ابن خلدون (1332-1406 میلادی)، اندیشمند و مورخ برجسته اسلامی، در اثر ماندگار خود، “مقدمه ابن خلدون”، به تحلیل عمیق تمدن، تاریخ، اجتماع و حکومت پرداخته است. او را می‌توان از پیشگامان جامعه‌شناسی و فلسفه تاریخ دانست. از دیدگاه ابن خلدون، تمدن پدیده‌ای اجتماعی است که در نتیجه تعامل انسان‌ها و تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شکل می‌گیرد. او بر این باور بود که تمدن‌ها مانند موجودات زنده، دارای مراحل تولد، رشد، اوج و انحطاط هستند.

۱. تعریف تمدن از دیدگاه ابن خلدون

• ابن خلدون تمدن را به عنوان “حالت اجتماعی انسان” تعریف می‌کند.
• او معتقد است که تمدن نتیجه انتقال از زندگی بادیه‌نشینی (بداوت) به زندگی شهرنشینی است.
• بادیه‌نشینان تنها به نیازهای ضروری زندگی توجه دارند، در حالی که شهرنشینان از این مرحله عبور کرده و به تجملات و رفاه می‌پردازند.
• بنابراین، از دید ابن خلدون، تمدن نهایت بادیه‌نشینی است و در نتیجه آن پدید می‌آید.

۲. مراحل شکل‌گیری تمدن

ابن خلدون مراحل شکل‌گیری و تکامل تمدن را به صورت زیر تحلیل می‌کند:

الف) بادیه‌نشینی (بداوت):

• زندگی ساده و مبتنی بر نیازهای اولیه.
• افراد بادیه‌نشین به دلیل شرایط سخت زندگی، دارای روحیه‌ای قوی، خشونت‌پذیر و متکی به خود هستند.
• اتحاد و همبستگی (عصبیت) در میان بادیه‌نشینان قوی است و این عامل، زمینه‌ساز تشکیل حکومت می‌شود.

ب) شهرنشینی (تمدن):

• با تشکیل حکومت و استقرار امنیت، زندگی شهرنشینی آغاز می‌شود.
• شهرنشینان به سمت رفاه، تجمل و هنر گرایش پیدا می‌کنند.
• در این مرحله، علم، صنعت و هنر رشد می‌کنند و جامعه به سمت تکامل پیش می‌رود.

ج) انحطاط تمدن:

• با افزایش تجمل‌گرایی و کاهش عصبیت، جامعه به سمت انحطاط حرکت می‌کند.
• فساد اخلاقی، سستی، خودکامگی حاکمان و کاهش همبستگی اجتماعی از عوامل انحطاط تمدن هستند.

۳. عوامل شکل‌گیری تمدن

ابن خلدون عوامل مختلفی را برای شکل‌گیری تمدن مطرح می‌کند:

الف) عصبیت (همبستگی اجتماعی):

• عصبیت یا همبستگی اجتماعی، نیروی محرکه اصلی برای تشکیل حکومت و تمدن است.
• بادیه‌نشینان با تکیه بر عصبیت، قدرت خود را افزایش داده و حکومت تشکیل می‌دهند.

ب) حکومت:

• ابن خلدون معتقد است که تمدن بدون حکومت ممکن نیست.
• حکومت با جمع‌آوری مالیات و توزیع آن میان کارگزاران، زمینه رشد صنعت، هنر و رفاه را فراهم می‌کند.

ج) اقتصاد:

• اقتصاد و تولید ثروت نقش مهمی در رشد تمدن دارد.
• ثروت و رفاه باعث رشد علم، هنر و صنعت می‌شود.

د) علم و دانش:

• ابن خلدون علم و دانش را از عوامل تکامل تمدن می‌داند.
• تولید علم و رشد خرد جمعی، جامعه را به سمت پیشرفت هدایت می‌کند.

۴. نظریه اسلامی ابن خلدون در حرکت تمدن

ابن خلدون معتقد بود که تمدن‌ها تحت تأثیر سنت‌های الهی و قوانین اجتماعی قرار دارند.

• او بیان می‌کند که احوال جهان و آداب و رسوم ملت‌ها دائماً در حال تغییر هستند و از حالی به حال دیگر منتقل می‌شوند.
• این تغییرات در افراد، دوران‌ها، شهرها و دولت‌ها دیده می‌شود.

۵. انحطاط تمدن از دیدگاه ابن خلدون

ابن خلدون انحطاط تمدن را پدیده‌ای طبیعی و اجتناب‌ناپذیر می‌داند.

• او انحطاط را نتیجه عوامل درونی جامعه می‌داند و معتقد است که این پدیده به طور خودبه‌خود یا به دلیل عوامل ماورای طبیعی رخ نمی‌دهد.

