کیده

یکی از ویژگی‌های برجسته نظریه “عدالت به مثابه انصاف” جان رالز، ترتیب و تقدم اصول عدالت است. رالز، با ارائه دو اصل عدالت، چارچوبی برای توزیع عادلانه خیرات اولیه ارائه می‌دهد. اما در مواردی که میان این اصول تزاحم و تعارض پیش می‌آید، ترتیب تقدم آنها نقش تعیین‌کننده‌ای در حل این تعارضات دارد. اصل اول عدالت، که برابری در آزادی‌های اساسی را تضمین می‌کند، بر اصل دوم عدالت (اصل تمایز) تقدم دارد. همچنین، در درون اصل دوم، بند دوم (برابری منصفانه فرصت‌ها) بر بند اول (بیشترین نفع برای افراد کمتر بهره‌مند) اولویت دارد. این مقاله به بررسی ترتیب اصول عدالت در نظریه رالز و اهمیت آن در حل تعارضات میان خیرات اولیه می‌پردازد.

مقدمه

نظریه عدالت جان رالز، با ارائه دو اصل اساسی، چارچوبی برای سامان‌دهی عادلانه ساختارهای اجتماعی و توزیع خیرات اولیه فراهم می‌کند. این دو اصل عبارتند از:

1. اصل برابری در آزادی‌های اساسی: هر فرد باید به‌طور برابر از گسترده‌ترین مجموعه ممکن از آزادی‌های اساسی بهره‌مند باشد.
2. اصل تمایز: نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی تنها در صورتی مجاز هستند که:
   • (الف) بیشترین نفع را برای افراد کمتر بهره‌مند داشته باشند.
   • (ب) دسترسی به مناصب و موقعیت‌ها تحت شرایط برابری منصفانه فرصت‌ها تضمین شود.

با این حال، در مواردی که میان این اصول تزاحم و تعارض پیش می‌آید، نیاز به تعیین ترتیب تقدم آنها وجود دارد. رالز، با تأکید بر ترتیب الفبایی (Lexical Order) اصول عدالت، تقدم اصل اول بر اصل دوم و تقدم بند دوم اصل دوم بر بند اول آن را مشخص می‌کند.

۱. تقدم اصل برابری در آزادی‌های اساسی بر اصل تمایز

۱.۱. تقدم اصل اول عدالت

رالز معتقد است که اصل برابری در آزادی‌های اساسی، بر سایر اصول عدالت تقدم دارد. این تقدم به این معناست که:

• آزادی‌های اساسی نمی‌توانند قربانی اهدافی مانند برابری اقتصادی یا رفاه اجتماعی شوند.
• آزادی‌های اساسی تنها در صورتی می‌توانند محدود شوند که این محدودیت برای حفظ یا تقویت سایر آزادی‌های اساسی ضروری باشد.

رالز می‌نویسد:

“مراد من از تقدم آزادی، اولویت داشتن اصل آزادی برابر نسبت به اصل دوم عدالت است. این دو اصل دارای ترتیب الفبایی هستند. بنابراین، نخست باید اقتضائات اصل آزادی برآورده شود. مادام که مقتضیات این اصل فراچنگ نیامده است، دیگر اصول عدالت به بازی گرفته نمی‌شوند.”

۱.۲. معنای تقدم اصل اول

تقدم اصل اول عدالت به این معناست که:

• ساختار اجتماعی باید ابتدا برای حفظ و تأمین آزادی‌های اساسی سامان یابد.
• نهادهای اجتماعی، مانند قانون اساسی، نظام سیاسی، و قوه قضاییه، باید در خدمت تأمین و حراست از آزادی‌های اساسی باشند.
• به بهانه ایجاد برابری فرصت‌ها یا بهبود وضعیت افراد کمتر بهره‌مند، نمی‌توان آزادی‌های اساسی را محدود یا سلب کرد.

۲. تقدم بند دوم اصل تمایز بر بند اول آن

۲.۱. بندهای اصل تمایز

اصل تمایز شامل دو بند اصلی است:

1. بند اول (بیشترین نفع برای افراد کمتر بهره‌مند): نابرابری‌ها تنها در صورتی مجاز هستند که به نفع افراد کمتر بهره‌مند جامعه باشند و سهم آنها را به حداکثر برسانند.
2. بند دوم (برابری منصفانه فرصت‌ها): دسترسی به مناصب و موقعیت‌های اجتماعی باید برای همه افراد، تحت شرایط برابر، امکان‌پذیر باشد.

