موضوع : پژوهش | مقاله

پروژه صهیونیسم (تحلیلی از مؤلفه های بازتولید صهیونیسم سیاسی)

مجله رواق اندیشه رواق اندیشه، شماره 36، آذر 1383

نویسنده : شیرودی، مرتضی
مرتضی شیرودی[1]

چکیده
اندیشه صهیونیسم به فوریت و سرعت زاده نشد؛ بلکه همانند هر پدیده اجتماعی دیگر، در بستر زمان و بر اثر شکل گیری حوادث گوناگون تولد یافت. زمینه هایی که به زایش صهیونیسم انجامید، در گوشه و کنار جهان روی داد، و پیش از آنکه به شکل اسرائیل غاصب( رژیم اشغالگر قدس) ظهور کند، در خارج از فلسطین اشغالی قوام یافت.

از این رو، جای تعجب نیست که کنفرانس بال(The Basle Conference) در 1177 / 1898 در سوئیس از سوی صهیونیست ها به رهبری تئودر هرتصل(Thedar Herzel)تشکیل گردد و در آن،صهیونیسم رسماً زاده شود و اندیشه تشکیل یک دولت یهودی شکل گیرد. تلاشهای این جنبش که خواهان مهاجرت و بازگشت یهودیان به سرزمین موعود و تشکیل دولت یهودی بود، اسرائیل را در فلسطین به سال 1327 / 1948 پدید آورد. اما به راستی، آنچه به زادن صهیونیسم انجامید، چیست؟ و چه حوادثی را در برمی گیرد؟ و نیز، ارتباط متقابل این حوادث چگونه بوده است؟ مقاله حاضر می کوشد به سوالات فوق پاسخ دهد.

مقدمه
برای پاسخ گویی به سؤالات پیش گفته، مقاله حاضر برخی از مهم ترین زمینه ها و بسترهای زایش صهیونیسم، مانند سهم آزار و انزوانشینی یهودیان، منافع سرمایه داری غرب، نقش ادبیات و نخبگان سیاسی، تأثیر اندیشه های کمونیستی و ناسیونالیستی، بازتاب تقدس و برتری ملت و نژاد یهود، آمال و آرزوهای دینی و...را می شکافد.همان گونه که هویداست، این زمینه ها متعدد و متنوع اند و از این رو، در عرصه های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی قرار می گیرند.

به علاوه، برخی از این بسترها، از درون نژاد یهود برمی خیزد و برخی دیگر، ساخته و پرداخته غیریهود است؛ اما قبل از بازخوانی ماهیت پروژه صهیونیسم یا همان ریشه ها و بسترهای صهیونیسم، شناخت معنا و مفهوم صهیونیسم اجتناب ناپذیر است:

چیستی صهیونیسم
«صهیون» در زبان عبری، به معنای پُرآفتاب و نیز نام کوهی در جنوب غربی بیت المقدس است. کوه صهیون زادگاه و آرامگاه داود پیامبر علیه السلام و جایگاه سلیمان علیه السلام بود. گاهی این واژه نزد یهودیان به معنای شهر قدس، شهر برگزیده و شهر مقدس آسمانی، به کار می رود؛ ولی در متون دینی یهود، صهیون، به آرمان و آرزوی ملت یهود برای بازگشت به سرزمین داود علیه السلام و سلیمان علیه السلامو تجدید دولت یهود اشاره دارد. به دیگر سخن، صهیون برای یهود، سمبل رهایی از ظلم، تشکیل حکومت مستقل و فرمانروایی بر جهان است و از این رو، یهودیان خود را فرزندان صهیون می دانند.

صهیونیسم به جنبشی گفته می شود که خواهان مهاجرت و بازگشت یهودیان به سرزمین فلسطین و تشکیل دولت یهود است. صهیونیسم، همانند شووینیسم (ناسیونالیسم افراطی) است که با خوار شمردن ملتها و نژادهای دیگر و با غلوّ در برتری خود، در پی دست یابی به قدرت سیاسی است. این جنبش در نیمه اوّل قرن 13 شمسی / نیمه دوم قرن 19 میلادی در اروپا پا به عرصه حیات گذاشت؛ ولی واژه صهیونیسم، نخستین بار توسط تئودور هرتصل[2] به کار رفت و سپس ناحوم ساکولو[3]، در کتاب «تاریخ صهیونیست» از آن سخن گفت.[4]

صهیونیسم، تنها دارای ابعاد و معانی سیاسی ( صهیونیسم سیاسی) نیست؛ بلکه ابعاد و معانی دیگری همچون: صهیونیسم کارگری، فرهنگی، دموکراتیک، رادیکال و توسعه طلب را نیز در بر می گیرد. مشهورترین تقسیم صهیونیسم، طبقه بندی آن به دو بخش سیاسی و فرهنگی ( دینی) است. صهیونیسم سیاسی خواهان بازگشت یهودیان به فلسطین است که با تدوین کتاب «دولت یهود» توسط هرتصل در 1263 / 1894 زاده شد؛ امّا صهیونیسم فرهنگی، مخالف مهاجرت یهودیان در قرن 14 شمسی / 20 میلادی به فلسطین است؛ زیرا در انتظار انسان رهایی بخش[5] در آخر الزمان نشسته که یهودیان و تمام ادیان را به سرزمین ابراهیم علیه السلام و موسی علیه السلام یا سرزمین نجات بازگرداند[6].

صهیونیسم به دینی و غیر دینی نیز تقسیم می گردد. صهیونیسم دینی، اندیشه ای است که اعتقاد دارد بازگشت به سرزمین موعود، در زمانی که پروردگار مشخص نموده است و به شیوه ای که او تعیین می کند، انجام خواهد شد و این کار به دست بشر انجام پذیر نیست.

پیروان این اندیشه، گروهی یهودی (صهیونیسم) و شماری عیسوی (صهیونیسم مسیحی) هستند. در مقابل، در صهیونیسم غیر دینی و غیر یهودی، کسانی جای دارند که با تکیه بر استدلال های تاریخی، سیاسی و علمی به اسکان یهودیان در فلسطین مشروعیت می بخشند؛ این همان صهیونیسم لائیک ( غیر دینی) است که تنها مفاهیم سیاسی خویش را به زبان دین بیان می کند. بنابراین، صهیونیسم همواره به معنای یهودیت نیست؛ بلکه گاه به مفهوم حرکتی برای غیر یهودی کردن یهودیت نیز، به کار می رود.[7]

آنتی - سیمیتیسم[8]
صهیونیست ها مدعی اند که صهیونیسم، پاسخی به آنتی - سیمیتیسم یا یهود آزاری است. به عقیده آنها، دولتها و ملتها به بیماری علاج ناپذیر یهودستیزی دچار شده اند. بنابراین، یهودیان را - در هر کجا باشند - عنصر بیگانه به حساب می آورند و آنان را در آشکار و پنهان آزار می دهند. حیم وایزمن[9] (متوفی 1331 / 1952) در این باره می گوید: «ضدیت با یهود، میکروبی است (که) هر غیر یهودی هر کجا... باشد و هر چند که خود منکر باشد، بدان آلوده است.» به بیان دیگر، آنان یهودستیزی را بلایی ازلی و ابدی می دانند که تنها در پناه یک دولت یهودی می توان از آن رهایی یافت.[10]

صهیونیست ها، به نمونه های بسیاری از یهود آزاری در طول تاریخ اشاره می کنند. از نظر آنان، یهود آزاری با شکست دولت یهودی اسرائیل و جهودا (یهودا)[11]، به ترتیب در721 و 586 قبل از میلاد توسط آشوریان و بابلیان آغاز، و در نتیجه با پراکنده شدن یهودیان به نقاط دیگر جهان ادامه یافت و به تدریج، روند رو به رشدی به خود گرفت؛ به گونه ای که نقطه اوج آن، در آلمان هیتلری به چشم می خورد.