عوامل انحطاط تمدن:

1. کاهش عصبیت:
   • با گذشت زمان، عصبیت و همبستگی اجتماعی کاهش می‌یابد و جامعه دچار تفرقه و ضعف می‌شود.
2. تجمل‌گرایی:
   • افزایش رفاه و تجمل‌گرایی باعث فساد اخلاقی و کاهش روحیه تلاش و سخت‌کوشی می‌شود.
3. فساد اخلاقی:
   • فساد اخلاقی و بی‌توجهی به ارزش‌های دینی و اخلاقی، جامعه را به سمت انحطاط می‌برد.
4. استبداد و خودکامگی:
   • خودکامگی حاکمان و تمرکز قدرت در دست یک فرد، باعث ضعف دولت و نارضایتی مردم می‌شود.
5. تضعیف نظام اقتصادی:
   • فشار اقتصادی بر مردم و کاهش تولید ثروت، جامعه را به سمت فروپاشی می‌کشاند.

۶. مراحل انحطاط دولت‌ها از دیدگاه ابن خلدون

ابن خلدون معتقد است که دولت‌ها مانند انسان‌ها دارای عمر طبیعی هستند و معمولاً در سه نسل (هر نسل ۴۰ سال) به انحطاط می‌رسند.
او پنج مرحله برای انحطاط دولت‌ها تعریف می‌کند:

دوران پیروزی و غلبه:

• دولت تازه‌تأسیس با تکیه بر عصبیت و اتحاد، قدرت را به دست می‌آورد.

دوران خودکامگی:

• حاکمان قدرت را در دست می‌گیرند و از عصبیت فاصله می‌گیرند.

دوران آسودگی و رفاه:

• جامعه به رفاه و تجمل‌گرایی گرایش پیدا می‌کند.

دوران مسالمت‌جویی:

• حاکمان به تقلید از گذشتگان می‌پردازند و نوآوری کاهش می‌یابد.

دوران اسراف و تبذیر:

• فساد، اسراف و ضعف اقتصادی باعث فروپاشی دولت می‌شود.

۷. تأثیر دین در تمدن از دیدگاه ابن خلدون

• ابن خلدون نقش دین را در ایجاد و حفظ تمدن بسیار مهم می‌داند.
• او معتقد است که دین باعث تقویت عصبیت و ایجاد وحدت و همبستگی اجتماعی می‌شود.
• از نظر ابن خلدون، دولت‌های دینی به دلیل تمرکز بر اهداف مشترک و ارزش‌های اخلاقی، پایدارتر هستند.

۸. نظریه چرخه‌ای ابن خلدون در تاریخ

ابن خلدون معتقد بود که تاریخ و تمدن‌ها به صورت چرخه‌ای حرکت می‌کنند.

• هر تمدن یا دولت، مراحل ظهور، اوج و سقوط را طی می‌کند.
• او این چرخه را به صورت زیر توصیف می‌کند:
  1. تهاجم: گروهی با تکیه بر عصبیت، قدرت را به دست می‌آورد.
  2. اوج: دولت به رفاه و قدرت می‌رسد.
  3. تجمل‌گرایی: جامعه به سمت فساد و تجمل‌گرایی حرکت می‌کند.
  4. استبداد: حاکمان خودکامه می‌شوند و عصبیت کاهش می‌یابد.
  5. انحطاط: دولت ضعیف شده و فرو می‌پاشد.

۹. مقایسه دیدگاه ابن خلدون با نظریه‌های مدرن

• نظریه ابن خلدون درباره چرخه تمدن‌ها شباهت زیادی به نظریه‌های مدرن مانند نظریه چرخه‌ای تاریخ آرنولد توین‌بی دارد.
• او همچنین به عواملی مانند اقتصاد، عصبیت، دین و فرهنگ اشاره می‌کند که در نظریه‌های جامعه‌شناسی مدرن نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند.

جمع‌بندی

ابن خلدون در نظریه خود درباره تمدن، به بررسی عمیق عوامل شکل‌گیری، رشد و انحطاط تمدن‌ها پرداخته است. او معتقد است که تمدن نتیجه تعامل اجتماعی انسان‌ها و انتقال از زندگی بادیه‌نشینی به شهرنشینی است. عصبیت، حکومت، اقتصاد و دین از عوامل اصلی شکل‌گیری تمدن هستند، در حالی که تجمل‌گرایی، فساد اخلاقی و کاهش عصبیت از عوامل انحطاط آن به شمار می‌روند. نظریه ابن خلدون همچنان یکی از مهم‌ترین نظریه‌ها در فلسفه تاریخ و جامعه‌شناسی محسوب می‌شود.