۲.۲. تقدم بند دوم بر بند اول

رالز معتقد است که بند دوم اصل تمایز، که برابری منصفانه فرصت‌ها را تضمین می‌کند، بر بند اول آن تقدم دارد. این تقدم به این معناست که:

• به منظور ایجاد برابری فرصت‌ها، می‌توان از برخی نابرابری‌های اقتصادی جلوگیری کرد، حتی اگر این نابرابری‌ها بر اساس بند اول اصل تمایز مشروع و موجه باشند.
• برابری فرصت‌ها، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین خیرات اولیه، از اهمیت بیشتری نسبت به نفع افراد کمتر بهره‌مند برخوردار است.

۳. اهمیت ترتیب اصول عدالت در حل تعارضات

۳.۱. تعارض میان آزادی‌های اساسی و سایر خیرات اولیه

در مواردی که میان آزادی‌های اساسی و سایر خیرات اولیه، مانند رفاه اقتصادی یا برابری فرصت‌ها، تعارض پیش می‌آید، تقدم اصل اول عدالت تضمین می‌کند که:

• آزادی‌های اساسی قربانی اهداف اقتصادی یا اجتماعی نشوند.
• آزادی‌های اساسی تنها در صورتی محدود شوند که این محدودیت برای حفظ یا تقویت سایر آزادی‌های اساسی ضروری باشد.

۳.۲. تعارض میان بندهای اصل تمایز

در مواردی که میان بندهای اصل تمایز تعارض پیش می‌آید، تقدم بند دوم بر بند اول تضمین می‌کند که:

• برابری فرصت‌ها، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین خیرات اولیه، اولویت بیشتری نسبت به نفع افراد کمتر بهره‌مند داشته باشد.
• نابرابری‌های اقتصادی تنها در صورتی مجاز باشند که برابری فرصت‌ها را نقض نکنند.

۴. نقد و بررسی ترتیب اصول عدالت

۴.۱. نقاط قوت

• شفافیت در حل تعارضات: ترتیب اصول عدالت، چارچوبی روشن برای حل تعارضات میان خیرات اولیه فراهم می‌کند.
• تقدم آزادی‌های اساسی: تأکید بر تقدم آزادی‌های اساسی، اهمیت بنیادین حقوق فردی در نظریه عدالت رالز را نشان می‌دهد.
• تقدم برابری فرصت‌ها: تقدم بند دوم اصل تمایز، نشان‌دهنده اهمیت برابری فرصت‌ها در یک جامعه عادلانه است.

۴.۲. نقاط ضعف

• ابهام در تعیین حدود تقدم: برخی منتقدان معتقدند که تعیین دقیق حدود تقدم اصول عدالت در موارد خاص ممکن است دشوار باشد.
• چالش‌های عملی در اجرا: اجرای تقدم اصول عدالت در نظام‌های اجتماعی و اقتصادی پیچیده ممکن است با چالش‌های عملی مواجه شود.

۵. نتیجه‌گیری

ترتیب اصول عدالت، یکی از ویژگی‌های برجسته نظریه “عدالت به مثابه انصاف” جان رالز است که نقش مهمی در حل تعارضات میان خیرات اولیه ایفا می‌کند. رالز، با تأکید بر تقدم اصل برابری در آزادی‌های اساسی بر اصل تمایز و تقدم بند دوم اصل تمایز بر بند اول آن، چارچوبی روشن برای سامان‌دهی عادلانه ساختارهای اجتماعی و توزیع خیرات اولیه ارائه می‌دهد.

این ترتیب، نشان‌دهنده اهمیت بنیادین آزادی‌های اساسی و برابری فرصت‌ها در نظریه عدالت رالز است و آن را از سایر نظریه‌های عدالت اجتماعی متمایز می‌کند. با این حال، نظریه او با نقدهایی مانند ابهام در تعیین حدود تقدم و چالش‌های عملی در اجرا مواجه است.

منابع

1. رالز، جان. نظریه عدالت.
2. رالز، جان. عدالت به مثابه انصاف.
3. نوزیک، رابرت. آنارشی، دولت و آرمان‌شهر.
4. سن، آمارتیا. ایده عدالت.
5. والزر، مایکل. ساحت‌های عدالت.