در این دوره طولانی، یهودیان در امپراتوری روم، کشور لهستان، روسیه تزاری و... بارها سرکوب و شکنجه شدند و تنها در سال 770 / 1391 م. هفتاد هزار نفر به دلیل نپذیرفتن دین مسیح علیه السلامدر اسپانیا جان خود را از دست دادند. افزون بر آن، یهودیان همواره از حق مالکیت در برخی از مناطق جهان، و نیز اشتغال در برخی حرفه ها محروم بوده و اغلب در «گتو»ها[12] به سر برده اند.[13]

البته، این ادعاهای صهیونیسم، به هیچ وجه قابل اثبات نیست؛ زیرا اولاً، برخی از نمونه های تاریخی یهودآزاری، مانند آنچه صهیونیست ها درباره یهودسوزی در آلمان مطرح می کنند، بیش از حد بزرگ شده اند. صهیونیست ها در این مورد، با سلطه ای که بر ابزارهای تبلیغی جهان و به کارگیری آن دارند، به مظلوم نمایی پرداخته اند.

ثانیاً، برخی قصه های یهودآزاری، ساخته و پرداخته یهودیان و صهیونیست هاست؛ با این هدف که به روند مهاجرت یهودیان به فلسطین و تأسیس یک دولت یهودی شتاب بخشند. دیوید بن گوریون[14] (متوفی 1352 / 1972) اعتراف می کند: «اگر قدرت داشتم، عده ای یهودی را به کشورهای مختلف می فرستادم تا یهودآزاری را تعمّداً به وجود آورند.»[15]

شواهد دیگری بر نادرستی ادعاهای صهیونیسم در این باره وجود دارد؛ از جمله:

1- مهاجرت و پراکندگی یهودیان، اغلب به دلخواه آنان و با هدف اقتصادی به سوی پررونق ترین سرزمین ها صورت گرفته است.

2- یهودیان همواره در پهنه ای گسترده از خاک امپراتوری عثمانی، در صلح و آرامش می زیسته اند.

3- یهودیان در بریتانیا، فرانسه و آلمان قرون وسطی، تحت آزار نبوده اند و حتی، پس از عصر نوزایی، وضع اجتماعی آنان بهبود یافت.

4- رنج و دردی که میلیون ها برده آفریقایی سیاه پوست، در انتقال و اسکان اجباری به غرب متحمل شده اند، بیش از رنج و دردی است که بر یهودیان وارد آمده است. شگفت این که، صاحبان برخی از کشتی های حاملِ بردگان، سوداگران و بانکداران یهودی بوده اند.

5- وقوع یهودآزاری را در حد پایینی می توان پذیرفت که آن هم به ویژگیهای فردی و اجتماعی یهودیان، مانند جمع گریزی و اشتغال در مشاغل غیر مولد، مانند ربا خواری باز می گردد[16] و نیز ریشه در منازعه دائمی کلیسا و کنیسه دارد. به هر روی، نقش یهودآزاری ساختگی، در تولد صهیونیسم آنچنان بزرگ بود که هرتصل آن را موهبت الهی نامید.

اگر صهیونیسم محصول یهودآزاری است، پس چرا صهیونیسم به نوعی یهودآزاری از طریق تبعیض بین یهودیان سفاردی و اشکنازی[17] مبدل شده است؛ سؤالی که صهیونیست ها همچنان آن را بی پاسخ گذاشته اند.[18]

قدرتهای اروپایی
صهیونیسم، مولد دوران تحول و انتقال سرمایه داری غرب به مرحله امپریالیسم نیز به شمار می رود. در این دوره، همه قدرتهای بزرگ برای تأمین منافع استعماری، فعالانه در پی یافتن جای پایی محکم، در خاورمیانه شدند.

برای دست یابی به این هدف، نخستین بار ناپلئون بناپارت (امپراتور فرانسه)، به جلب همکاری یهودیان علیه امپراتوری عثمانی دست زد؛ هر چند در این کار توفیقی به دست نیاورد. سپس، بیسمارک (صدر اعظم سابق آلمان) برای پاسداری از خط راه آهنی که قرار بود از برن (شهری در آلمان) به بغداد کشیده شود، به جذب و به کارگیری یهودیان پرداخت؛[19] امّا سرانجام، این انگلیس بود که به آرزوی دیرینه اش، یعنی خلق اندیشه صهیونیسم و ترغیب یهودیان اروپای شرقی، روسیه و غرب، برای مهاجرت به فلسطین و تشکیل یک دولت یهودی که حافظ منافع آن کشور باشد، دست یافت.[20]

دلایل بسیار، در تأیید نقش قدرتهای بزرگ استعماری، به ویژه انگلیس، در پدید آمدن صهیونیسم و رژیم اشغالگر قدس در دست است؛ به عنوان مثال، در 1219 / 1840 روزنامه «تایمز» لندن اعتراف کرد که پیشنهاد استقرار یهودیان در سرزمین فلسطین، مورد حمایت پنج قدرت بزرگ جهانی است.

سپس هرتصل فاش کرد: «بازگشت به سرزمین پدران مان... از بزرگ ترین مسائل سیاسی مورد علاقه قدرتهایی است که در آسیا چیزی می جویند.» امّا همانگونه که گذشت، انگلیس گوی سبقت را از قدرتهای دیگر اروپایی ربود و با ابداع اندیشه صهیونیسم[21]، زمینه تأسیس رژیم غاصب اسرائیل را فراهم آورد.

به بیان دیگر، پس از یک منازعه طولانی میان صهیونیست ها، سرانجام صهیونیست های انگلوفیل[22]، جناح وابسته به وایزمن، موفق به تثبیت فلسطین (مکان مورد نظر انگلیس) به عنوان جایگاه نهایی یهودیان گشتند.[23]

یهودیان تنها نامزد تشکیل دولتی حافظ منافع غرب در منطقه حساس و استراتژیک خاورمیانه بودند؛ زیرا به عقیده لرد ارل شافتسبُری هفتم[24] - که از رجال سیاسی بریتانیا و نیز یک صهیونیستمسیحی بود - اسکان یهودیان در فلسطین نه تنها برای انگلستان که برای سراسر دنیای متمدن (غرب) سودمند خواهد بود.

هرتصل نیز بر آن بود که یهودیان می توانند حلّال مشکل غرب در خاورمیانه باشند. ماکس نوردو، از صهیونیست های معروف، معتقد بود که "ما فرهنگ اروپایی را... همچنان حفظ خواهیم کرد... ما به این فکر که باید آسیایی شویم، می خندیم." پیش تر نیز یک کشیش مسیحی پیشنهاد کرده بود که برای حفاظت از هندوستان زیر سلطه انگلیس، لازم است یهودیان در فلسطین ساکن شوند. به هر حال، صهیونیست ها خود را مشعل دار تمدن غرب می دانند که در تلاش است دموکراسی را در خاورمیانه و قلب آن حاکم کند.[25]

نتیجه این که نیازهای فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و نظامی غرب، به ویژه انگلیس، موجب پدید آمدن جریان فکری صهیونیسم و اسکان یهودیان در فلسطین گردید؛ جریانی که با غیر دینی (سیاسی کردن) یهودیت، در پی تحقق و حفظ منافع استعماری در خاورمیانه برآمد؛ در حالی که یهودیت دیندار ممکن بود برای غرب خطرآفرین باشد.[26]

سرمایه داری یهودی[27]

از اواخر قرن دهم شمسی / شانزدهم میلادی، یهودیان سفاردی از اسپانیا و پرتقال طرد شدند و در کشورهای عثمانی، هلند و فرانسه سکونت گزیدند. آنان به دلیل مهارت در بانک داری و با بهره مندی از روابط تنگاتنگی که با سفاردی های عثمانی داشتند، به آسانی به عرصه تجارت جهانی وارد شدند و بدین سان، نخستین گام را در شکل دهی به بورژوازی یهود برداشتند.[28]

