نویسنده: شهید شاطری‌پور اصفهانی
تهیه‌کننده: پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی
ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
چاپ اول: سال 1399

کتاب «درآمدی بر نظام کنترل اجتماعی در اسلام» اثری پژوهشی و عمیق است که به بررسی اصول، مبانی و ویژگی‌های نظام کنترل اجتماعی در اسلام می‌پردازد. این کتاب با هدف تبیین نظام نظارتی اسلام، معرفی ظرفیت‌های آن در جامعه دینی و ارائه راهکارهایی برای تحقق نظارت اجتماعی بر اساس آموزه‌های اسلامی تدوین شده است.

موضوع و ضرورت پژوهش

کنترل اجتماعی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان مدیریت و ساماندهی جوامع، در اسلام جایگاهی ویژه دارد. در این کتاب، نویسنده به اهمیت نظام‌سازی در جامعه دینی پرداخته و آن را ضرورتی برای تضمین حیات طیبه (زندگی پاک و مطلوب) می‌داند. این نظام، برخلاف دیگر نظام‌های اجتماعی که بر مبانی غیروحیانی استوارند، بر پایه وحی الهی و آموزه‌های دینی بنا شده و همین امر، آن را از دیگر نظام‌های نظارتی متمایز می‌سازد.

ساختار و محتوای کتاب

1. مبانی نظام کنترل اجتماعی در اسلام

در این بخش، مبانی انسان‌شناختی، هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی نظام کنترل اجتماعی اسلام بررسی شده است. این مبانی، زیربنای طراحی و اجرای نظام نظارتی در جامعه دینی را تشکیل می‌دهند. برخی از نکات کلیدی این بخش عبارت‌اند از:

• خدامحوری و آفریده بودن جهان هستی: نظام کنترل اجتماعی اسلام بر این باور استوار است که جهان هستی آفریده خداوند است و همه امور تحت اراده او قرار دارد.
• ایمان به قضا و قدر الهی: این ایمان، جایگاه انسان را در نظام هستی مشخص کرده و به او درک عمیق‌تری از مسئولیت اجتماعی می‌بخشد.
• پیوستگی و وحدت نظام هستی: در این نظام، همه اجزای هستی به هم مرتبط‌اند و این ارتباط، پایه‌ای برای همبستگی و نظارت اجتماعی فراهم می‌کند.

2. ظرفیت‌های نظام کنترل اجتماعی در اسلام

در این بخش، ظرفیت‌ها و نقاط قوتی که نظام نظارتی اسلام در جامعه دینی فراهم می‌کند، مورد بررسی قرار گرفته است. مهم‌ترین ظرفیت‌ها عبارت‌اند از:

• سرمایه اجتماعی: بر اساس آموزه‌های دینی، سرمایه اجتماعی از طریق تقویت روابط انسانی و اخلاقی در جامعه شکل می‌گیرد.
• همبستگی اجتماعی: اسلام با ایجاد الفت و اخوت میان اعضای جامعه دینی، زمینه‌ای برای همبستگی اجتماعی فراهم می‌کند.
• عدالت اجتماعی: عدالت به‌عنوان یکی از ارکان اصلی نظام اسلامی، نقش مهمی در تحقق کنترل اجتماعی ایفا می‌کند.

3. موانع تحقق نظام کنترل اجتماعی در اسلام

این بخش به موانعی می‌پردازد که می‌توانند کارآمدی نظام کنترل اجتماعی اسلام را کاهش دهند. برخی از این موانع عبارت‌اند از:

• فاصله‌گیری از فطرت انسانی: انحراف از فطرت الهی انسان، یکی از عوامل اصلی ناکارآمدی نظام نظارتی است.
• تحول در نظام ارزش‌ها: تغییر ارزش‌های دینی و اخلاقی جامعه، مانعی جدی در اجرای نظام کنترل اجتماعی محسوب می‌شود.
• انتظار نادرست از دین: برداشت‌های نادرست از وظایف دین و محدود کردن آن به حوزه‌های خاص، می‌تواند مانع از تحقق نظارت اجتماعی شود.

4. روش‌شناسی پژوهش

نویسنده با استفاده از منابع دینی و بهره‌گیری از روش توصیفی و تحلیلی، تلاش کرده است تا نظام کنترل اجتماعی اسلام را تبیین کند. این روش، امکان بررسی دقیق و عمیق مفاهیم و آموزه‌های دینی را فراهم کرده و به ارائه راهکارهایی عملی برای جامعه دینی منجر شده است.

ویژگی‌های برجسته کتاب

1. رویکرد جامع و نظام‌مند: کتاب با بررسی مبانی، ظرفیت‌ها و موانع، تصویری جامع از نظام کنترل اجتماعی در اسلام ارائه می‌دهد.
2. توجه به مبانی دینی: این اثر بر پایه آموزه‌های اسلامی و وحیانی تدوین شده و همین امر، آن را از دیگر پژوهش‌های مشابه متمایز می‌کند.
3. کاربردی بودن: کتاب علاوه بر مباحث نظری، به ارائه راهکارهایی برای تحقق نظارت اجتماعی در جامعه دینی پرداخته است.
4. تمرکز بر عدالت و همبستگی اجتماعی: عدالت و اخوت به‌عنوان دو رکن اصلی نظام کنترل اجتماعی اسلام، در این اثر به‌خوبی تبیین شده‌اند.

مخاطبان کتاب

این کتاب برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان مفید است، از جمله:

• پژوهشگران علوم اجتماعی و اسلامی که به دنبال شناخت نظام‌های نظارتی مبتنی بر آموزه‌های دینی هستند.
• طلاب و دانشجویان علوم دینی و اجتماعی که به مباحث میان‌رشته‌ای علاقه دارند.
• سیاست‌گذاران و مدیران اجتماعی که در طراحی و اجرای نظام‌های نظارتی در جامعه دینی نقش دارند.

نتیجه‌گیری

کتاب «درآمدی بر نظام کنترل اجتماعی در اسلام» اثری ارزشمند است که به تبیین اصول و مبانی نظام نظارتی اسلام می‌پردازد و ظرفیت‌ها و موانع تحقق آن را بررسی می‌کند. این اثر، با ارائه راهکارهایی عملی و کاربردی، می‌تواند منبعی الهام‌بخش برای تمام کسانی باشد که به دنبال طراحی و اجرای نظام‌های نظارتی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی هستند.

این کتاب، پلی میان نظریه و عمل در حوزه کنترل اجتماعی اسلام است و می‌تواند گامی مؤثر در جهت تحقق حیات طیبه و ارتقای سطح اخلاقی و اجتماعی جوامع دینی باشد.