پروفسوز پرویز شهریاری
پرویز شهریاری (۲ آذر ۱۳۰۵ – ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۱)، ریاضیدان، مترجم، نویسنده، معلم ریاضیات، روزنامه‌نگار، فعال سیاسی و از چهره‌های ماندگار ایران در زمینهٔ دانش و آموزش نوین ریاضیات بود. او در عرصهٔ علم، آموزش، فرهنگ و سیاست تاریخ معاصر ایران، بیش از چهارصد جلد کتاب در زمینه‌های ریاضیات، تاریخ، فلسفه و ادبیات تألیف و ترجمه کرده و بیش از هزار عنوان مقاله در نشریات مختلف از او به چاپ رسیده است.
زندگی شخصی و کودکی
پرویز شهریاری در محلهٔ فقیرنشین دولت‌خانه کرمان در خانواده‌ای زرتشتی به دنیا آمد. پدرش دهقانزاده‌ای بود که روی زمین‌های اربابی کارگری می‌کرد و پس از مرگ پدر، مسئولیت خانواده بر عهدهٔ مادرش، گلستان شهریاری، افتاد. این خانواده از لایه‌های پایین جامعه بودند و کودکی شهریاری از نظر معیشتی سخت گذشت. او از کودکی تا جوانی به کارهایی همچون بنایی، آجرپزی، چاه‌کنی، کوزه‌گری و گاوچرانی مشغول بود و پس از تحصیلات ابتدایی در دبستان کاویانی، دورهٔ متوسطه را در دبیرستان ایرانشهر کرمان گذراند و سپس وارد دانشسرای مقدماتی کرمان شد. شهریاری در سال ۱۳۲۳ دانش‌آموخته شد و برای ادامه تحصیل به تهران رفت.
تحصیلات و فعالیت‌های علمی
در سال ۱۳۳۲، شهریاری در رشته ریاضی از دانشکده علوم دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد و سپس به تدریس در دبیرستانها و دانشگاه‌های مختلف پرداخت. او همچنین در دانشکده فنی دانشگاه تهران و دانشگاه تربیت معلم به آموزش ریاضیات مشغول بود. شهریاری در کنار فعالیت‌های آموزشی، به مبارزات سیاسی پیوست و در جریان‌های چپ و مارکسیستی به فعالیت پرداخت. او از سال ۱۳۲۴ عضو حزب توده شد و به دلیل فعالیت‌های سیاسی بارها دستگیر و زندانی شد.
فعالیت‌های سیاسی
شهریاری در ابتدا از پیروان احمد کسروی بود و در سال ۱۳۲۴ به حزب توده پیوست. او هفت بار به زندان رفت و در مجموع حدود ده سال از عمرش را در زندان گذراند. پس از جدایی از حزب توده در سال ۱۳۳۷، او تا پایان عمرش به عدالتخواهی علمی و اجتماعی پایبند بود و به گرایش‌های چپ اعتقاد داشت.
فعالیت‌های فرهنگی و نشریات
پرویز شهریاری از جمله سردبیران نشریات معروفی همچون اندیشه ما، وهومن، و چیستا بود. او همچنین مدرسه عالی علوم اراک را با همکاری عبدالکریم قریب و حسین گل گلاب تأسیس کرد. از مهم‌ترین فعالیت‌های او در زمینه آموزش، تألیف و ترجمه صدها کتاب در زمینه تاریخ و آموزش ریاضیات و تأسیس کلاس‌های کنکور در ایران است.
شهریاری همچنین سردبیر نشریه سخن علمی بود. او درباره این نشریه گفته است که در سال ۱۳۴۸ سازمان امنیت تلاش کرد آن را تصرف کند، اما او با یک حرکت زیرکانه از واگذاری آن خودداری کرد. این نشریه در نهایت با ۹۰ شماره به کار خود پایان داد.
درگذشت و بزرگداشت
پرویز شهریاری در ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۱ در سن ۸۶ سالگی به دلیل مشکلات تنفسی در بیمارستان جم تهران درگذشت. او در آرامگاه قصر فیروزه زرتشتیان واقع در شرق تهران به خاک سپرده شد. در زمستان ۱۳۹۲، تعدادی از شاگردان وی نهالی بر مزار او کاشتند و لوح یادبودی را با این متن در کنار نهال نصب کردند: «معلم مهربان، درس‌هایی که به ما یاد داده‌ای روشنگر راهمان شده است... سپاس معلم، بدرود شهریاری».