در قرن یازده شمسی / هجدهم میلادی نیز با ارتقای وضع اجتماعی اروپاییان، موقعیت یهودیان، بویژه در عرصه اقتصادی، بهبود یافت. این امر منجر به تلاش بیشتر بخشی از یهودیان برای رهایی از نظام «گتو» و ادغام در جوامع غربی و روی آوردن به مشاغل مولد و در نتیجه، گسترش و تثبیت قشر بورژوازی یهود گردید.[29]

بورژوازی یهود به صورتهای گوناگون در پدید آوردن صهیونیسم مؤثر افتاد، که مهم ترین آنها عبارتند از:

1- بورژوازی یهود، همگام و همراه با رشد و تکامل سرمایه داری غرب، و همانند آن، همه جهان را بازار مصرف خود می پندارند. در آن زمان، هرچند امپراتوری عثمانی از ضعف اقتصادی رنج می برد، امّا به دست آوردن بازار داخلی آن به سادگی امکان پذیر نبود؛ این امکان با مهاجرت بیشتر یهودیان به عثمانی - سرزمینی که از نیروی کار ارزان عرب بهره مند بود - فراهم می آمد. افزون بر این، چنین اقدامی یهودیان غیر فعال اقتصادی و بی علاقه به سرمایه گذاری را به عناصر فعال اقتصادی، در امپراتوری عثمانی تبدیل می کرد و یهودیان باقی مانده در غرب را نیز به سوی فعالیتهای اقتصادی و سودآور[30] سوق می داد.[31]

2- سرمایه داری یهود، برای جلوگیری از افزایش تقاضای مالی یهودیان فقیر، که به کاهش ثروت آنان می انجامید، خواهان طرد آنها بودند؛ از این رو، با تشکیل دولت اسرائیل، اداره دولت یهودی را در دست گرفتند. بنابراین، بورژوازی یهود، هم در راندن یهودیان از اروپا و هم در اداره کردن آنان در فلسطین اشغالی، نقش اساسی داشته است.

3- بورژوازی یهود در آغاز خواهان مهاجرت یهودیان به فلسطین نبود؛ بلکه به اعتراف حیم وایزمن، اوگاندا بیشتر مورد علاقه بازرگانان یهودی بود. در مرحله بعد نیز بورژوازی یهود در پی مهاجرت همه یهودیان به فلسطین نبود؛ بلکه خواهان آن بود که شمار یهودیان به اندازه ای کاهش یابد که به رفاه اقتصادی آنان در غرب لطمه ای وارد نسازد.

ناحوم ساکولو در این باره اعتراف می کند که صهیونیسم، نه به عنوان یک نهضت، بلکه به عنوان یک اقدام مالی و سرمایه داری ظهور کرده است. البته، یافتن مکانی برای خوشگذرانی و نیز دست یابی به کنترل مجدد یهودیان، از دیگر هدفهای بورژوازی یهود در خلق صهیونیسم شمرده شده است.[32]

ادبیات صهیونیستی
پیش از تولد صهیونیسم سیاسی، صهیونیسم ادبی پدید آمد و نخستین جرقه های سیاسی کردن دین یهود را برافروخت. به دیگر سخن، صهیونیسم، نخست در عرصه زبان، گفتار و اندیشه و آنگاه در عرصه سیاست قد برافراشت. در این روند، صهیونیسم ادبی، زبان عبری را به خدمت گرفت و در گسترش آن کوشید و یهودیان عبری زبان را مورد تشویق و پاداش قرار داد.

در نتیجه، آنگونه که ساکولو می گوید: در آن زمان، فراگیری زبان عبری، حتی در میان غیریهودیان هم رو به افزایش نهاد. به دنبال این تلاش چند صد ساله، زبان عبری که به گفته بن گوریون، یک زبان ناگویا بود و تنها در قلبها می زیست و به نماز و شعر و ادبیات مذهبی اختصاص داشت، به جایگاهی دست یافت که دیگر تنها زبان زمان گذشته نبود؛ بلکه زبان آینده، زبان رستاخیز و زبانی بود که می توانست یهودیان را به عنوان یک ملت یگانه در زیر بیرق خویش گرد آورد.[33]

در عرصه قلم، اندیشه و هنر، داستان، رمان و نمایش های بسیار پدید آمد که به ایفای نقش در تولد صهیونیسم پرداختند. از جمله، اشعار مذهبی یهود بن هاله وی (متوفی 519 / 1140) به سود مقاصد صهیونیستی به کار رفت. کتاب «تلمود»[34] (نگارش 1129 / 1750) اندیشه بازگشت به ارض موعود را رواج داد.

بنجامین دیزرائیلی (Benjamin disraeli) در رُمان «دیوید آلروی» (تألیف 1212 / 1833) شکلی از نژاد پرستی افراطی یهودی را به تصویر کشید. زیگموند فروید (متولد 1235 / 1856) بر لزوم اجرای تربیت صهیونیستی تأکید ورزید. جورج الیوت (Georg Eliot) در رمان «دانیل دروندا»[35] (تدوین 1255 / 1876) که مهم ترین سند ادبی صهیونیسمبه شمار می رود، ناممکن بودن ادغام یهودیان در تمدنهای دیگر را گوشزد کرد. افزون بر این تلاشها، نگارش «دائرة المعارف صهیونیسم و اسرائیل» (تألیف 1259 / 1880) به سهم خویش، زمینه ساز صدور اعلامیه بالفور[36] گردید و آن نیز، از زمینه های اساسی تأسیس اسرائیل به شمار می رود.[37]

برخی از افسانه ها نیز در پدید آوردن صهیونیسم دخیل بوده اند. مهم ترین این افسانه ها، افسانه «یهودی سرگردان» یا «یهودی دوره گرد» است. این افسانه برای نمایاندن زندگی سراسر آمیخته با رنج، محنت، سرگردانی و بی پناهی یهودیان به کار رفت و به تدریج زمینه ذهنی ضرورت تلاش برای رهایی یهودیان صهیونیست را در اواخر قرن دوازدهم شمسی / نوزدهم میلادی فراهم آورد.[38] پروتکل یازدهم از مجموع پروتکل های صهیون، به نتیجه آتی این تلاشها اشاره می کند و می نویسد: "خداوند به ما، امت برگزیده اش، آوارگی را به مثابه یک نعمت الهی عطا کرده است و این مسأله که همه آن را ضعف ما پنداشته اند، و در واقع قوت ما بوده است، ما را در آستانه سلطه جهانی قرار داده است.

"حتی به عقیده ساکولو، در این فرآیند، هنرمندان غربی با ولع فراوان که تا آن هنگام بی سابقه بود، به موضوعات مربوط به مسأله یهود پرداختند. فیلسوفانی چون جان لاک (Locke John)، اسحاق نیوتن (Ishac Newton)، دیوید هارتلی (David Hartly) و پریستلی (Prisetly) در نوشته هایشان، تمایلات صهیونیستی از خود بروز دادند و برخی فیلسوفان رمانتیک (Romantic) مانند: ژان ژاک روسو (Jean Jacques Roussea) از اندیشه صهیونیسم دفاع کردند.

ادبیات صهیونیستی تنها به ترسیم چهره یهودی یا یهودیان ناراضی نپرداخته، بلکه گاه کوشیده است چهره ای نیک و انسانی از یهودیان به دست دهد، تا آنان راه کسب امتیازات اجتماعی بیشتری را بازیابند و آن را برای ظهور صهیونیسم به کار گیرند. در مجموع، ادبیات صهیونیستی کوشیده اند با رواج همبستگی یهودیان جهان مبارزه با تبلیغات ضد صهیونیستی، رنج و ستمدیدگی یهودیت را به تصویر کشند و به پندار خود، وحشی گری اعراب علیه یهودیان را نمایان سازند و به ترویج اندیشه برتری قوم یهود بپردازند.[39]

شخصیت های صهیونیستی
شخصیت ها و نخبگانی بسیار در پدید آمدن صهیونیسم نقش داشته اند. در ذیل به نام برخی از شخصیت های سیاسی که در این زمینه سهم بیشتری از دیگران داشته اند و نیز به عمده فعالیت آنها اشاره شده است:

1- تئودور هرتصل: وی که بنیان گذار سازمان جهانی صهیونیسم و پدر صهیونیسم به شمار می رود، در بوداپستِ مجارستان به دنیا آمد و در ادلاخ اتریش جان سپرد. هرتصل در هجده سالگی به وین رفت و به تحصیل حقوق پرداخت. وی پس از پایان تحصیلات، به جای کار وکالت، پا به دنیای ادبیات و مطبوعات گذارد.

