چکیده

اصل تمایز (Difference Principle)، دومین اصل عدالت در نظریه “عدالت به مثابه انصاف” جان رالز، یکی از مفاهیم کلیدی و متمایزکننده نظریه او از سایر نظریه‌های عدالت اجتماعی و حتی از سنت لیبرالیسم کلاسیک است. این اصل، با پذیرش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی تحت شرایطی خاص، تأکید دارد که هرگونه نابرابری باید به نفع افراد کمتر بهره‌مند جامعه باشد. اصل تمایز، در کنار اصل برابری در آزادی‌های اساسی، پایه‌های ساختار اساسی یک جامعه عادلانه را تشکیل می‌دهد و بر توزیع عادلانه خیرات اولیه اجتماعی، از جمله ثروت، درآمد، و فرصت‌ها، تمرکز دارد. این مقاله به بررسی محتوای اصل تمایز، جایگاه آن در نظریه عدالت رالز، و نقدها و تحلیل‌های مرتبط با آن می‌پردازد.

مقدمه

جان رالز، در نظریه عدالت خود، دو اصل اساسی برای عدالت اجتماعی ارائه می‌دهد. اصل اول، برابری در آزادی‌های اساسی را تضمین می‌کند و اصل دوم، که به “اصل تمایز” معروف است، به توزیع عادلانه خیرات اولیه اجتماعی می‌پردازد.

اصل تمایز، برخلاف اصل اول که بر برابری تأکید دارد، نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی را تحت شرایطی خاص مجاز می‌داند. این اصل تأکید دارد که نابرابری‌ها تنها در صورتی عادلانه هستند که به نفع افراد کمتر بهره‌مند جامعه باشند. این رویکرد، نظریه عدالت رالز را از سنت لیبرالیسم کلاسیک متمایز می‌کند و آن را به یکی از برجسته‌ترین نظریه‌های عدالت اجتماعی در فلسفه سیاسی معاصر تبدیل می‌کند.

۱. تعریف و محتوای اصل تمایز

۱.۱. تعریف اصل تمایز

رالز اصل تمایز را این‌گونه تعریف می‌کند:

“نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی باید به گونه‌ای ترتیب داده شوند که:
الف) بیشترین نفع را برای افراد کمتر بهره‌مند داشته باشند، در حالی که اصل پس‌انداز عادلانه رعایت شود؛
ب) دسترسی به مناصب و موقعیت‌ها تحت شرایط برابری منصفانه فرصت‌ها به روی همه گشوده باشد.”

این تعریف شامل دو بند اصلی است:

1. بند اول (نفع افراد کمتر بهره‌مند): نابرابری‌ها تنها در صورتی مجاز هستند که به نفع افراد کمتر بهره‌مند جامعه باشند و سهم آنها را به حداکثر برسانند.
2. بند دوم (برابری منصفانه فرصت‌ها): دسترسی به مناصب و موقعیت‌های اجتماعی باید برای همه افراد، تحت شرایط برابر، امکان‌پذیر باشد.

۱.۲. اصل پس‌انداز عادلانه

رالز در بند اول اصل تمایز به “اصل پس‌انداز عادلانه” اشاره می‌کند. این اصل به توزیع منابع و امکانات بین نسل‌های مختلف مربوط است و تأکید دارد که:

• هر نسل باید بخشی از منابع و امکانات را برای نسل‌های آینده ذخیره کند.
• افراد در وضع اصیل، به دلیل ناآگاهی از تعلق خود به یک نسل خاص، به‌طور عقلانی به اصل پس‌انداز عادلانه پایبند خواهند بود.

۲. جایگاه اصل تمایز در نظریه عدالت

۲.۱. نقش اصل تمایز در توزیع خیرات اولیه

خیرات اولیه اجتماعی، شامل حقوق و آزادی‌های اساسی، ثروت، درآمد، و فرصت‌ها، موضوع اصلی توزیع در نظریه عدالت رالز هستند. اصل تمایز، معیارهایی برای توزیع عادلانه این خیرات ارائه می‌دهد و تأکید دارد که:

• نابرابری‌ها در توزیع خیرات اولیه باید به نفع افراد کمتر بهره‌مند باشد.
• دسترسی برابر به فرصت‌ها و مناصب اجتماعی باید تضمین شود.