پرویز شهریاری تا آخر عمر سردبیر نشریه دانش و مردم و چیستا بود و به عنوان یکی از چهره‌های ماندگار ایران در زمینه ریاضیات و آموزش شناخته شد.
آثار پرویز شهریاری
پرویز شهریاری، ریاضیدان، مترجم، نویسنده و فعال اجتماعی ایرانی، آثار متعددی در حوزه‌های مختلف، به‌ویژه ریاضیات، از خود به جای گذاشته است. این آثار را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد:
1. تاریخ، فلسفه، کاربرد و آموزش ریاضیات:
- ترجمه:
- تاریخ حساب (رنه تاتون)
- آنالیز ریاضی (سرگذشت آنالیز ریاضی) (آندره دولاشه)
- لباچوسکی و هندسه نااقلیدسی (و. کاگان)
- پویایی ریاضیات (ب. فلدبلوم)
- اواریست گالوا (لئوپولد اینفلد) - رمانی بر اساس زندگی اواریست گالوا
- من ریاضی‌دانم (سرگذشت سیبرنتیک) (نوربرت وینر)
- آفرینندگان ریاضیات عالی (لئون سه‌مه‌نویچ فریمان)
- خلاقیت ریاضی (جورج پولیا)
- لگاریتم (گئورگی کلیمنتویچ استاپو)
- جوهر، روش و کارایی ریاضیات (1، 2 و 3) (گروه مؤلفین انستیتوی ریاضی استکلووای شوروی) - ابتدا بخشی از این کتاب با عنوان «ریاضیات، محتوی، روش و اهمیت آن» و سپس جلد اول با عنوان «هندسه در گذشته و حال» منتشر شد.
- مسئله‌های تاریخی ریاضیات (واسیلی دمیتریه‌ویچ چیستیاکوف)
- پیدایش دستگاه شمار (ای.گ. باشاکووا / آ. پ. یوشکیویج)
- تاریخ تحول دانش ریاضیات و نجوم در چین (ژوزف نیدهام، خلاصه‌کننده: سی.ا. رونان) - با همکاری همایون صنعتی‌زاده
- کوشیار گیلانی (خورشید فیض‌ال‍ل‍ه عبدال‍ل‍ه‌زاده)
- ابومحمود خجندی ریاضیدان و اخترشناس (خورشید فیض‌ال‍ل‍ه عبدال‍ل‍ه‌زاده/نعمان نعمت‌اف/احسان عاقل‌اف)
- تألیف:
- خوارزمی و انفورماتیک
- عالی‌جناب چکمه (گوشه‌ای از تاریخ ریاضیات)
- سرگذشت ریاضیات
- غیاث‌الدین جمشید کاشانی ریاضیدان ایرانی
- هشترودی اندیشمند بی‌پروا
- آموزش ریاضی
- عدد و عددنویسی و ریاضیات در زندگی
- گاهنامه ریاضی، شامل شرح‌حال و نظر ریاضی‌دانان
- شما هم می‌توانید در درس ریاضی خود موفق باشید
- نگاهی به تاریخ ریاضیات در ایران
- تاریخ ریاضیات
- گردآوری و ترجمه:
- ریاضیات در شرق
- دانشمندان و هنرمندان
- فلسفه، اخلاق و ریاضیات
- خلاقیت در ریاضیات و مهندسی
- ریاضیات و هنر
- تألیف با همکاری دیگران:
- هندسه در گذشته و حال (ترجمه و تألیف)
- فرهنگ ریاضیات (با همکاری عین‌ال‍ل‍ه پاشا/محمدهاشم رستمی/میرشهرام صدر/ محمد عابدی/ احمد قندهاری/ سیدمحمدرضا هاشمی موسوی/غلامرضا یاسی‌پور/حمیدرضا امیری)
- دانشنامه ریاضی ایران، جلد ۱ (الف) و جلد ۲ (ب-ث) (با همکاری حمیدرضا امیری، یدال‍ل‍ه ایلخانی‌پور، علاءالدین میرحبیب‌اللهی، هوشنگ شرقی، میرشهرام صدر، محمدعلی فریبرزی عراقی، احمد قندهاری، سید محمدرضا هاشمی موسوی و غلامرضا یاسی‌پور)
2. فعالیت‌های علمی و آموزشی:
