نویسنده: حسن خیری
تهیه‌کننده: گروه رسانه و تبلیغ
ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
چاپ اول: زمستان 1389
تعداد صفحات: 544 صفحه

کتاب «دین، رسانه، ارتباطات اجتماعی؛ پیش‌درآمدی بر نظریه ارتباطات اسلامی» اثری جامع و پژوهشی است که به بررسی نقش رسانه‌ها، به‌ویژه تلویزیون، در ارتباطات اجتماعی و تبلیغ دین می‌پردازد. این کتاب با تمرکز بر رسانه‌های جمعی در جهان اسلام و مقایسه آن با رسانه‌های مدرن غربی، تلاش می‌کند تا ضرورت نظریه‌پردازی در حوزه ارتباطات اسلامی را تبیین کند و راهکارهایی برای استفاده بهینه از رسانه‌ها در تبلیغ دین ارائه دهد.

موضوع و ضرورت پژوهش

رسانه‌ها، از جمله تلویزیون، به‌عنوان ابزارهای ارتباطات جمعی، نقشی کلیدی در هدایت افکار عمومی، آگاهی‌رسانی و تبلیغ پیام‌ها ایفا می‌کنند. در جهان اسلام، مسجد و منبر به‌عنوان نخستین رسانه‌های جمعی، نقش مهمی در نشر معارف دینی داشته‌اند. با ظهور فناوری‌های مدرن ارتباطی در غرب، این رسانه‌ها با اهداف و انگیزه‌های متفاوتی توسعه یافتند که بسیاری از آن‌ها ریشه در خاستگاه‌های استعماری داشتند. این امر باعث شد که رهبران جوامع اسلامی با نگاهی محافظه‌کارانه و انتقادی به رسانه‌های مدرن بنگرند.

کتاب حاضر با تأکید بر اهمیت رسانه‌ها در جهت‌دهی افکار عمومی و تبلیغ دین، به بررسی قابلیت‌ها و محدودیت‌های تلویزیون در مقایسه با رسانه‌های سنتی (مانند مسجد و منبر) می‌پردازد و تلاش می‌کند تا راهکاری برای تلفیق رسانه‌های مدرن با ارزش‌های دینی ارائه دهد.

ساختار کتاب

کتاب در هفت فصل تنظیم شده است:

فصل اول: وسایل ارتباط جمعی

در این فصل، نویسنده به تعریف و چیستی وسایل ارتباط جمعی پرداخته و نقش آن‌ها در جوامع مختلف را بررسی می‌کند.

فصل دوم: سنت، دین و رسانه

این فصل به بررسی نقش رسانه‌های سنتی اسلامی، مانند مسجد و منبر، در تبلیغ دین و مقایسه آن‌ها با رسانه‌های مدرن می‌پردازد.

فصل سوم: تلویزیون و دین

نویسنده در این فصل، موقعیت رسانه‌ای و دینی تلویزیون را تحلیل کرده و تأثیر آن بر تبلیغ دین را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

فصل چهارم: رویکردها و نظریات ارتباطات با تأکید بر تلویزیون

در این فصل، نظریه‌ها و رویکردهای مختلف ارتباطی، از جمله دیدگاه‌های مارشال مک‌لوهان، نیل پستمن، گیدنز، پیتر برگر و دیگر نظریه‌پردازان، با تأکید بر تلویزیون بررسی می‌شوند.

فصل پنجم: پیش‌درآمدی بر الگوی ارتباطات اسلامی

این فصل به بررسی نظریات اجتماعی پنج اندیشمند مسلمان، شامل:

• فارابی: نظام اجتماعی مدینه فاضله
• خواجه نصیرالدین طوسی: جامعه اخلاقی
• علامه طباطبایی: نظم اجتماعی مبتنی بر احترام به قانون
• علامه محمدتقی جعفری: حیات معقول
• شهید مطهری: ارزش‌های انسانی و فطری

فصل ششم: هویت و فضا

در این فصل، نویسنده به تحلیل فرایندهای تعاملی مبتنی بر احساسات، تعلقات اجتماعی و انتخاب عقلانی در ارتباطات اجتماعی می‌پردازد.

