مونیک بوکارتز، روان‌شناس بلژیکی و یکی از پیشگامان حوزه یادگیری خودتنظیمی، مدل‌های متعددی برای توضیح فرآیند یادگیری خودتنظیمی ارائه داده است. او یادگیری خودتنظیمی را به عنوان یک فرآیند پیچیده و تعاملی تعریف می‌کند که شامل تعامل بین مؤلفه‌های شناختی، انگیزشی و فراشناختی است. الگوی سه‌لایه‌ای یادگیری خودتنظیمی یکی از مدل‌های برجسته او است که به بررسی چگونگی تنظیم یادگیری توسط فراگیران می‌پردازد.

مفهوم یادگیری خودتنظیمی

بوکارتز یادگیری خودتنظیمی را به معنای توانایی فرد برای هدایت، کنترل و تنظیم فرآیند یادگیری خود تعریف می‌کند. این فرآیند شامل:

• ایجاد اهداف یادگیری،
• استفاده از راهبردهای شناختی و فراشناختی،
• مدیریت انگیزه و هیجان،
• و ارزیابی عملکرد خود در طول یادگیری است.

الگوی سه‌لایه‌ای یادگیری خودتنظیمی

بوکارتز در آخرین مدل خود، یادگیری خودتنظیمی را در سه لایه یا سطح تنظیمی سازماندهی کرده است. این سه لایه به ترتیب از بیرونی‌ترین به درونی‌ترین عبارتند از:

۱. تنظیم خود (Self-Regulation)

• بیرونی‌ترین لایه در مدل بوکارتز به تنظیم خود اختصاص دارد.
• این لایه شامل انتخاب اهداف و منابع یادگیری است.
• فراگیران در این سطح تصمیم می‌گیرند که چه اهدافی را دنبال کنند و چگونه منابع خود را برای رسیدن به این اهداف مدیریت کنند.
• مثال: دانش‌آموزی که تصمیم می‌گیرد برای امتحان ریاضی مطالعه کند و منابعی مانند کتاب درسی، جزوه‌ها و تمرین‌ها را انتخاب می‌کند.

۲. تنظیم فرآیند یادگیری (Regulation of the Learning Process)

• لایه میانی نشان‌دهنده تنظیم فرآیند یادگیری است.
• در این سطح، فراگیران از دانش و مهارت‌های فراشناختی خود برای هدایت و کنترل فرآیند یادگیری استفاده می‌کنند.
• این شامل برنامه‌ریزی، نظارت و ارزیابی یادگیری است.
• مثال: دانش‌آموزی که هنگام مطالعه، پیشرفت خود را ارزیابی می‌کند و اگر متوجه شود که یک مفهوم را به خوبی درک نکرده است، روش مطالعه خود را تغییر می‌دهد.

۳. تنظیم روش‌های پردازش اطلاعات (Regulation of Information Processing)

• درونی‌ترین لایه مربوط به تنظیم روش‌های پردازش اطلاعات است.
• در این سطح، فراگیران راهبردهای شناختی خاصی را برای پردازش اطلاعات انتخاب می‌کنند.
• این شامل استفاده از راهبردهایی مانند مرور، خلاصه‌نویسی، یادداشت‌برداری، یا ایجاد ارتباط بین مفاهیم است.
• مثال: دانش‌آموزی که برای یادگیری بهتر، مفاهیم جدید را با اطلاعات قبلی خود مرتبط می‌کند.

تعامل بین لایه‌ها

• این سه لایه به صورت تعاملی عمل می‌کنند.
• تصمیمات در لایه بیرونی (تنظیم خود) بر نحوه تنظیم فرآیند یادگیری (لایه میانی) و انتخاب روش‌های پردازش اطلاعات (لایه درونی) تأثیر می‌گذارد.
• به همین ترتیب، موفقیت یا شکست در لایه‌های درونی می‌تواند به بازنگری در اهداف و منابع در لایه بیرونی منجر شود.

