چکیده

نظریه “عدالت به مثابه انصاف” جان رالز، بر مبنای یک قرارداد اجتماعی فرضی در “وضع اصیل” (Original Position) شکل می‌گیرد. رالز معتقد است که اصول عدالت، محصول انتخاب عقلانی افراد در شرایطی منصفانه و بی‌طرفانه هستند. این قرارداد اجتماعی، پایه و اساس توجیه اصول عدالت او است و به‌ویژه بر دو اصل برابری در آزادی‌های اساسی و اصل تمایز تأکید دارد. رالز استدلال می‌کند که افراد عاقل در وضع اصیل، با اتخاذ استراتژی “حداقل لازم” (Maximin)، این اصول را به‌عنوان مبنای ساختار اجتماعی خود انتخاب می‌کنند. این مقاله به بررسی استدلال مبتنی بر قرارداد اجتماعی در نظریه عدالت رالز، دلایل انتخاب اصول عدالت در وضع اصیل، و نقدهای مرتبط با آن می‌پردازد.

مقدمه

نظریه عدالت جان رالز، یکی از برجسته‌ترین نظریه‌های عدالت اجتماعی در فلسفه سیاسی معاصر است. این نظریه، بر مبنای یک قرارداد اجتماعی فرضی شکل می‌گیرد که در شرایطی خاص، موسوم به “وضع اصیل”، منعقد می‌شود.

رالز معتقد است که اصول عدالت، محصول انتخاب عقلانی افراد در وضع اصیل هستند. این اصول شامل:

1. اصل برابری در آزادی‌های اساسی
2. اصل تمایز

رالز استدلال می‌کند که این اصول، به دلیل شرایط خاص وضع اصیل و انتخاب عقلانی افراد در این شرایط، موجه و الزام‌آور هستند. در این مقاله، به بررسی استدلال مبتنی بر قرارداد اجتماعی در نظریه عدالت رالز و دلایل انتخاب اصول عدالت در وضع اصیل می‌پردازیم.

۱. قرارداد اجتماعی و وضع اصیل

۱.۱. مفهوم قرارداد اجتماعی در نظریه رالز

رالز، نظریه عدالت خود را به‌عنوان یک نظریه قرارداد اجتماعی معرفی می‌کند. اما برخلاف نظریه‌های سنتی قرارداد اجتماعی (مانند هابز، لاک و روسو)، قرارداد اجتماعی رالز:

• فرضی و غیرتاریخی است: این قرارداد در یک وضعیت فرضی، موسوم به “وضع اصیل”، منعقد می‌شود.
• بی‌طرفانه و منصفانه است: شرایط وضع اصیل، تضمین می‌کند که اصول عدالت به‌طور بی‌طرفانه و منصفانه انتخاب شوند.

۱.۲. شرایط وضع اصیل

در وضع اصیل:

• افراد تحت “پرده بی‌خبری” قرار دارند و از اطلاعات خاص درباره موقعیت اجتماعی، توانایی‌ها، و منافع شخصی خود بی‌اطلاع هستند.
• افراد به اطلاعات کلی درباره جامعه، اقتصاد، و روان‌شناسی انسانی دسترسی دارند.
• افراد عاقل و منطقی هستند و به دنبال طراحی یک زندگی عقلانی و عادلانه برای خود هستند.

۲. دلایل انتخاب اصول عدالت در وضع اصیل

۲.۱. انتخاب عقلانی در شرایط نامطمئن

رالز معتقد است که تصمیم‌گیری در وضع اصیل، یک “انتخاب در شرایط کاملاً نامطمئن” است. افراد نمی‌دانند که در جامعه واقعی، به کدام طبقه اجتماعی تعلق دارند یا چه توانایی‌هایی دارند. در این شرایط:

• افراد از اتخاذ استراتژی‌های پرخطر (مانند استراتژی “حداکثر ممکن” یا Maximax) اجتناب می‌کنند.
• افراد استراتژی “حداقل لازم” (Maximin) را انتخاب می‌کنند که هدف آن، تضمین و حمایت از بدترین شرایط ممکن است.

۲.۲. استراتژی “حداقل لازم”

استراتژی “حداقل لازم”، بر این فرض استوار است که افراد ممکن است در بدترین شرایط ممکن قرار گیرند. بنابراین، آنها اصولی را انتخاب می‌کنند که در بدترین شرایط نیز بیشترین نفع را برای آنها تضمین کند.

رالز استدلال می‌کند که دو اصل عدالت او، با این استراتژی کاملاً سازگار هستند:

1. اصل برابری در آزادی‌های اساسی: این اصل، حقوق بنیادین همه افراد را تضمین می‌کند و نمی‌توان آن را قربانی اهداف اقتصادی یا اجتماعی کرد.
2. اصل تمایز: این اصل، تضمین می‌کند که نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی، به نفع افراد کمتر بهره‌مند جامعه باشند.