- انتشار نشریاتی چون اندیشه ما، وهومن، چیستا، آشتی با ریاضیات (بعدها: آشنایی با ریاضیات) و سردبیری مجله دانشمند و سخن علمی
- تأسیس مدرسه عالی علوم اراک (دانشگاه دولتی کنونی اراک) با همکاری عبدالکریم قریب و حسین گل گلاب
- تألیف کتاب‌های درسی ریاضی دوره اول دبیرستان
- راه‌اندازی اولین کلاس کنکور در ایران با نام گروه فرهنگی خوارزمی
- تأسیس دبیرستان پسرانه خوارزمی و دبیرستان دخترانه مرجان
- تأسیس بنیاد فرهنگی پرویز شهریاری
3. سایر فعالیت‌ها:
- تألیف و ترجمه صدها کتاب در زمینه تاریخ و آموزش ریاضیات
- سردبیری نشریه دانش و مردم و چیستا
- همکاری با نشریه برهان متوسطه
4. جوایز و افتخارات:
- نشان درجه یک علمی (از وزیر آموزش و پرورش وقت، خانلری)
- نشان افتخار ملی (از سوی انجمن آثار و مفاخر ملی ایران)
- دکتری افتخاری ریاضیات (از دانشگاه کرمان)
- برگزیده مراسم چهره‌های ماندگار در رشته آموزش ریاضیات
- عنوان برترین ریاضیدان زنده ایران (از سوی انجمن ریاضی ایران)
و همچنین
1. کتاب‌های درسی:
- دوره کتاب‌های درسی ریاضی: (نظام قدیم) شامل حساب، جبر و هندسه برای سه سال اول دبیرستان (کلاله خاور)
- دوره کامل ریاضیات دبیرستانی و کتاب‌های مسائل مربوط به آن: (با همکاری باقر امامی، محمدباقر ازگمی، غلامرضا بهنیا، علی‌اصغر شیخ‌رضایی) (انتشارات علمی و امیرکبیر)
- ریاضیات ۵ سال اول دبیرستان و ۳ سال راهنمایی تحصیلی: (با همکاری جهانگیر شمس‌آوری)
- جبر سال سوم رشته ریاضی-فیزیک: (با همکاری باقر امامی)
2. آموزش مفاهیم و شاخه‌های ریاضی:
ترجمه:
- نظریه مجموعه‌ها (واتسلاو سرپینسکی)
- مثلثات مستقیم‌الخط و کروی (سرگی ایوسیفویچ نووسلو)
- مثلثات (رابرت کامبل)
- اعداد اول (امیل بورل)
- جبر از آغاز تا پایان (خودآموز) (واویلف/ملنیکف/آلکس نیک/پاسی چنکو)
- تقارن در جبر (و.گ. بالتیانسکی/ن. یا. ویلنکین) - بعدها با عنوان “تقارن در هندسه و جبر” و “هندسه غیراقلیدسی” منتشر شد.
- ورودی به نظریهٔ مجموعه‌ها (ژ. بروئر)
- استقراءِ ریاضی (ایلیا سامویلویچ سومینسکی/لیدیا ایوانونا گولووینا/ایساک موسوویج یاگلوم)
- دربارهٔ حد (آلکساند الکساندروویچ کیریلوف)
- نامساویها (پاول پترویچ کاروکین)
- اشتباه استدلال‌های هندسی (یاکوف اسمنویچ دوبنوف)
- ورودی به منطق ریاضی (ایزائیل سالامونویچ گرادشتین)
- انعکاس (ایلیا یاکولویچ باکلمان)
- نظریهٔ ساختمان‌های هندسی (اوت آدلر)
- هندسهٔ پرگار (ساختمان‌های هندسی به کمک پرگار) (الکساندر نیکی‌توویچ کوستووسکی)
- آنالیز برداری (آ.آ. گولدفاین)
- جبر برداری (پ. گوسیاتنیکوف/س. رژنی‌چنکو) - با همکاری ابراهیم عادل
- قضیهٔ مستقیم و قضیهٔ معکوس (ایزائیل سالامونوویچ گراوشتین)
- تربیع دایره و غیر جبری بودن عدد پی (گرشن ایخلدویج درینفلد) - بعدها با اضافات سیامک جعفری و با عنوان “تثلیث زاویه، تربیع دایره” منتشر شد.
