مجله  ژرفا  شماره دوم و سوم، سال اول، پاییز و تابستان 1391 

نویسنده : حسینی، سیدمهدی
اشاره:
حجت الاسلام و المسلمین محمد علی شاه آبادی، در سال 1339 در نجف اشرف متولّد شد و از سنین نوجوانی با تأثیر از آموخته های پدر در حوزه دین، به معارف اسلامی روی آورد و پس از آشنایی با مقدمات نزد حضرت حجت الاسلام والمسلمین معزی نماینده امام خامنه ای (مدظله) در شهر لندن به تهران عزیمت و در مدرسه علمیه مرحوم آیت الله مجتهدی(ره) به ادامه تحصیل پرداختند.

پس از آن برای گذراندن دروس تکمیلی پای به شهر مقدس قم نهاده و از محضر اساتیدی چون حضرت آیت الله اعتمادی و حضرت آیت الله طاهری خرم آبادی دروس مکاسب و رسائل را گذراندند.

ایشان دوره سطوح عالی خود را نیز در شهر مقدس قم و در محفل درس حضرات آیات وحید خراسانی، مکارم شیرازی، مرحوم میرزا جوادآقا تبریزی و سید حسین شمس به پایان رساندند.

وی هم اکنون به تدریس سطوح تکمیلی در مدرسه علمیه امام خمینی (ره) استان تهران اشتغال دارند.

در ابتدا برای نزدیک شدند دیدگاه ها، تعریفی از پژوهش و فعالیت های پژوهشی بفرمایید؟

کار تحقیق و پژوهش، عمق بخشیدن به مطالعات و کارهای انجام شده است که انسان در موضوعاتی که به صورت اصول ثابت و اصل موضوعی مورد پذیرش همه است، بازنگری کند، نواقصش را جبران کند و امتیازاتی که داشته را بیشتر مورد توجه قرار دهد. نیاز به یک نگاه بالاتر و جامع تر به خصوص در مباحث دینی وجود دارد.

با توجه به تعریفی که از پژوهش بیان فرمودید، به خصوص در زمینه مباحث دینی که ما بیشتر با آن سروکارداریم، لطفاً ضرورت پژوهش را هم بیان فرمایید.

نیازها به مرور زمان نه تنها برطرف نمی شود، بلکه گسترده تر و وسیع تر از قبل می شود. به عنوان مثال در یک خانواده گاهی تصوّر می کنند که اگر فرزندشان از شیر گرفته شود، دیگر خیلی از مشکلات برطرف می شود؛ درحالی که، کودک وقتی به راه می افتد، تازه یک سری هزینه ها و مشکلات تازه ای برای این خانواده به وجود می آورد.

سپس وارد مدرسه می شود، هزینه های تحصیلی و برنامه های آن؛ به خیال اینکه راحت تر می شود اما بازمی بینید که نیازها و هزینه های تحصیلی فراتر می رود، دانشگاه که رفت دیگر مسئله ازدواجش پیش می آید و همین طور مشکلات، مضاعف می شود.

این طور نیست که نیازها برطرف شود حتی بعد از ازدواج هم خودش یک نیازهایی دارد. ما و جامعه ما در مراحل تربیتی و مراحلی که مربوط به نظام دین می شود هر روز نیازمان بیش از قبل می شود.

بااینکه تصوّر می کنیم که چون علم پیشرفت کرده است، نیاز جامعه کم تر می شود؛ اما این طور نیست. با توجه به شبهه پراکنی هایی که وجود دارد؛ تهاجماتی که به اعتقادات ما مبدل می شود و نیز شبیخون فرهنگی، که در رفتار کودکان ما اثر می گذارد این نیازها همین طور وسیع تر و گسترده تر می شود و تلاش ها نیز بالتبع باید مضاعف شود. ازاین رو، اهمیت پژوهش خودش را نشان می دهد که بیش ازپیش نیاز به این کار خواهد بود.

با توجه به تعریفی که از پژوهش فرمودید و ضرورتی که مشخص شد پس تا حدی هدف ما هم از پژوهش تبیین گردید. به نظر می رسد اگر بخواهیم نیاز روز را دنبال کنیم، لازمه اش این است که آن ها را بهتر بشناسیم؛ نظر حضرت عالی دراین باره چیست؟

در ابتدا مقداری بخش قبل را کامل کنم؛ هدف ما رسیدن به کمال است. این هدف، غایی و نهایی است که برنامه تمام انبیاء بر آن استوار بوده است و باید هدف آفرینش و هدف غایی برنامه های هستی را، در این زمینه جستجو کنیم.

«رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی»؛ منتهی در همه هستی هدایت تکوین به سوی تکامل است و در انسان. علاوه بر آن هدایت تشریعی که با برنامه های دین و تلاش هایی که از جمله کارهای پژوهشی در این زمینه هست، انسان را به آن هدف -کمال- می رساند.

لذا امام باقر (ع) می فرماید: « الکَمالُ کُلُّ الکَمالِ اَلتَفَقَّهُ فی الدّین»؛ عالی ترین مدارج کمال را سه چیز می شمرَد که اوّلش تفقه!؟ تحقیق و پژوهش در امر دین است که این همان چیزی است که بشر را به آن سعادت خواهد رساند. گمشده بشر که تکامل و سعادت باشد در این جهت تحقق پیدا می کند.

البته امروز موضوعات مختلفی است که بخواهیم به دنبال پژوهش حول آن بپردازیم که تصوّر می کنم سؤال شما در این زمینه بود؛ الآن باید دنبال چه چیزهایی باشیم؟

باید به اصطلاح امروزی ها به دید کاربردی نگاه کنیم. دید کاربردی چه در مباحث اعتقادی و چه در مباحث رفتاری. ممکن است موضوعاتی باشد که فقط ثمره علمی داشته باشند، اما ارزش کاربردی که بتوانیم معضلی را از جامعه بر طرف کنیم در آن نباشد. مثلاً در مورد وجود فرشتگان و ملائکه که وجودشان نوری است یا مجردند و. ..

ممکن است یک مشکل علمی حل شود و تفسیر آن آیه ای که «جَاعِلِ الْمَلائِکهِ رُسُلا أُولِی أَجْنِحَهٍ...» (فاطر/1)؛ حل شود، اما کار عمده و مشکل بزرگی که در ضرورت های جامعه ما است معلوم نیست حل شود.

امروز نیاز داریم حول «برنامه های تربیتی» پژوهش کنیم و این کار تحقیقی و پژوهشی در اختیار به عنوان مثال، برنامه کودک صدا و سیما قرار بگیرد که الآن لطمات جبران ناپذیری توسط این برنامه های کودک به کودکان ما وارد می شود که گاهی اوقات نمی توان آن را در آینده نیز جبرانش کرد؛ باید برای آن فکری شود و برنامه ریزی هایی صورت گیرد.کارهای روانشناسانه علمی دینی نه هر روانشناسی ای، بر آن باید اعمال شود، این برنامه چقدر مفید است؟

به تصوّر اینکه بچه ها باید شاد باشند، برنامه هایی که بعضی از آن ها خیلی جلف و سبک هستند، در روحیه کودکان ما چه تأثیری می توانند داشته باشد. و این شتابی که در این روند برای کودکان فراهم کرده اند، آخرش به کجا ختم می شود؟!

در آینده چگونه کودکانمان را سرگرم کنیم؟ و این چنین موضوعاتی که در جامعه ما واقعاً به آن نیاز داریم.در مقاطع آموزش وپرورش و دوران سربازی کارهای فوق العاده ای می توان انجام داد با توجه به اینکه دوازده سال در دوران تحصیلی متوسطه و سربازی و مقاطع دانشگاهی، جوان های مردم در اختیار این نظام قرار می گیرند، آیا یک برنامه تحقیقی آماده ای برایشان آماده کرده ایم که واقعاً تأثیر گذار باشد و بتواند تحولی ایجاد کند یا نه؟! این یکی از موضوعاتی است که به نظر من باید آن بیش تر توجه داشت.

پس در واقع بالاترین ضرورت، مباحث تربیتی و تربیت انسان برای رسیدن به تکامل است. طلبه ای که می خواهد در این زمینه اقدامی کند، قطعاً باید ویژگی ها و شرایطی داشته باشد و درک این مسئله را داشته باشد. لطفاً بفرمایید شرایطی که یک طلبه نیاز دارد تا وارد این عرصه شود چیست؟

در حقیقت این سؤال شما مربوط به کیفیت برنامه ریزی در این جهت است که این کیفیت نیازمند این است که کسی که می خواهد وارد این عرصه شود، دارای چه ویژگی هایی باشد و چه اموری را مد نظر داشته باشد.