۳. مزایای قرارداد اجتماعی در وضع اصیل

۳.۱. تضمین عدالت اجتماعی

اصول عدالت رالز، بر اساس قرارداد اجتماعی در وضع اصیل، تضمین می‌کنند که:

• آزادی‌های اساسی همه افراد مصون و محفوظ باشند.
• نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی، به نفع افراد کمتر بهره‌مند جامعه باشند.

۳.۲. ایجاد نظم اجتماعی پایدار

رالز معتقد است که توافق بر سر اصول عدالت، موجب ایجاد یک نظم اجتماعی پایدار می‌شود. این نظم:

• آزادی‌های اساسی افراد را تضمین می‌کند.
• از همکاری اجتماعی به نفع همه افراد، به‌ویژه افراد کمتر بهره‌مند، حمایت می‌کند.

۳.۳. احترام به خویش

اصول عدالت رالز، احترام به خویش (Self-Respect) را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین خیرات اولیه تضمین می‌کنند. این اصول، افراد را به‌عنوان غایت (End) در نظر می‌گیرند، نه به‌عنوان ابزار (Means).

۴. نقد و بررسی استدلال مبتنی بر قرارداد اجتماعی

۴.۱. نقاط قوت

• بی‌طرفی و انصاف: شرایط وضع اصیل، تضمین می‌کند که اصول عدالت به‌طور بی‌طرفانه و منصفانه انتخاب شوند.
• تضمین حقوق بنیادین: اصل برابری در آزادی‌های اساسی، حقوق بنیادین همه افراد را تضمین می‌کند.
• حمایت از افراد کمتر بهره‌مند: اصل تمایز، به عدالت اجتماعی و حمایت از اقشار ضعیف جامعه کمک می‌کند.

۴.۲. نقاط ضعف

• انتزاعی بودن وضع اصیل: برخی منتقدان معتقدند که شرایط فرضی وضع اصیل، بیش از حد انتزاعی است و ممکن است با واقعیت‌های اجتماعی ناسازگار باشد.
• الزام‌آوری قرارداد اجتماعی فرضی: این پرسش مطرح است که چرا یک قرارداد اجتماعی فرضی، باید برای افراد واقعی الزام‌آور باشد.
• چالش‌های عملی در اجرا: اجرای اصول عدالت رالز در نظام‌های اجتماعی و اقتصادی پیچیده ممکن است با چالش‌های عملی مواجه شود.

۵. پاسخ رالز به نقدها

۵.۱. الزام‌آوری قرارداد اجتماعی فرضی

رالز معتقد است که:

• اگر شرایط منصفانه وضع اصیل را بپذیریم، باید به نتایج آن نیز پایبند باشیم.
• افراد عاقل، با تأمل و بررسی شرایط وضع اصیل، به صحت و اعتبار اصول عدالت پی خواهند برد.

۵.۲. انتزاعی بودن وضع اصیل

رالز استدلال می‌کند که:

• شرایط وضع اصیل، یک چارچوب مفهومی برای تصمیم‌گیری بی‌طرفانه و منصفانه است.
• این شرایط، به‌عنوان یک ابزار تحلیلی، برای ارزیابی اصول عدالت مفید هستند.

۶. نتیجه‌گیری

استدلال مبتنی بر قرارداد اجتماعی در نظریه عدالت جان رالز، بر شرایط فرضی “وضع اصیل” استوار است. رالز معتقد است که این شرایط، چارچوبی بی‌طرفانه و منصفانه برای انتخاب اصول عدالت فراهم می‌کنند.

اصول عدالت رالز، شامل اصل برابری در آزادی‌های اساسی و اصل تمایز، محصول انتخاب عقلانی افراد در وضع اصیل هستند. این اصول، تضمین‌کننده حقوق بنیادین همه افراد و حمایت از اقشار کمتر بهره‌مند جامعه هستند.

با این حال، نظریه رالز با نقدهایی مانند انتزاعی بودن وضع اصیل و الزام‌آوری قرارداد اجتماعی فرضی مواجه است. رالز، با تأکید بر بی‌طرفی و انصاف شرایط وضع اصیل، تلاش می‌کند تا این نقدها را پاسخ دهد.

منابع

1. رالز، جان. نظریه عدالت.
2. رالز، جان. عدالت به مثابه انصاف.
3. نوزیک، رابرت. آنارشی، دولت و آرمان‌شهر.
4. سن، آمارتیا. ایده عدالت.
5. دورکین، رونالد. حقوق به مثابه عدالت.