- نقطه‌های بی‌حرکت (یوری آلکسه‌یه‌ویچ شاشکین)
- بخش‌پذیری عددها و مفهوم آلگوریتم (نیکلای نیکلایه‌ویچ ووروبی‌یف)
- آنالیز ریاضی (۳ جلد) (گریگوری میخائیلویچ فیختن‌گولتس) - با همکاری باقر امامی
- قضیهٔ فرما (میخائیل میخائیلویچ پوستنیکوف)
- بنیان‌های هندسه (و.ای. کوستین)
- خط‌های راست و متحنی‌ها (ن.ب. واسی لیِیو/ و.ل. گوتنماخر) - با همکاری ابراهیم عادل
- روش مختصات (لوسه مه نوویچ/ پونتر یاگین)
- حل معادله‌ها در مجموعهٔ عددهای درست (الکساندر اوسینویچ هلفوند)
- ماکزیمم و مینیمم (بدون استفاده از مشتق) (ایوان نیون) - با همکاری ابراهیم عادل
- معادله و نامعادله (والری واسیلوویچ واویلف/ ایوان اینوویچ ملنیکف/ اسلونیکلایه‌ویچ آلکس‌نیک/ پتر ایوانوویچ پاسی‌چنکو)
تألیف:
- روش‌های جبر (۲ جلد)
- نابرابری‌ها
- عبارتهای متقارن در جبر مقدماتی - بعدها با عنوان “تقارن جبری و ضریب‌های نامعین” منتشر شد.
- قدر مطلق در حوزه عددهای حقیقی
- تابع‌های متناوب - بعدها با عنوان “تابع‌ها و روندهای تناوبی” منتشر شد.
- بخش درست عدد [x]
- روش استقرای ریاضی
- بسط دو جمله‌ای با نمای طبیعی - بعدها با “ورودی به نظریه آنالیز ترکیبی” ترکیب و با عنوان “آنالیز ترکیبی و بسط دوجمله‌ای” منتشر شد.
- ورودی به نظریه احتمال - بعدها با عنوان “آشنایی با نظریه احتمال” و سپس “ترکیب و نظریهٔ احتمال” منتشر شد.
- همه چیز دربارهٔ سه‌جمله‌ای درجه دوم
- تصاعدها و لگاریتم در مسئله‌های عملی - بعدها با عنوان “تصاعدها و لگاریتم” منتشر شد.
- ورودی به نظریه آنالیز ترکیبی
- بخش‌پذیری در جبر
- محاسبه برداری
- ریاضیات محاسبه‌ای (۵ جلد)
3. مسائل ریاضی:
ترجمه:
- مهم‌ترین مسئله‌ها و قضیه‌های ریاضی (شکلیارسکی/چنتسوف/یاگلوم) - با همکاری ابراهیم عادل
- مسئله‌های دشوار ریاضی (کنسانتین شاخنو)
- گزیدهٔ مسئله‌های تازه و بکر مقدماتی ریاضیات (و. پلاتونف/ک. ر. لیوک/و. زارتسکی/ن. مدتلسکی/ل. توتایف)
- مسائل مسابقات ریاضی (وا.س. کوشچنکو) - بعدها با عنوان “مسائل مسابقات ریاضی با حل” منتشر شد.