در این دوره، او به تأثیر از موج تازه یهودستیزی در روسیه، لهستان و برخی از کشورهای اروپایی در پی مطالعه کتاب مسأله یهودی و نیز به دنبال مشاهده قضیه دریفوس[40] به این نتیجه رسید که تنها راه حل پایان یافتن یهودآزاری، گردآوردن یهودیان جهان در یک سرزمین است.

هرتصل، این نظریه را در کتاب دولت یهود (چاپ 1275 / 1896)، که در اصل نامه ای به خاندان روچیلدهاست،[41] مطرح ساخت و یک سال بعد، نخستین کنگره جهانی صهیونیسم را در شهر بال سوئیس تشکیل داد که هدف آن، ایجاد موطنی برای یهودیان در فلسطین بود؛[42] در حالی که خود او به یهودیت ایمان نداشت؛ به شعایر مذهبی بی اعتنا بود؛ زبان عبری نمی دانست و به فرهنگ غربی خویش[43] مباهات می کرد.[44]

2- بارون ادموند روچیلد:[45] اعلامیه 1296 / 1917 دولت انگلیس، درباره لزوم تأسیس دولتیهودی در فلسطین (اعلامیه بالفور) با عبارت "لرد روچیلد عزیزم!" آغاز می شود که خود نشان از سهم ویژه و مؤثر بارون ادموند روچیلد (متوفی 1313 / 1934) در تولد و حیات صهیونیسم دارد.

او همچنین، مشهور به "پدر اسکان یهودیان در فلسطین" است. این عنوان، به پاس تلاش مستمر وی در خرید زمین و املاک اعراب فلسطینی و هزینه کردن یک میلیون و شش صد هزار لیره استرلینگ برای احداث دهکده های مهاجرنشین در فلسطین، به او داده شد. ادموند روچیلد به خانواده ای ثروتمند و یهودی الاصل تعلق داشت که از راه صرافی و بانک داری به ثروتی افسانه ای دست یافت؛ تا جایی که اعضای خانواده روچیلدها به سلاطین مالی مشهور شدند.

این خانواده ثروتمند، به پاس خدمات مالی شان به دولت اتریش، از سوی آن دولت به لقب بارون[46] مفتخر شدند. سهم ادموند روچیلد در شکل گیری اسرائیل نیز بسیار است. خود او در این باره اعتراف می کند: «بدون من صهیونیست ها هیچ کاری نمی توانستند انجام دهند.»[47] دولت اسرائیل نیز به منظور قدردانی از خدمات وی، نام او را بر یکی از بلوارهای تل آویو[48] نهاده است.[49]

3- حیم وایزمن: وی برجسته ترین رهبر صهیونیستی پس از هرتصل است. خدمات او به نیروی دریایی بریتانیا[50]، زمینه را برای پذیرش نظریه هایش درباره لزوم تأسیس یک دولت یهودی در فلسطین، نزد مقام های انگلیسی و نیز برای صدور اعلامیه بالفور فراهم آورد. وی پس از هرتصل، به رهبری سازمان جهانی صهیونیسم و سپس به ریاست آژانس یهود[51] در فلسطین و سرانجام به ریاست جمهوری اسرائیل (اولین رئیس جمهور اسرائیل) بر گزیده شد.[52]

4- لرد ارل شافتسبری هفتم: وی یکی از برجسته ترین رجال سیاسی بریتانیا و نیز برادر همسر پالمرستون، نخست وزیر اسبق انگلیس، بود. وی ریاست صندوق کشف فلسطین را بر عهده داشت و به پیشهاد او نخستین کنسول گری انگلیس در بیت المقدس تأسیس شد. شافتسبری بر پایه این استدلال که هر ملت باید دارای وطن باشد و سرزمین کهن از آنِ ملت کهن است، مشوّق نظری و عملی مهاجرت یهودیان به فلسطین گردید.[53]

5- بنجامین دیزرائیلی: این سیاست مدار و نویسنده یهودی الاصل انگلیسی در 1216 / 1837 به عضویت پارلمان و سپس به رهبری مجلس عوام و حزب محافظه کار انگلیس درآمد و آنگاه به نخست وزیری انگلیس رسید. دیزرائیلی، بار دومی که به نخست وزیری بریتانیا رسید، ورود یهودیان به پارلمان آن کشور، در کسوت نمایندگی را قانونی ساخت و مهم تر از آن، به ابتکار شخصی خویش، سهام ترعه (کانال) سوئز[54] را پس از اخذ و دریافت وام چهار میلیون لیره ای از بارون ادموند روچیلد، از خدیو مصر خرید و آن را در اختیار دولت انگلیس قرار داد و بدین سان، سلطه انگلیس را بر مصر، فلسطین و صحرای سینا فراهم آورد. چهل سال بعد، دولت دولت بریتانیا به پاس قدردانی از زحمات او و دیگر صهیونیست ها، فلسطین را به عنوان سرزمین یهودیان در نظر گرفت. بنابراین، تأثیر دیزرائیلی در شکل گیری دولت یهود، غیر مستقیم، ولی اساسی بود.[55]

6- اسرائیل بیر: (Israel Beer) وی در سال 1223 / 1842 به پل جولیوس رویتر[56] تغییر نام داد. او در 1195 / 1816 به دنیا آمد و در سیزده سالگی از آلمان به انگلیس مهاجرت کرد. وی به تدریج به فعالیتهای خبری علاقه مند شد و سرانجام در 1228 / 1849 مؤسسه ای برای گردآوری خبر در فرانسه و بلژیک تأسیس کرد، تا آلمان را به خطوط تلگراف آن دو کشور متصل کند. بیست و پنج سال بعد، این مؤسسه به یک خبرگزاری بی رقیب تبدیل شد و به اینگونه، رویتر به ثروت و شهرتی فراوان دست یافت. وی از اولین کسانی است که در اواسط قرن دوازدهم شمسی / نوزدهم میلادی با خرید زمین در فلسطین، سنگ بنای دولت غاصب و اشغال گر اسرائیل را گذارد. همچنین، با در اختیار داشتن سازمان عظیم خبری رویتر، بیش از هر یهودی دیگر به شکل دهی صهیونیسم کمک کرد.[57]

اندیشه های مارکسیستی
یکی دیگر از عوامل شکل گیری صهیونیسم، مارکسیسم[58] و کمونیسم است. برخی از شواهدی که در این زمینه مورد استفاده قرار می گیرند، عبارتند از:

الف. در عقاید کارل مارکس (متوفی 1262 / 1882) که یک یهودی بوده است، آلمان کشوری به شمار می رود که گرفتار انقلاب کارگری خواهد شد و یهودیان در آن انقلاب، همانند انقلاب های گذشته بشری، نیروهای پیش رو خواهند بود. صهیونیست ها به تأثیر از مارکس، ملت برگزیده خداوند؛ یعنی یهودیان را همواره عامل هر حرکت پیشروانه و مترقیانه به حساب می آوردند.

به عقیده آنان، این نقش پیشتازی در جریان تولد و رشد کمونیسم و نیز در فرآیند برپایی و پیروزی انقلاب کمونیستی روسیه وجود داشته است؛ زیرا بیشتر اعضای کادر مرکزی حزب کمونیست شوروی سابق از جمله، تروتسکی[59]، یهودی بوده اند؛ علاوه بر آن، بسیاری از رهبران صهیونیستی از جمله، بن گوریون از روسیه تزاری که نخستین کشور کمونیستی جهان بوده است، برخاسته اند.[60]

ب. صهیونیست ها، همانند کمونیست ها، از ماتریالیسم[61] تاریخی مارکس در تحلیل گذشته و آینده خود سود می جویند. به گمان صهیونیست ها، دوران کمون اولیه،[62] جلوه روزگار یهودیان پیش از حضرت یعقوب علیه السلام است. در دوره برده داری، برده دارانی غیر یهودی مانند فرعون، یهودیان را به بردگی گرفتند.