۲.۲. تفاوت اصل تمایز با لیبرالیسم کلاسیک

رالز، با ارائه اصل تمایز، نظریه عدالت خود را از سنت لیبرالیسم کلاسیک متمایز می‌کند. لیبرالیسم کلاسیک، که بر نظام بازار آزاد و رقابت اقتصادی تأکید دارد، نابرابری‌های ناشی از استعدادها و توانایی‌های طبیعی را عادلانه می‌داند. اما رالز معتقد است که:

• تفاوت در استعدادها و توانایی‌های طبیعی نمی‌تواند مبنای عادلانه‌ای برای توزیع نابرابر ثروت و امکانات باشد.
• نابرابری‌ها تنها در صورتی عادلانه هستند که به نفع افراد کمتر بهره‌مند جامعه باشند.

۳. استدلال رالز برای اصل تمایز

۳.۱. انتخاب عقلانی در وضع اصیل

رالز معتقد است که افراد در وضع اصیل، تحت پرده بی‌خبری، به‌طور عقلانی اصل تمایز را انتخاب می‌کنند. این انتخاب بر اساس دو دلیل اصلی صورت می‌گیرد:

1. احتیاط عقلانی: افراد، به دلیل ناآگاهی از موقعیت اجتماعی خود، اصولی را انتخاب می‌کنند که در بدترین شرایط ممکن نیز بیشترین نفع را برای آنها داشته باشد.
2. حمایت از افراد کمتر بهره‌مند: اصل تمایز تضمین می‌کند که نابرابری‌ها به نفع افراد کمتر بهره‌مند جامعه باشد و سهم آنها را به حداکثر برساند.

۳.۲. مخالفت با نظام آزادی طبیعی

رالز، با اصل تمایز، به‌طور مستقیم با نظام آزادی طبیعی، که در لیبرالیسم کلاسیک رایج است، مخالفت می‌کند. او معتقد است که:

• تفاوت در استعدادها و توانایی‌های طبیعی، که مبنای نابرابری‌ها در نظام آزادی طبیعی است، ناشی از شانس و اقبال است و نمی‌تواند مبنای عادلانه‌ای برای توزیع ثروت و امکانات باشد.
• اصل تمایز، با تأکید بر نفع افراد کمتر بهره‌مند، توزیع عادلانه‌تری از منابع و امکانات را تضمین می‌کند.

۴. نقد و بررسی اصل تمایز

۴.۱. نقاط قوت

• حمایت از افراد کمتر بهره‌مند: اصل تمایز، با تأکید بر نفع افراد کمتر بهره‌مند، به عدالت اجتماعی و حمایت از اقشار ضعیف جامعه کمک می‌کند.
• تعادل میان برابری و نابرابری: این اصل، با پذیرش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی تحت شرایطی خاص، تعادلی میان برابری و نابرابری برقرار می‌کند.
• مخالفت با شانس و اقبال: اصل تمایز، با رد مبنای شانس و اقبال در توزیع منابع، توزیع عادلانه‌تری از ثروت و امکانات را تضمین می‌کند.

۴.۲. نقاط ضعف

• ابهام در تعریف نفع افراد کمتر بهره‌مند: برخی منتقدان معتقدند که تعریف “نفع افراد کمتر بهره‌مند” مبهم است و ممکن است در عمل به‌درستی اجرا نشود.
• چالش‌های اجرایی: اجرای اصل تمایز در نظام‌های اقتصادی و اجتماعی پیچیده ممکن است با چالش‌های عملی مواجه شود.
• مخالفت با نظام بازار آزاد: اصل تمایز، با محدود کردن آزادی‌های اقتصادی، ممکن است با نظام بازار آزاد و رقابت اقتصادی ناسازگار باشد.

۵. نتیجه‌گیری

اصل تمایز، به‌عنوان دومین اصل عدالت در نظریه جان رالز، یکی از مفاهیم کلیدی و متمایزکننده نظریه او از سایر نظریه‌های عدالت اجتماعی است. این اصل، با پذیرش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی تحت شرایطی خاص، تأکید دارد که نابرابری‌ها تنها در صورتی عادلانه هستند که به نفع افراد کمتر بهره‌مند جامعه باشند.

رالز، با ارائه اصل تمایز، نظریه عدالت خود را از سنت لیبرالیسم کلاسیک متمایز می‌کند و توزیع عادلانه‌تری از منابع و امکانات را پیشنهاد می‌دهد. با این حال، این اصل با نقدهایی مانند ابهام در تعریف نفع افراد کمتر بهره‌مند و چالش‌های اجرایی مواجه است.

منابع

1. رالز، جان. نظریه عدالت.
2. رالز، جان. عدالت به مثابه انصاف.
3. نوزیک، رابرت. آنارشی، دولت و آرمان‌شهر.
4. سن، آمارتیا. ایده عدالت.
5. والزر، مایکل. ساحت‌های عدالت.