فصل هفتم: گزارشی از یک تحقیق پیمایشی

این فصل به ارائه گزارشی از یک تحقیق پیمایشی درباره مقایسه تلویزیون و مسجد در تبلیغ دین اختصاص دارد. نویسنده با تحلیل داده‌های این تحقیق، به بررسی قابلیت‌ها و محدودیت‌های تلویزیون در تبلیغ دین پرداخته است.

فرضیه و یافته‌های اصلی کتاب

نویسنده در این کتاب فرضیه‌ای را مطرح می‌کند که تلویزیون دارای اقتضائات و ظرفیت‌های خاص خود است و نمی‌توان انتظار داشت که همانند رسانه‌های سنتی (مسجد و منبر)، دین را تبلیغ کند.

بر اساس یافته‌های تحقیق پیمایشی، تلویزیون:

• روحیات فردگرایی، تمایلات عرفی، نسبی‌گرایی و خودافزایی را در میان مخاطبان تقویت می‌کند.
• حتی در میان مخاطبان مذهبی، هدف تفریحی از استفاده از تلویزیون غالب است.
• این ویژگی‌ها، هشدارهایی جدی درباره آسیب‌ها و خطرات تلویزیون در تبلیغ دین ارائه می‌دهد.

ویژگی‌های برجسته کتاب

1. توجه به رسانه‌های سنتی و مدرن: این کتاب با بررسی نقش رسانه‌های سنتی (مسجد و منبر) و مقایسه آن‌ها با تلویزیون، به تحلیل جامعی از نقاط قوت و ضعف هر دو نوع رسانه پرداخته است.
2. نگاه تطبیقی و انتقادی: نویسنده با بهره‌گیری از نظریات ارتباطی غربی و اسلامی، به مقایسه تطبیقی آن‌ها پرداخته و تلاش کرده است تا الگوی ارتباطات اسلامی را تبیین کند.
3. تحلیل عملی و کاربردی: گزارش تحقیق پیمایشی در فصل پایانی، یافته‌های عملی و کاربردی درباره تأثیر تلویزیون بر تبلیغ دین ارائه می‌دهد.
4. تأکید بر نظریه‌پردازی ارتباطات اسلامی: این کتاب گامی مهم در جهت ارائه نظریه‌ای بومی و اسلامی در حوزه ارتباطات است.

مخاطبان کتاب

این کتاب برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان مفید است، از جمله:

• پژوهشگران علوم ارتباطات و رسانه که به دنبال نظریه‌پردازی بومی در این حوزه هستند.
• طلاب و دانشجویان علوم دینی و اجتماعی که به مباحث میان‌رشته‌ای علاقه دارند.
• فعالان حوزه تبلیغ دین و رسانه که به دنبال بهره‌گیری از رسانه‌های مدرن برای نشر معارف دینی هستند.

نتیجه‌گیری

کتاب «دین، رسانه، ارتباطات اجتماعی؛ پیش‌درآمدی بر نظریه ارتباطات اسلامی» اثری جامع و ارزشمند است که به تحلیل نقش رسانه‌ها در تبلیغ دین و ارتباطات اجتماعی می‌پردازد. این کتاب با ارائه دیدگاهی تطبیقی و انتقادی، تلاش می‌کند تا راهکاری برای تلفیق رسانه‌های مدرن با ارزش‌های دینی ارائه دهد و زمینه‌ای برای نظریه‌پردازی ارتباطات اسلامی فراهم کند.

این اثر، منبعی الهام‌بخش برای تمام کسانی است که به دنبال درک عمیق‌تر از نقش رسانه‌ها در جوامع اسلامی و ارائه راهکارهایی برای تبلیغ دین در عصر مدرن هستند.