به نظر من مسائل دینی و امور دینی، یک پیوستگی باهم دارد که ما اگر فقط وارد یک بخش شویم و پژوهشمان را به تصوّر اینکه کامل در این بخش انجام دادیم، از بخش های دیگر غفلت کنیم، لطماتی در همین بخش وارد می شود. به عنوان مثال در مباحث فقهی در مورد ولایت پدر، این ولایت تا چه سنی بر فرزند وجود دارد؟ و ولایتش اصلاً چگونه است؟ این موضوع در چه بخشی باید بررسی شود؟ گاهی اوقات مباحث ارزشمندی در مورد ولایت در باب عبید و اماء وجود دارد که اگر کسی در این زمینه تحقیقات جامعی نداشته باشد، نمی تواند به همه این نکات دست پیدا کند.

بنابراین اوّلین و مهم ترین نکته جامعیت تحقیق است. یعنی کسی که می خواهد وارد این تحقیق شود، باید نگاه کاملی به تمام موضوعات داشته باشد تا بتواند در یک بخش وارد شود؛ به عنوان مثال در مباحث اخلاقی از عظمت تواضع، فروتنی که چقدر توصیه شده است؟ صفات همه انبیاء این چنین بوده در مذمت کبر و تکبر و خودخواهی و. ..

اما گاهی اوقات در جاهایی توقف می کنیم، نکاتی را پیدا می کنیم؛ در برخی روایات از اهل بیت(ع) در مذمت تواضع در مواقعی که به عزت مؤمنین لطمه می زند آمده است.

روایاتی مشاهده می کنیم در عظمت تکبر که نه تنها ارزنده است، بلکه جزء عبادت است. مانند جمله ای که از امیرالمؤمنین علی (ع) است: التکبر مع المتکبرین عبا ده.

اگر نگاه جامعی نداشته باشیم، در جاهایی این تحقیق ما نارساست. آن وقت اگر این تحقیقات مخصوصاً در موضوعات دینی در اختیار افراد قرار بگیرد، تأثیراتی در جامعه می گذرد که مانند کاریکاتور می شود؛ سرش خیلی بزرگ و بدن خیلی کوچک یا بر عکس سر بسیار کوچک و بدن بسیار بزرگ.

یعنی موضوعاتی مورد تحقیق قرار گرفته است و پنداشته که همه برنامه های دین در این جهت خلاصه شده است و اهمیت این مسئله آن قدر جلوه کرده است که موضوعات دیگر، که آن ها هم تأثیر مهمی داشته، مغفول مانده است.

لذا یکی از کارهایی که امروز در بحث تقطیع روایات، این را باید مورد توجه قرارداد، گاهی اوقات بزرگان ما بخشی از روایاتی بسیار مفصل در یک مجلس بخشی از آن را که در مورد تکبر بوده است، جدا کرده اند و در موضوع تکبر وارد کردند.

یک بخش آن را که مربوط به نافله شب بوده را جدا کرده و در جای دیگری قراردادند و بخش های دیگر را نیز همین گونه دسته بندی کرده اند. اما گاهی اوقات می بینید یک روحی بر آن جلسه حاکم بوده که می توانست قرینه خوبی برای فهم تک تک این روایات باشد.

در آنجایی که گیر می افتیم و دنبال توجیه مسئله و معنای مورد نظر امام می گردیم گاهی در جملات قرائنی وجود دارد که اگر کل جلسه مورد نظر قرار گیرد، منظور امام بهتر روشن می شود و این امر نباید مورد غفلت قرار گیرد.

نکته دوم: کارهای گروهی، همکاری جمعی؛طلبه ای که به دنبال پژوهش است، به هرحال در زمینه های کار کرده است و توجه دارد و استعداد خوبی از خود نشان می دهد، اما در تمام زمینه ها، ممکن است این طور نباشد.

اگر ما به جای کارهای فردی که بخواهیم کاری را فقط به نام خود تمام کنیم، با همکاری افراد و گروه های مختلف، به ثمر برسانیم، به نتیجه بهتری می رسیم. گاهی چیزی که برای من به صورت قطعی و خیلی روشن و واضح بود، با اولین سؤال دوست و همکار من، چیز جدیدی برای من باز می شود، صفحه تازه ای گشوده می شود که اگر تنها می خواستم این کار را انجام دهم، هیچ گاه به ذهنم خطور نمی کرد و این اشکال به وسیله این گونه گفتگوها برطرف می شود.