- تمرین‌ها و مسائل آنالیز ریاضی (ب.ب. دمیدوویچ)
- مسئله‌های ریاضی، آسان ولی… (آ.ای. اوستروسکی، س.آ. مالچانوف، آ.ک. تولپیکو، آ.ل. روزنتال، ا.ب. دینکین)
- مسئله‌های المپیادهای مجارستان (مسابقه‌های آتووش) - با همکاری ابراهیم عادل
- تئوری اعداد (۲۵۰ مسئلهٔ حساب) (واتسلاو سرپینسکی)
- مسئله‌های المپیادهای آمریکا (مورای اس. کلامکین) - با همکاری ابراهیم عادل
- المپیاد ریاضی لنینگراد (از سال ۱۹۶۱ به بعد) (د.و. فومین)
- آمادگی برای المپیادهای ریاضی (ن.ب. واسیلیف/و. ل. گوتنماخر/ ژ.م. رابوت/ آ.ل. توم)
- مسئله‌های المپیادهای ریاضی در کشورهای مختلف
- مسئله‌های المپیادهای ریاضی در شوروی (نیکلای یوری سوویج واسیلی‌یف/آندره الکساندرویچ یه‌گوروف)
- ۷۰۰ مسئله با حلّ کامل (با همکاری باقر امامی و جواد حریرچی) - بخش‌هایی از این کتاب بعدها با عنوان “بهترین مسئله‌های جبر و مثلثات” و با ترجمه جدید منتشر شد.
- بهترین مسئله‌های جبر و مثلثات (وی.آ. کریچ‌مار) - با همکاری حسین ابراهیم‌زاده قلزم
- دوره اختصاصی جبر مقدماتی (سرگی ایوسیفویچ)
- مسائل ریاضی کنکورها (مسابقات ورودی دانشگاه‌های شوروی ۸۲–۱۹۷۷ با حل) (یوری والانتینوویچ نسترنکو/میخائیل کانستانتی‌نوویچ یوتاپوف/ سلاونیکولایه‌ویچ یوتاپوف/ سلاونیکولایه‌ویچ اولخ‌نیک)
تألیف:
- مسابقه‌ها، کنکورها و المپیادهای ریاضی
- چگونه مسائل ریاضی را حل کنیم (جبر و هندسه)
- ۹۹ مسئله ریاضی
تألیف با همکاری دیگران:
- روش‌های مثلثات (با همکاری احمد فیروزنیا)
- مسائل امتحانی جبر چهارم دبیرستان‌های کشور با حل
- مسائل امتحانی جبر پنجم دبیرستان‌های کشور با حل
- تست حساب استدلالی (با همکاری باقر امامی و احسانالله قوام‌زاده)
- مسائل جبر و راهنمای حل آنها (با همکاری باقر امامی)
- حل مسائل مثلثات برای داوطلبان کنکور دانشکده‌ها (با همکاری باقر امامی)
- مسائل هندسه و حل آنها: برای داوطلبان کنکور دانشکده‌ها (با همکاری محمدباقر ازگمی)
- آزمون‌های جبر و مثلثات (با همکاری حسن تقوی)
- تست‌های ریاضیات (با همکاری حسن تقوی)
- نظریهٔ اعداد (با همکاری احسانالله قوام‌زاده)
- حل المسائل آنالیز (با همکاری باقر امامی و جمال عصار)
- تست ریاضیات: حساب استدلالی - جبر - مثلثات (با همکاری باقر امامی و احسانالله قوام‌زاده)
- تست مثلثات: برای داوطلبان کنکور دانشکده‌ها و دانش آموزان دوره دوم دبیرستانها (با همکاری باقر امامی و احسانالله قوام‌زاده)
- مسئله‌های ریاضیات عمومی با حل (با همکاری باقر امامی)
- مسئله‌های المپیادهای ریاضی (۱۹۸۶–۱۹۵۹) (با همکاری ابراهیم عادل)
4. ریاضیات به زبان ساده:
ترجمه:
- بازی با بی‌نهایت (روزا پتر)
- منحنیها در فضا (دونووان جونسون)
- دستگاه‌های محدود ریاضیات (م. سکات نورتون)
- داستان مجموعه‌ها (نااوم یاکوله‌ویج ویلنکین)
- داستانهای ریاضی (ایوان یاکوله‌ویج دپمان) - بعدها با عنوان “در حل مسئله‌های ریاضی اشتباه نکنیم” و با اضافات منتشر شد.
- روش مختصاتی و هندسهٔ چهاربعدی (ی.م. گلفاند/ا. گ. گلاگوله وا/آ. آ. کیریلوف)
- مسیر ریاضیات جدید (دبلیو. دبلیو. سایر)
تألیف و ترجمه:
- در حل مسئله‌های ریاضی اشتباه نکنیم (ایوان یاکوله‌ویج دپمان)
5. سرگرمی در ریاضیات:
- ترجمه:
- سرگرمیهای هندسه (یاکوب ایسیدورویج پرلمان)
- سرگرمیهای جبر (یاکوب ایسیدورویج پرلمان)
- سرگرمیهای ریاضی (یاکوب ایسیدورویج پرلمان) - بعدها با عنوان “ریاضیات زنده” و با ویرایش جدید منتشر شد.