در دوران فئودالیسم[63] و سرمایه داری، زمین داران و سرمایه داران غیر یهودی بر مسند قدرت باقی ماندند و یهودیان را به سوی کارهای کم ارزش و پستی مانند صرافی سوق دادند. «در اینجا بود که یهود لازم [دید] که با انقلاب کمونیستی رقبا را از میدان به در کرده و با ایجاد یک حزب نیرومند... تمامی قدرت اقتصادی و سیاسی و اجتماعی را به دست گیرد.»[64]

به هر روی، کمونیسم، جهان را با دیدگاه مادی محض تفسیر می کند؛ دین را افیون توده ها می داند؛ عواطف و احساسات و اخلاق را روبنا می شمارد؛ حرکت تاریخ را بر اساس جبر تشریح می نماید؛ شیرازه جامعه را بر اقتصاد قرار می دهد؛ برای نیل به هدف از هر وسیله ای بهره می برد و طبقات - نه شخصیت ها - را تاریخ ساز می داند. صهیونیسم نیز معتقد است:

1- ثروت، پایه و اساس حکومت هاست. در نتیجه، جهان را باید از دریچه سکه و سرمایه دید.

2- ایمان مذهبی را باید ریشه کن کرد و به جای آن ارقام و اعداد را جایگزین نمود.

3- سیاست هیچ وجه مشترکی با اخلاق ندارد و حکومت اخلاقی محکوم به شکست است.

4- بی گمان، یهودیان بر اساس مشیت الهی به آقایی و سروری جهان می رسند.

5- طلا، برترین نیروی محرک جهانی، در دست یهودیان است.

6- از مکر، تزویر و خیانت برای نیل یا نزدیک شدن به هدف می توان سود برد.

7- هیچ تحولی بدون دخالت و نظارت پر قدرت و نفوذ وافر یهودیان انجام نمی شود.[65]

ملی گرایی یهودی
ناسیونالیسم یا ملی گرایی جدید، محصول انقلاب کبیر فرانسه و یکی از آثار تمدن نوین غرب است. پس از انقلاب کبیر فرانسه، میل به وطن خواهی و آرمانهای قومی در ملیت ها و اقلیت های دینی، چون یهودیت، افزایش یافت. ازاین رو، صهیونیسم را نمی توان فرزند درد و رنج یهودیان دانست؛ بلکه اگر به یهودیان آزار و آسیبی نیز نمی رسید، باز هم، تولد صهیونیسم بر پایه رشد ناسیونالیسم غربی اجتناب ناپذیر بود.

هرتصل هم با بیان این که "مسأله تشکیل حکومت یهودی بیش از آنکه مسأله ای مذهبی یا اجتماعی باشد، مسأله ای ملی است." بر تأثیر فزاینده ملی گرایی در خلق صهیونیسم تأکید می ورزد. همچنین مارتین بوبر، یکی از بزرگ ترین منادیان یهود در قرن حاضر، بر ویژگی ناسیونالیستی صهیونیسم اشاره می کند. افزون بر این، آلبرت اینشتین از زیانهای گسترش ناسیونالیسم بر یهود، بیمناک بود.[66]

این اعتقاد که یهودیت ریشه در روح جمعی و گروهی، زبان و دشمن و سرزمین مشترک دارد، همواره میان یهودیان وجود داشته است؛ ولی یهودیان در گذشته، قادر به بهره گیری از این عناصر برای خلق دولت یهود نبوده اند. سرانجام گروهی با تأکید بسیار بر عناصر ناسیونالیستی یهود، زمینه های ظهور صهیونیسم و تأسیس دولت یهودی را فراهم آوردند.

البته ظهور لیبرالیسم که میل به آزادی و برابری را شدت می بخشد، در بهبود وضع عمومی، اجتماعی و سیاسی یهود وظهور ناسیونالیسم یهودی (صهیونیسم) تأثیر بسزایی داشت است.[67]

امروزه برخی اندیشمندان، عناصری را که یهودیان افراطی یا صهیونیسم، به عنوان عناصر تشکیل دهنده دولت یهود مطرح می کنند، مورد تردید جدی قرار داده اند؛ زیرا:

اولاً، صهیونیسم، جریانی غیر دینی است و از این رو، نمی تواند با تکیه بر عناصر سازنده دین، به حیات خود مشروعیت بخشد.

ثانیاً، یهود، یک نژاد نیست؛ بلکه یک دین است؛ آن هم دینی که پیروان پراکنده اش در هیچ نقطه جهان، دارای اکثریت جمعیتی نبوده اند.

ثالثاً، یهود یک ملت نیست؛ زیرا یهودیان از عناصر تشکیل دهنده ملت، چون زبان و دشمن مشترک برخوردار نیستند.

رابعاً، صهیونیسم با طرح قوم برگزیده بودن یهود، در پی سلطه بر جهان است؛ در حالی که برتری و برگزیدگی راستین نیز نمی تواند وسیله ای بر مشروعیت بخشیدن به رفتار سلطه گرایانه باشد.

خامساً، اگر فلسطین قبله گاه ویژه یهودیان است، پس چرا بیش تر یهودیان آن را نمی شناخته و حتی درباره موقعیت جغرافیایی آن نیز بی اطلاع بوده اند؟

سادساً، ناسیونالیسم صهیونیستی به شکلی افراطی در آمده و بشر امروز به هیچ رو پذیرای تحمل ناسیونالیستی نیست که برای تحقق هدفهای خویش، به کشتار، خشونت، ازدواج قومی و رفتار ناپسند دست می زند.[68]

ایده برگزیدگی
تفسیر و نگرش خاص صهیونیست ها از ایده قوم برگزیده به شکلهای زیر در پدید آمدن صهیونیسم دخالت داشته است:

1. بر اساس متون دینی یهودی، یهود قوم برگزیده خداوند است؛ زیرا خدا به بنی اسرائیل وعده حکومت از نیل تا فرات را داده است. این آموزه، تفسیر کلام خداوند به حضرت ابراهیم علیه السلاماست که فرمود: "به اخلاف تو، این سرزمین، از رود مصر تا شط بزرگ] یعنی] شط فرات را اعطا می کنم." در واقع، کتاب مقدس یهودیان، آنان را "قومی که خداوند کیفرشان داده و در همان حال برگزیده است" معرفی می کند. به دیگر سخن، بر اساس متون دینی یهودیان، آنان عطیه الهی اند و خداوند آنان را دوست می دارد و از این رو، آنان را از میان مردم زمین برای اداره حکومت جهانی برگزیده است.[69]

اندیشه مذکور در شرایط عادی و در وضعیت طبیعی، به پدید آمدن صهیونیسم منجر نشده است؛ بلکه بزرگ نمایی و سیاسی کردن آن، زاینده صهیونیسم است؛ زیرا:

الف. هرتصل بنیان گذار صهیونیسم، فردی غیر مذهبی بود. وی اعتراف کرد که آرا و عقایدش متأثر از مذهب یهودی نیست؛ بلکه او انسان بی دینی است. در تأیید این اعتراف، یوری اونری (Uri Avnery) عضوسابق مجلس اسرائیل، بر این نکته پای فشرد که اکثریت جمعیت اسرائیل، بی مذهب و حتی ضد مذهب اند.[70]

ب. در تفسیر برگزیده شدن قوم بنی اسرائیل و اعطای حکومت نیل تا فرات به آنان از سوی خداوند، دو نظریه مطرح است:

اول، وعده فوق که به بنی اسرائیل داده شده، مربوط به زمانهای گذشته است که خانه به دوش بوده اند، و پس از مدتی این وعده (تشکیل دولت یهود) تحقق یافته است.

