نویسنده: عباس حیدری‌پور
مصاحبه‌شونده: حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی سبحانی
تهیه‌کننده: پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی
ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
چاپ اول: سال 1399

کتاب «ظرفیت‌های تمدنی علم کلام در گفتگو با محمدتقی سبحانی» حاصل هشت جلسه مصاحبه با استاد محمدتقی سبحانی است که با هدف بررسی و بازخوانی ظرفیت‌های تمدنی دانش کلام تدوین شده است. این اثر با ارائه یک طبقه‌بندی نوین دانشی، جایگاه ویژه‌ای برای «مطالعات تمدنی» در میان دانش‌های اسلامی تعریف کرده و ارتباط عمیق میان علم کلام و تمدن را مورد تأکید قرار می‌دهد.

هدف و موضوع کتاب

این کتاب به دنبال آن است که علم کلام را از یک دانش صرفاً پاسخگو و منفعل به سطح یک دانش فعال و تمدن‌ساز ارتقا دهد. نویسنده و مصاحبه‌شونده تلاش کرده‌اند تا نشان دهند که علم کلام، در وضعیت مطلوب خود، می‌تواند نقشی اساسی در پدیدآوری تمدن نوین اسلامی ایفا کند.

در این راستا، کتاب به بررسی ظرفیت‌های عام و خاص علم کلام برای مطالعات تمدنی و تمدن‌سازی پرداخته و این دانش را به‌عنوان یکی از ارکان اصلی در تبیین و ساماندهی آموزه‌های دینی معرفی کرده است.

ساختار و محتوای کتاب

1. جایگاه علم کلام در تمدن‌سازی

کتاب با ارائه یک طبقه‌بندی نوین دانشی، جایگاهی اختصاصی برای مطالعات تمدنی در نظام دانش‌های اسلامی تعریف کرده و ارتباط آن با علم کلام را به‌صورت عمیق و درونی تحلیل می‌کند. در این طبقه‌بندی، علم کلام نه‌تنها به‌عنوان دانشی مستقل، بلکه به‌عنوان دانشی که می‌تواند سایر علوم را در جهت تمدن‌سازی هدایت کند، معرفی شده است.

2. علم کلام: از انفعال به کنشگری

یکی از محورهای اصلی کتاب، تلاش برای بازتعریف علم کلام به‌عنوان یک دانش فعال و کنشگر است. در این نگاه، علم کلام تنها به پاسخگویی به شبهات محدود نمی‌شود، بلکه می‌تواند در پدیدآوری تمدن نوین اسلامی نقش‌آفرینی کند.

3. ظرفیت‌های عام و خاص علم کلام

کتاب به تفصیل به بررسی ظرفیت‌های علم کلام پرداخته است:

• ظرفیت‌های عام:
  • تبیین رویکرد تمدنی به دین.
  • دستگاه‌مند کردن آموزه‌های دینی برای مطالعات تمدنی.
  • ارائه چارچوب‌های معرفت‌شناسی و دین‌شناسی برای تمدن‌سازی.
• ظرفیت‌های خاص:
  • بررسی موضوعاتی مانند نظام فاعلیت، تکلیف، فلسفه بعثت انبیاء، امامت و ولایت، انسان‌شناسی و… در علم کلام قدیم.

4. نقد وضعیت موجود دانش‌های اسلامی

کتاب در کنار بررسی ظرفیت‌های علم کلام، نقدهایی را نیز به وضعیت فعلی دانش‌های اسلامی، از جمله کلام، فلسفه و عرفان، وارد کرده است. این نقدها شامل:

• خروج از نظام طبقه‌بندی مطلوب دانشی.
• عدم تنقیح دقیق برخی مفاهیم و آموزه‌ها.
• وجود تهافت‌های درونی و برونی در برخی از مباحث.

5. تمرکز بر ظرفیت‌های دانشی علم کلام

نکته مهمی که در این کتاب مورد تأکید قرار گرفته، تمرکز بر ظرفیت‌های علم کلام به‌عنوان یک دانش است، نه صرفاً ظرفیت‌های اجتماعی آن. این رویکرد، علم کلام را به‌عنوان یک دانش زیربنایی برای سایر علوم و برای تمدن‌سازی معرفی می‌کند.

ویژگی‌های برجسته کتاب

1. طبقه‌بندی نوین دانشی: کتاب با ارائه یک طبقه‌بندی جدید، جایگاه ویژه‌ای برای مطالعات تمدنی در نظام دانش‌های اسلامی تعریف کرده است.
2. بازتعریف علم کلام: این اثر تلاش می‌کند تا علم کلام را از یک دانش منفعل به یک دانش فعال و تمدن‌ساز ارتقا دهد.
3. تحلیل عمیق و دستگاه‌مند: مباحث کتاب به‌صورت دستگاه‌مند و با رویکردی تحلیلی ارائه شده و ارتباط علم کلام با تمدن به‌صورت عمیق بررسی شده است.
4. نقد وضعیت موجود: کتاب با نگاهی انتقادی، به آسیب‌شناسی وضعیت فعلی دانش‌های اسلامی پرداخته و راهکارهایی برای بهبود آن ارائه داده است.

دستاوردها و نتیجه‌گیری

کتاب «ظرفیت‌های تمدنی علم کلام» نشان می‌دهد که علم کلام، در وضعیت مطلوب خود، می‌تواند نقشی اساسی در تمدن‌سازی اسلامی ایفا کند. این دانش، با تبیین آموزه‌های دینی به‌صورت دستگاه‌مند و با ارائه چارچوب‌های نظری برای مطالعات تمدنی، می‌تواند به‌عنوان یکی از ارکان اصلی تمدن نوین اسلامی عمل کند.

همچنین، نقدهای ارائه‌شده در این کتاب، به‌ویژه در زمینه نظام طبقه‌بندی دانش‌ها و عدم تنقیح مفاهیم، می‌تواند به اصلاح و ارتقای دانش‌های اسلامی کمک کند.

مخاطبان کتاب

این کتاب برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان مفید است، از جمله:

• پژوهشگران علوم اسلامی و تمدنی که به دنبال شناخت ارتباط میان علم کلام و تمدن هستند.
• طلاب و دانشجویان علوم دینی و فلسفی که به مباحث میان‌رشته‌ای علاقه دارند.
• اندیشمندان و سیاست‌گذاران فرهنگی که به دنبال طراحی چارچوب‌های نظری برای تمدن‌سازی اسلامی هستند.

نتیجه‌گیری

کتاب «ظرفیت‌های تمدنی علم کلام در گفتگو با محمدتقی سبحانی» اثری ارزشمند و نوآورانه است که با ارائه یک نگاه نوین به علم کلام، تلاش می‌کند تا نقش این دانش را در تمدن‌سازی اسلامی برجسته کند. این اثر، با تحلیل ظرفیت‌های عام و خاص علم کلام و نقد وضعیت موجود دانش‌های اسلامی، گامی مهم در جهت بازتعریف جایگاه علم کلام در نظام دانش‌های اسلامی و در راستای تمدن‌سازی اسلامی برداشته است.

این کتاب، منبعی الهام‌بخش برای تمام کسانی است که به دنبال فهم عمیق‌تر از ارتباط میان دین، دانش و تمدن هستند و می‌تواند به‌عنوان مرجعی مهم در حوزه مطالعات تمدنی و کلامی مورد استفاده قرار گیرد.