مسئله دیگری که ممکن است به پژوهش آسیب برساند، موازی کاری است.افرادی در کنار یکدیگر به صورت موازی کاری، یک موضوعی را مورد تحقیق قرار می دهند، درحالی که اگر این ها کنار هم قرار بگیرند و متمم یکدیگر باشند، نواقص هر یک از این دو تحقیق بر طرف خواهد شد.

آنچه که از منویات مقام معظم رهبری(مدظله) و بزرگان این عرصه به ذهن ما می رسد، این است که در پژوهش، تولید علم و نوآوری نیز داشته باشیم و همان طور که شما فرمودید، از موازی کاری پرهیز شود و کارهای قبلی، دوباره تکرار نشود. اگر بخواهیم این هدف را در پژوهش داشته باشیم و دنبال کنیم، چه لوازماتی دارد و اصلاً منظور از نوآوری در پژوهش چیست؟

سؤال بسیار خوبی است ما گاهی اوقات نیاز داریم که برای تأثیرگذاری، یک تحولی ایجاد کنیم که جاذبه کار ما را زیاد کند.

ما در عرصه های مختلف علم می بینیم نو آوری های زیادی پیدا می شود. در کارهای پزشکی مثلاً لیزر، جای عمل باز را می گیرد و در کارهای ساختمانی قطعات پیش ساخته، جای کارها و مصالح سنگین را می گیرد و در صنعت نساجی، دستگاه ها جای جمعیت زیادی از کار را می گیرد و کیفیت و دقت کار هم خیلی بالا می رود.

در زمینه مباحث دین و تربیتی هم باید کارهایی انجام شود که در عین خلاصه و جمع وجور بودن، از موهبت تحقیقات علمی گسترده و پشتوانه ارزشی علمی هم برخوردار باشند به عنوان مثال، اگر جوان های ما شبهه ای در موضوعی دارند، پاسخ های بسیار کوتاه و جمع وجوری، که نتیجه ده ها صفحه کار علمی و پژوهشی است، در اختیارشان قرار دهیم.

چیزهایی ممکن است به ذهن نرسد؛ مثلاً جوان هایی همراه خانواده شان به عمره مشرف می شوند و تحت تأثیر سلفی ها و وهابی ها، با یک سری شبهات بر می گردند.

اما می توان جواب های نقضی آماده ای در هر زمینه ای در اختیار آن ها قرارداد. همان طور که در بقیع نقل شد یکی از مبلغین وهابی خودکارش را از جیبش به زمین انداخت و گفت این امامان که می گویید کاره ای هستند، بگویید خودکار را به من دهند، نمی توانند؛ آن ها مرده اند و کاری از دستشان بر نمی آید.

جواب این شبهه مدنظر حاج آقا بوده که همان جا یک روحانی خودکار را برداشت و روی زمین انداخت و رو به وهابی گفت: مگر نمی گویی خدا همه کاره است پس بگو خودکار را به تو بدهد؛

یعنی یک جواب نقضی آماده و بسیاری از پاسخ های آماده ای که به خصوص امروزه در مورد اعجاز قرآن کریم واردشده، در چه زمینه ای است؟ در مطالب علمی آن یا در الفاظ قرآن یا اینکه معجزه قرآن در بلاغت آن است؟

معجزه قرآن در چه زمینه ای است که این قدر قرآن روی آن مانور می دهد و همچنین موضوعات دیگری که اینها باید به صورت نوین و زیبا ارائه گردد و البته در جریده ها و مجلات به چاپ برسد؛ لازم نیست که ما تحقیقاتمان را در کتابی خلاصه کنیم که در اختیارشان نیست.

می شود در لابلای مجلاتی که پرفروش هستند یا مجلات کودکان یا حتی در قطعه هایی که در صدا و سیما پخش می شود، در حد دو یا پنج دقیقه عرضه شود. مانند تبلیغاتی که کارخانه ها برای تبلیغ محصولاتشان استفاده می کنند و ظرف مدت دو دقیقه، نظرات را به سمت خودشان جلب می کنند.

برنامه جدیدی ریخته شود که با زمان های کوتاه، مطلبی را در اختیار فردی قرار بدهند و معرفتی در افراد جامعه تزریق شود؛ البته کار سنگینی است ولی ثمره آن بسیار ارزشمند و فراگیر خواهد بود.

با سپاس از وقتی که در اختیار فصلنامه ژرفا قرار دادید.