دوم، این وعده مربوط به آینده است؛ بدین گونه که یک منجی ظهور می کند و یهودیان را به ارض موعود می برد. البته، هنوز آن منجی ظهور نکرده است.[71]

2. یکی از دیگر دلایل یهودیان برای اثبات برگزیده بودن خویش، ویژگیهایی است که به گمان آنان تنها در یهودیان وجود دارد. یهودیان گمان می کنند که شباهتی به ملل دیگر ندارند و نژادشان پاک ترین و خالص ترین نژادهاست و به این دلیل، در سراسر تاریخ از پذیرش حاکمیت و سلطه هر سلطانی جز پروردگار عالم سرباز زده اند.

همچنین، یهودیان برآنند که قوم یهود، ملّتی است بی مانند و آنان، نخستین مورّخان دنیا، تنها دارندگان فرهنگ مستقل در خاورمیانه و جهان، گل سرسبد آفرینش، مردمی کوشا و توانا، اولین کاشفان حکومت جهانی خدا، نژاد برتر و ملت مقدس اند، و به دلیل برخورداری از این ویژگیها، بر دیگران می بالند، و خود را شایسته حکومت مستقل و یا مسلط بر جهانیان می دانند.[72]

اگر هم بر فرض، این گمان و اعتقاد آنان درست باشد، به هیچ روی موجب پدید آمدن حقی برای تشکیل دولت یهود و سلطه بر جهان نمی شود. افزون بر این، تحقیقات نوین، اولاً، برخورداری یهودیان از ویژگیهای مذکور را رد می کند و ثانیاً، اگر فرض شود که این ویژگیها در یهود هست، اثبات وجود آنها در همه یهودیان ممکن نخواهد بود.

چنان که ساکولو می گوید: «خلوص و ناآلودگی مطلق [در یهود] وجود ندارد.»[73] چگونه می توان پذیرفت که آلودگی در یهود نیست؛ در حالی که یکی از زمینه های پدید آمدن صهیونیسم، نجات یهود از آلودگی نژادی است؟ از این رو، ساکولو به عنوان یک صهیونیست، یهودیانی را که زنان غیر یهودی می گیرند، سرزنش و نفرین می کند و می کوشد آنان را از این کارِ گناه آلود باز دارد.[74]

وعده های مذهبی
یهودیان مدعی اند که خداوند در کتب دینی به آنان وعده داده است که روزی فرزندان و بازماندگان قوم برگزیده و - در همان حال - پراکنده یهود را از سراسر جهان به دور کوه صهیون اورشلیم گرد می آورد و آنان را برای همیشه از آوارگی نجات می دهد و در فلسطین ساکن می کند. خداوند این وعده را توسط یک منجی الهی محقق می سازد. بنابراین، نتیجه می گیرند که باز گشت یهودیان به ارض موعود، یک آرمان مذهبی و حاکی از علاقه آنان به فلسطین و نیز نمایان گر تلاش یهودیان در همسانسازی سرنوشت هم کیشان است.[75]

در این زمینه، صهیونیست ها جایگاه مذهبی فلسطین یا سرزمین موعود را بسیار بالاتر از آنچه هست، نشان می دهند و از آن بهره برداری سیاسی می کنند؛ به گونه ای که ژنرال موشه دایان می گوید:«اگر کتاب مقدس به ما تعلق دارد و اگر خود را به عنوان امت دینی کتاب [مقدس ]تلقی می کنیم، باید تمامی سرزمینهای کتاب مقدس را در تملک خویش داشته باشیم.» به عقیده روژه گارودی، ایگال امیر به امر خداوند و گروه خود، یعنی جنگاوران اسرائیل، اسحاق رابین را ترور می کند؛ زیرا رابین بر خلاف عقاید دینی، در پی آن بود که بخشی از سرزمین موعود (کرانه غربی رود اردن) را به اعراب تسلیم کند.[76]

در نقد این عقیده می توان گفت: اگر وعده بازگشت به سرزمین موعود، کلام وحی باشد، آن به معنای سرزمینی جغرافیایی نیست؛ بلکه اعاده صهیون به یهود اشاره به انعقاد نوعی پیمان با خداوند است. از این رو، به نظر می رسد فلسطین هیچ گاه سرزمین موعود یهودی نبوده است.

شاید از این روست که مجمع اصلاح یهودیت در 1264 / 1885 اعلام نمود که انتظار بازگشت به فلسطین را ندارد؛ یا برخی از آنان گفته اند: آمریکا و آلمان، صهیون یهودیان است. البته حذف کلمه صهیون در ادعیه مذهبی نیز نشان از بی پایگی این عقیده دارد که صهیون در فلسطین است.[77]

بنابراین، ادعای صهیونیسم مبنی بر این که صهیون در فلسطین است، درست نیست؛ زیرا صهیونیست ها در اواخر قرن سیزده شمسی / اوایل قرن بیستم میلادی، فلسطین را پس از بررسی و رد مناطقی چون سورینام، کنیا، اوگاندا، قبرس، موزامبیک، آرژانتین، کنگو، آنگولا، طرابلس ( لیبی) و صحرای سینا[78]، به عنوان مکانی برای تأسیس حکومت یهود برگزیده اند.

نتیجه این که آنان حتی به اندازه یهودیان، در اندیشه فلسطین نبوده اند و نیز این که صهیون برای صهیونیست ها مهم نبوده و نیست، با اعتراف لئو پنسکر (Leo pinsker)، صهیونیست مشهور به این که "ما فقط به قطعه زمینی نیاز داریم که... اعتقاد به خدا و کتاب مقدس... را به آنجا ببریم" و نیز با این اعتراف هرتصل که تلاش او برای تأسیس دولت یهودی، یک برنامه استعماری است، روشن تر می گردد.[79]

حوادث تاریخی
افزون بر آنچه گذشت، زمینه های دیگری نیز در زایش صهیونیسم دخیل بوده اند. در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود.

الف) ماجرای آلفرد دریفوس: وی (متوفی 1314 / 1935) افسر یهودی ارتش فرانسه بود که در 1273 / 1894 متهم به تحویل مدارک نظامی محرمانه و مهمی به آلمان شد. او در همین سال دستگیر، محاکمه و به حبس ابد محکوم گشت؛ ولی در 1278 / 1899 تبرئه و در 1285 / 1906 به خدمت فرا خوانده شد.

این ماجرا از یک سو، موج تازه ای از یهودآزاری، و از سوی دیگر، یهودگرایی را در اروپا شدت بخشید. اگر چه ماجرای دریفوس نزاعی میان گروه های چپ و راست فرانسه تلقی می شد؛ امّا صهیونیسم، آن را به عنوان یکی از مظاهر آزار و ستم بر یهودیان مطرح ساخت.

همین ماجرا، اثری عمیق بر افکار هرتصل گذاشت؛ به گونه ای که وی را به یافتن یک راه حل اساسی برای رهانیدن و نجات یهودیان از ظلم و ستم کشاند. در پی آن، وی طرح تأسیس یک کشور یهودی را به عنوان راه حلی برای نجات یهودیان از یهودآزاری، در کتاب یهود و دولت خویش به دست داد.[80]

ب) جنبش ها و گروه های صهیونی: از دیگر زمینه های ظهور صهیونیسم، تأسیس و تداوم فعالیتها و جنبش های صهیونی است. از مهم ترین این گروه ها و جنبش ها، گروه عشّاق صهیون و جنبش بیلو[81] بودند که در نخستین سالهای دهه 1260 / 1890 در روسیه پدید آمدند و به سرعت در کشورهای دیگر گسترش یافتند.

جنبش بیلو، متأثر از آرا و نظریه های پنسکر، رهبر عشاق صهیون بود؛ امّا رنگ صهیونیستی بیشتری نسبت به عشاق صهیون داشت؛ به گونه ای که نخستین مهاجرت گروهی به فلسطین از ابتکارات این جنبش است. در مجموع، نتیجه تلاشهای حدود پانزده ساله گروه عشاق صهیون و جنبش بیلو، ظهور هرتصل و نگارش کتاب دولت یهود است.