عوامل مؤثر بر یادگیری خودتنظیمی در مدل بوکارتز

بوکارتز معتقد است که یادگیری خودتنظیمی تحت تأثیر سه نوع اطلاعات قرار دارد:

1. ادراک فرد از موقعیت یادگیری:
   • فراگیر چگونه موقعیت یادگیری را ارزیابی می‌کند؟ آیا این موقعیت را چالش‌برانگیز یا تهدیدکننده می‌بیند؟
2. دانش فراشناختی وابسته به قلمرو خاص:
   • دانش و مهارت‌هایی که فرد در یک حوزه خاص دارد و می‌تواند از آن‌ها برای هدایت یادگیری استفاده کند.
3. نظام خود:
   • باورها، انگیزه‌ها و هیجانات فرد که بر نحوه تنظیم یادگیری تأثیر می‌گذارند.

دو حالت پردازش موازی در یادگیری خودتنظیمی

بوکارتز (2011) دو حالت پردازش موازی را در یادگیری خودتنظیمی توصیف می‌کند:

حالت رشد (تسلط):

• در این حالت، فراگیران برای تقویت شایستگی‌های خود و دستیابی به اهداف یادگیری تلاش می‌کنند.
• این حالت با استفاده از راهبردهای شناختی و انگیزشی مثبت همراه است.
• مثال: دانش‌آموزی که با علاقه و انگیزه بالا به یادگیری یک موضوع جدید می‌پردازد.

حالت بهزیستی (مقابله):

• در این حالت، فراگیران برای حفظ بهزیستی خود و مقابله با تهدیدها تلاش می‌کنند.
• این حالت معمولاً زمانی فعال می‌شود که فرد موقعیت یادگیری را تهدیدکننده یا فراتر از توانایی خود ببیند.
• مثال: دانش‌آموزی که برای اجتناب از شکست، به جای یادگیری عمیق، به حفظ کردن مطالب روی می‌آورد.

مدل کاری درونی (Internal Working Model)

بوکارتز معتقد است که فراگیران بر اساس دو منبع اطلاعاتی، یک مدل کاری درونی ایجاد می‌کنند که رفتار آن‌ها را هدایت می‌کند:

1. عوامل بافتی:
   • محیط فیزیکی و اجتماعی یادگیری.
   • مثال: حمایت معلمان، همکلاسی‌ها یا والدین.
2. عوامل شخصی:
   • باورهای انگیزشی و مهارت‌های شناختی و فراشناختی فرد.
   • مثال: اعتماد به نفس، خودکارآمدی، و توانایی برنامه‌ریزی.

کاربردهای الگوی سه‌لایه‌ای بوکارتز در آموزش

1. آموزش مهارت‌های خودتنظیمی:
   • معلمان می‌توانند مهارت‌های خودتنظیمی را به دانش‌آموزان آموزش دهند تا بتوانند فرآیند یادگیری خود را بهتر مدیریت کنند.
2. تقویت انگیزه و خودکارآمدی:
   • معلمان می‌توانند محیط‌های یادگیری حمایتی ایجاد کنند که باورهای مثبت دانش‌آموزان را تقویت کند.
3. توجه به تفاوت‌های فردی:
   • این مدل به معلمان کمک می‌کند تا نیازهای فردی دانش‌آموزان را شناسایی کنند و آموزش را بر اساس آن‌ها تنظیم کنند.
4. ارزیابی و بازخورد:
   • معلمان می‌توانند با ارائه بازخورد مؤثر، به دانش‌آموزان کمک کنند تا فرآیند یادگیری خود را ارزیابی و تنظیم کنند.

جمع‌بندی

الگوی سه‌لایه‌ای یادگیری خودتنظیمی مونیک بوکارتز، یک چارچوب جامع برای درک و تحلیل فرآیند یادگیری خودتنظیمی است. این مدل با تأکید بر سه لایه تنظیم خود، تنظیم فرآیند یادگیری و تنظیم روش‌های پردازش اطلاعات، به معلمان و فراگیران کمک می‌کند تا یادگیری را به صورت مؤثرتری مدیریت کنند. علاوه بر این، این مدل بر اهمیت تعامل بین مؤلفه‌های شناختی، انگیزشی و فراشناختی تأکید دارد و نشان می‌دهد که یادگیری خودتنظیمی یک فرآیند پویا و چندبعدی است.