالز می‌نویسد:

“عقلانی بودن طرح زندگی، تنها زمانی محقق می‌شود که فرد با آگاهی کامل از واقعیت‌های موجود و با تأمل دقیق درباره نتایج احتمالی تصمیمات خود، دست به انتخاب بزند.”

۳. عقلانیت در وضع نخستین

۳.۱. شرایط وضع نخستین

وضع نخستین، شرایط فرضی‌ای است که رالز برای انتخاب اصول عدالت طراحی کرده است. در این شرایط، افراد:

• از موقعیت اجتماعی، توانایی‌ها، منافع شخصی و شرایط تاریخی خود بی‌اطلاع هستند (پرده بی‌خبری).
• به دنبال انتخاب اصولی هستند که بتوانند به عنوان مبنای ساختار اجتماعی عادلانه عمل کنند.

۳.۲. نقش عقلانیت در وضع نخستین

رالز معتقد است که افراد در وضع نخستین، علی‌رغم ناآگاهی از موقعیت فردی خود، می‌توانند بر اساس اصول عقلانی، بهترین طرح برای زندگی اجتماعی را انتخاب کنند. او بر این باور است که:

• افراد در وضع نخستین، به دلیل بی‌طرفی و ناآگاهی از منافع شخصی خود، قادر به تصمیم‌گیری منصفانه و عقلانی هستند.
• اصول عدالت، بهترین طرح برای زندگی اجتماعی هستند که در مقایسه با دیگر گزینه‌ها، تناسب بیشتری با اصول انتخاب عقلانی دارند.

۴. عقلانیت و نقدهای مرتبط

۴.۱. نقد مفهوم عقلانیت در نظریه عدالت

مفهوم عقلانیت در نظریه عدالت رالز، مورد نقد برخی از متفکران قرار گرفته است. این نقدها شامل موارد زیر هستند:

1. انتزاعی بودن مفهوم عقلانیت: منتقدان معتقدند که مفهوم عقلانیت در نظریه رالز، بیش از حد انتزاعی است و با واقعیت‌های انسانی و اجتماعی سازگار نیست.
2. نادیده گرفتن تنوع فرهنگی و اجتماعی: برخی منتقدان استدلال می‌کنند که اصول انتخاب عقلانی، ممکن است در جوامع مختلف، با ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی متفاوتی تفسیر شوند.

۴.۲. پاسخ رالز به نقدها

رالز معتقد است که اصول انتخاب عقلانی، جنبه‌ای جهانی و جهان‌شمول دارند و می‌توانند در تمام جوامع و شرایط اجتماعی به کار گرفته شوند. او بر این باور است که:

• اصول عدالت، بر اساس شرایطی کاملاً منصفانه و بی‌طرفانه انتخاب شده‌اند.
• این اصول، بهترین پاسخ ممکن برای پرسش از عدالت اجتماعی هستند.

۵. گذار از عقلانیت به معقولیت در رالز متأخر

۵.۱. تغییر مفهوم عقلانیت به معقولیت

در دوره متأخر اندیشه رالز، مفهوم “معقولیت” (Reasonableness) جایگزین مفهوم “عقلانیت” (Rationality) می‌شود. رالز در این دوره، به جای تأکید بر انتخاب عقلانی به عنوان مبنای اصول عدالت، بر معقولیت و قابلیت پذیرش این اصول توسط تمام افراد در جوامع لیبرال-دموکرات تأکید می‌کند.

۵.۲. تفاوت عقلانیت و معقولیت

• عقلانیت: بر تصمیم‌گیری فردی و منطقی برای دستیابی به اهداف شخصی تأکید دارد.
• معقولیت: بر پذیرش اصول عدالت به عنوان مبنای همکاری اجتماعی توسط تمام افراد، فارغ از منافع شخصی آنها، تأکید دارد.

نتیجه‌گیری

مفهوم عقلانیت، یکی از ارکان اصلی نظریه عدالت جان رالز در دوره متقدم اندیشه او است. رالز معتقد است که افراد در شرایط فرضی “وضع نخستین”، می‌توانند بر اساس اصول عقلانی، بهترین طرح برای زندگی اجتماعی عادلانه را انتخاب کنند. این اصول، که شامل اصل برابری در آزادی‌های اساسی و اصل تمایز هستند، به عنوان مبنای ساختار اجتماعی عادلانه عمل می‌کنند.

با این حال، مفهوم عقلانیت در دوره متأخر اندیشه رالز، جای خود را به مفهوم معقولیت می‌دهد. این تغییر، نشان‌دهنده گذار از تأکید بر تصمیم‌گیری فردی به تأکید بر همکاری اجتماعی و پذیرش اصول عدالت توسط تمام افراد در جوامع لیبرال-دموکرات است.

منابع

1. رالز، جان. نظریه عدالت.
2. رالز، جان. لیبرالیسم سیاسی.
3. نوزیک، رابرت. آنارشی، دولت و آرمان‌شهر.
4. سن، آمارتیا. ایده عدالت.
5. والزر، مایکل. ساحت‌های عدالت.