هرتصل برای نیل به هدف تأسیس کشور یهودی، جنبش ها و سازمانهای پراکنده صهیونیستی را در کنفرانس «بال» زیر چتر سازمانی واحد (سازمان جهانی صهیونیسم) گرد آورد.[82]

ج) نگاه منفی اروپا به یهود: اروپاییان با نگاهی منفی به یهودیان می نگریستند. از نظر آنان، یهودیان موجوداتی پست، ملتی فرومایه، استثمارگران اصلی اقتصاد اروپا، ناتوان در همسانی با دیگران، نژادی با زاد و ولد فراوان و عناصری فقیر و انگل بودند و به عقیده بالفور، آنان دشمنانی بودند که حضورشان در تمدن غرب به فلاکت آن می انجامد.

بنابراین، اروپاییان، تحمل آنها را نداشتند و بر آن شدند تا یهودیان را از اروپا اخراج و در یک سرزمین خارجی (فلسطین) ساکن کنند. در این صورت، یهودیان فقیر و انگل با حراست از کانال استراتژیک سوئز به ابزار سودمند برای غرب مبدل می شدند.[83]

د) ناتوانی یهود در همسانی اجتماعی: زندگی اجتماعی یهودیان در اروپا، همراه با مشکلات و موانعی بود. یکی از مشکلات و موانع این بود که یهودیان توانایی هماهنگی و همسانی با جامعه غرب را نداشته و برای پاسداری از آداب، سنن و عقاید یهودی، علاقه ای از خود نشان نمی دادند و چون ناچار بودند توان و نیروی خویش را در بهسازی، عمران و آبادانی تمدن غرب - تمدنی که در آن عنصری بیگانه بودند - به کار گیرند، هیچ گاه خشنود نبوده اند. از این رو، به سوی نظریه تأسیس دولت مستقل یهودی که می توانست آنان را از شرّ غرب رهایی بخشد، گرایش یافتند.[84]

ه) ادعای پاسداری از دین: در دوره رنسانس[85] و انقلاب صنعتی غرب، حصار زندگی گتویی یهودیان فروریخت. این امر مواجهه و برخورد یهودیان با فرهنگ غیر خودی و تضعیف عقاید دینی را در پی داشت و، از قدرت پاسخ گویی یهودیت به نیازهای نوین مردم یهودی کاست.

در نتیجه، گروهی که به ظاهر در پی حفظ هویت ملی و مذهبی یهود بودند، تحت تأثیر عوامل گوناگون و به ویژه نفوذ استعمارگران، به سیاسی کردن یهودیت، یعنی آفرینش صهیونیسم پرداختند. در دستیابی به این هدف، حفظ انسجام نسبی یهودیان و ممانعت از تفرقه آنها ضروری بود.[86]

و) حقوق و آزادی های مدنی: تحولات اجتماعی در غرب پس از عصر نوزایی، به گسترش حقوق مدنی و ترویج آزادی های سیاسی و توسعه شعارهای برابری و برادری همگانی انجامید. این موضوع به یهودیان امکان داد تا در پرتو فضای ایجاد شده، به تقویت عناصر ناسیونالیستی یهودیت، از قبیل نژاد، خون، مذهب، وطن و زبان یهودی بپردازند.

به عنوان مثال، بسط و رشد آزادی سیاسی، موجب دست کشیدن یهودیان آلمانی از زبان محلی «یدیش» و روی آوردن به زبان عبری گردید. خلاصه این که بهره گیری از عناصر ناسیونالیستی برای خلق صهیونیسم در پرتو گسترش حقوق مدنی غربی به وقوع پیوست.[87]

ز) شکست دادن عثمانی ها: تجزیه و نابودسازی امپراتوری عثمانی از اهداف استعمارگران بود؛ زیرا تجزیه یک امپراتوری مسلمان افزون بر این که شکست دشمن و حریفی دیرینه به شمار می رفت، بازار مصرف، مواد اولیه و موقعیت اقتصادی نوینی را برای یکایک استعمارگران، به ویژه بریتانیا به عنوان بزرگ ترین دولت استعماری، فراهم می آورد.

به اعتراف سرهنگ جورج گاولر (George Gauler) - حاکم انگلیسی استرالیای جنوبی - فلسطین به عنوان محور، مرکز عصب و قلب دنیاست. بنابراین، تصرف و تصاحب آن توسط هر یک از کشورهای رقیب، ضربه ای هولناک بر پیکر بریتانیا وارد می ساخت.[88]

ح) اندیشه ملت واحد: ترویج اندیشه ملت واحد، در باروری صهیونیسم سهیم بوده است. در ترویج و تزریق این اندیشه، کسانی چون اسحاق نیوتن[89] و روسو[90] دارای سهمی بزرگ اند. درنوشته های کانت[91] و فیخته[92] نیز یهودیان به عنوان یک ملت اندام وار (ارگانیک) یا واحد معرفیشده اند.

کوشش های آنان منجر به نگارش کتاب سرزمین جلعاد (چاپ 1259 / 1890) و تولد سرود هاتیکوه [93]به معنای امید شد که اولی بر لزوم اسکان یهودیان در یک سرزمین معین پایمی فشرد و دومی بر حرکت صهیونیسم به سوی فلسطین.[94]

بدیهی است عوامل دیگری نیز مانند: نقش مهاجرتهای یهودیان به نقاط گوناگون جهان، تحریف متون دینی و سکوت روحانیان مذهبی و نیز خاموشی و بی تفاوتی مسلمانان و حکومتهای اسلامی در پدید آمدن صهیونیسم، را نباید به فراموشی سپرد.

تا کنفرانس «بال» در 1277 / 1898 زمینه های ذهنی و فکری اندیشه یک دولت صهیونیستی فراهم آمد. پس از آن حرکتهای عملی و عینی قابل توجهی از سوی صهیونیست ها برای تأسیس یک دولت یهودی آغاز و به انجام رسید که به برخی از مهم ترین آنها در مقاله دیگر، می پردازیم:

نتیجه
از آن چه گذشت، می توان به نتایجی دست یافت، از جمله:

1- صهیونیست ها از ابزارها و روشهای غیرمشروع بسیاری برای دست رسی به تولید و ایجاد صهیونیسم سود برده اند؛ در حالی که تنها راه رسیدن به هدف مشروع، کاربرد ابزارها و روشهای مشروع است و چون در تأسیس صهیونیسم از ابزارها و روشهای نامشروع استفاده شده است، خود به تنهایی نشان از نادرستی صهیونیسم دارد.

2 - در زایش صهیونیسم، فقط یهودیان افراطی یا همان صهیونیست ها، نقش نداشته اند؛ بلکه کشورهای قدرت مند اروپایی - هر یک به انگیزه ای - در شکل دهی به اندیشه صهیونیسم ایفای نقش کرده اند؛ البته، نقش برخی از قدرتهای اروپایی در این میان، بیش تر است.

3 - سهم پول بورژوازی یهودی و اروپایی در زادن صهیونیسم، بیش از اندیشه های دینی، آرزوهای مذهبی و باورهای نژادی است. در واقع، تفکر صهیونیستی، قرنها وجود داشت و آنچه آن را به ظهور رساند، سرمایه بود.

4 - توده یهود، نه اندیشه صهیونیستی داشت و نه تلاشی برای تولید یا تثبیت آن، بلکه تعدادی از نخبگان فکری، سیاسی و مالی صهیونیستی، اندیشه صهیونیسم را تولید، ترویج و بر توده یهود تحمیل کردند؛ البته، بخشی از مردم را با تبلیغات به حمایت از آن کشاندند، و در استقرار و تداوم صهیونیسم، این مردم نقش ایفا کردند. جالب این که برخی از این نخبگان، یهودی نبودند.