- اندیشه ریاضی (ب.آ. کوردمسکی)
- ۱۷۵ مسئله منطقی (دی یر دبیزام/یانوش هرتسگ)
- سرگرمیهای توپولوژی (توپولوژی تجربی) (استفن بار)
- در پی فیثاغورث (شه‌پان. النسکی)
- در قلمرو ریاضیات (الکساندر پترویج دوموریاد) - بعدها با عنوان “بازی‌ها، سرگرمی‌ها و معماها در ریاضیات (نظریهٔ ریاضی بازی)” و با ویرایش جدید منتشر شد.
- مسابقه‌های لومونوسف و رگاتا: مسئله‌های ریاضی برای سال‌های آخر راهنمایی و دبیرستان
6. رمان، فیزیک، تاریخ نجوم و سایر حوزه‌ها:
ترجمه:
- باد و باران (۳ جلد) (زاهاریا استانکو)
- کتابی دربارهٔ کتاب (سرگی له‌وو)
- داستانهای علمی (مارک توین/ایزاک آسیموف/آ. ج. دیچ/آرت بوخالد)
- قطاری که در بعد چهارم گم شد (آ. ج. دیچ/مارتین گاردنر)
- چند ش‍اخ‍ه گل برای ال‍ج‍رن‍ون (دانیل کایز)
- دو درس کوتاه دربارهٔ دیرین‌شناسی (مارک توین)
- من؟ من با همه فرق می‌کنم (فردریک پل)
- خانه اهریمنی (آناتولی دنپروف)
- ارش‍م‍ی‍دس ک‍وچ‍ک (آلدوس هاکسلی)
- ن‍م‍ای‍ن‍ده ک‍ن‍گ‍ره (پ. د. ووه‍اوس)
- یک روز زندگی پسرک قبطی (میلیتسا ادوینوونا ماتیو)
- اخلاق و انسان (الگانا تانونا کروتووا)
- نظریهٔ نسبیت در مسئله‌ها و تمرین‌ها (الکسی نیکلایه ویچ مالینین)
- در جستجوی هماهنگی (اُلِگ موروز)
- سرگذشت حرکت (فه‌نومان دمیتری یه‌ویچ بوبلی نیکوف)
- ماشین امیل پست (ولادیمیر آندره‌یه‌ویچ اوسپنسکی)
تألیف:
- جنبش مزدک و مزدکیان
- یان‌هوس و جنبش انقلابی دهقانان چک
گردآوری و ترجمه:
- علم، جامعه و انسان (۳ جلد) - بخشی از این مجموعه بعدها با عنوان “دانش و شبه دانش” منتشر شد.
تألیف با همکاری دیگران:
- نیکخواهان توده (احمد کسروی) (با همکاری مهدی نعمت الهی)
- حقیقت‌هایی دربارهٔ افغانستان (سندها واقعیت‌ها و گزارش‌های عینی) (با همکاری پرویز حبیب‌پور)
7. آثار درباره پرویز شهریاری:
- سال‌ها باید که تا… جشن‌نامه پرویز شهریاری (رقیه بهزادی)
- ارج‌نامه شهریاری (پرویز رجبی)
- یک زندگی (خاطرات و دیدگاهای پرویز شهریاری) (امیر حاجی صادقی)
- پس از چهل سال: زندگینامه استاد پرویز شهریاری (ابوالقاسم پورحسینی)
- زندگینامه و خدمات علمی، فرهنگی و آموزشی پرویز شهریاری (انجمن آثار و مفاخر ملی ایران، مهدی محقق)
- ستارهٔ اعداد (پرویز شهریاری) کیست و چه کرد؟ (سیدعلی صالحی)
- شهریارِ علم و عدالت (بررسی عدالتخواهی علمیِ استاد پرویز شهریاری و اندیشه‌های کارگریِ دانشمند طبقه کارگر) (میلاد درویش)
- فیلم مستند فانوس گلستان (میلاد درویش)
نظر شما