5 - صهیونیسم، گرایش دینی ندارد؛ اگرچه با ابزارهای دینی به میدان آمده است. در اثبات این ادعا می توان به نقش هرتصل که به اعتراف خود، یهودی نبود و نیز، به نقش اندیشه های کمونیستی که الحادی است، در قوام یابی صهیونیسم استناد کرد. هم چنین، در تأیید این سخن، به تأثیر ناسیونالیسم یهودی باید اشاره کرد که همانند ناسیونالیسم به مفهوم برآمده از انقلاب فرانسه، به غایت ضد دینی است؛ ناسیونالیسمی که علی رغم تردید جدی در موجودیت آن، حتی علیه یهودی است که با صهیونیسم مخالف است.

6- عناصر سازنده صهیونیسم، متعدد و در عین حال، نامتجانس است، و به این دلیل، استحکام درونی آن برای ادامه حیات، سست و شکننده است، و از این رو، نمی بایست شکل می گرفت، قوام می یافت و به خلق و تثبیت یک اندیشه سیاسی - نه دینی - می انجامید؛ ولی قدرتها، سرمایه ها و نخبه های مالی، فکری و سیاسی غرب - چون، زایش آن را به سود غرب و حافظ منافع آن می دیدند - به مدد این اندیشه آمدند. در حقیقت، صهیونیسم، بیشتر، منشأ خارجی دارد و پویایی آن نیز، به همین عامل وابسته است. فهم درست این مسأله، ابزارها و روشهای جدیدی را برای مبارزه با صهیونیسم، فراروی همه مخالفان آن قرار می دهد.

پی نوشت ها:

[1] عضو هیأت علمی پژوهشکده تحقیقات اسلامی، مدرس دانشگاه، محقق و نویسنده.

[2] تئودور هرتصل (Thedar Herzel) به شکل های گوناگون همچون: تئودور هرتزل، هرزل، هرتسل و... نوشته می شود؛ ولی معمولاً آن را به صورت «هرتصل» می نگارند.

[3] ناحوم ساکولو (nahum sokolow)، مورخ صهیونیستی است.

[4] عبدالوهاب المیسری، صهیونیسم، ترجمه لواء رودباری، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، تهران، 1374، ص 7؛ حمید احمدی، ریشه های بحران در خاورمیانه، مؤسسه کیهان، تهران، 1369، ص 3؛ علی آقا بخشی، فرهنگ علوم سیاسی، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، تهران، 1374، ص 423؛ ب. پراهی، فریب خوردگان صهیونیسم، ترجمه ابوالقاسم سری، طهوری، تهران، 1357، ص 27.

[5] انسان رهایی بخش را در زبان عبری «ماشیاح» می گویند.

[6] احمدی، پیشین، ص 3؛ روژه گارودی، پرونده اسرائیل و صهیونیسم سیاسی، ترجمه نسرین حکمی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1369، ص 5؛ المسیری، پیشین، ص 8.

[7] المسیری، صهیونیسم، صص 17ـ4؛ عادل توفیق، تعلیم و تربیت صهیونیستی، ترجمه مجتبی بردبار، زیتون، تهران، 1368، ص 50؛ روژه گارودی، تاریخ یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، ترجمه مجید شریف، رسا، تهران، 1375، ص 23.

[8] Anti - Semitism.

[9] «حیم» یا «حیثم» یا «چیم وایزمن» (Chaim Weizman) پس از هرتصل، جامعه صهیونیستی را برای نیل به تأسیس اسرائیل رهبری کرد.

[10] یوری ایوانف، صهیونیسم، ترجمه ابراهیم یونسی، امیر کبیر، تهران، 1356، صص 74-71؛ المسیری، پیشین، ص 36.

[11] نام دولت دیگر یهودی، یهودا = یهوذا بود.

[12] «گتو» Ghetto در گذشته به محله ای در یک شهر گفته می شود که یهودیان به اقامت در آن مجبور بوده اند.

[13] آلاسدایر درایسدل و جرالد اچ بلیک، جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا، ترجمه دُرّه میرحیدر، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، تهران، 1370، ص 361.

[14] دیوید داود بن گوریون (David Ben Gurion) در لهستان به دنیا آمد و در اسرائیل مرد. وی نخست وزیر اسرائیل در سالهای نخستین تأسیس رژیم صهیونیستی بود.

[15] پراهی، پیشین، ص 6؛ گالینا نیکیتینا، دولت اسرائیل، ترجمه ایرج مهدیان، پیشگام، تهران، 1356، ص 32.

[16] ایوانف، پیشین، صص 32، 40، 71 و 74؛ المسیری، صهیونیسم، صص 24 و 75.

[17] سفاردی Sepharadi و اشکنازی (Ashkanase) به ترتیب به یهودیان مهاجر اروپای شرقی و شمال غرب اروپا به اسرائیل، اطلاق می شود.

[18] المسیری، صهیونیسم، ص 88.

[19] پیش از جنگ جهانی اول، صهیونیست ها به آلمان دل بسته بودند؛ ولی با مشاهده شکست قریب الوقوع آلمان و پیروزی انگلیس، به آن روی آوردند.

[20] ایوانف، پیشین، صص 13، 45، 48 و 54.

[21] به عقیده ماکس نوردو Max Nordau، یکی از رهبران صهیونیست ها در قرن بیستم میلادی، صهیونیسم اختراع انگلیس است. ر.ک: ایوانف، پیشین، ص 51.

[22] انگوفیل به افراد و گروه هایی می گویند که گرایش و وابستگی شدید به انگلیس دارند.

[23] ایوانف، پیشین، صص 18، 47، 51 و 85.

[24] Seventh Eart shafes bury.

[25] المسیری، صهیونیسم، صص 54، 12، 8 و 5؛ ایوانف، پیشین، ص 69.

[26] المسیری، صهیونیسم، ص 29.

[27] بورژوازی (Bourgeoisie) برای طبقه سرمایه دار نیز به کار می رود. ر.ک: آقابخشی، پیشین، ص 35.

[28] به عقیده ایوانف، بورژوازی یهود محصول رنسانس نیست؛ بلکه پیش از آن نیز وجود داشته است. ر.ک: ایوانف، پیشین، صص 26-20.

[29] المسیری، صهیونیسم، صص 2، 7 و 8.

[30] مایر ویلنر (Mcir Vilner)، سیاستمدار اسرائیلی، می گوید: «صهیونیسم، نماینده ایدئولوژی ارتجاعی یهودیان بورژوازی طرفدار امپریالیسم است.» ر.ک: پراهی، پیشین، ص 30.

[31] المسیری، صهیونیسم، صص 9، 17، 40 و 55.

[32] ایوانف، پیشین، صص 52، 82 و 83؛ نیکیتینا، پیشین، ص 31.

[33] غسان کنعانی، نگاهی به ادبیات صهیونیسم، ترجمه موسی بیدج، برگ، تهران، 1365، صص 23-13.

[34] تلمود یا تعلیم، کتابی است شامل دو بخش که یکی را «مشنا» و دیگری را «گمارا» گویند. مشنا، مجموع تعالیم مختلف یهود است، و گمارا، تعلیمات و تفاسیری است که پس از تکمیل مشنا در مدارس عالیه یهود به وجود آمد. ر.ک: گارودی، پرونده اسرائیل و صهیونیسم سیاسی، ص181.

[35] Daniel Deranda.

[36] اعلامیه بالفور Deslavation Balfeur از سوی لرد آرتور بالفور(Lord Arthur James Balfeur) وزیر امور خارجه وقت انگلیس صادر شد. مفاد این اعلامیه به پیشنهاد وی در کنفرانس سان ریمو (San Remo) - شهری در ایتالیا - به تأیید متفقین رسیده بود.

[37] گارودی، پرونده اسرائیل و صهیونیسم سیاسی، صص 47 و 42، 33، 28؛ المسیری، پیشین، صص 17-14: در اینجا باید به ترجمه عبری کتاب جلعاد Gilead - نام منطقه ای در شرق اردن - اشاره کرد که رکورد بی سابقه ای در فروش نشریات عبری برجای گذاشت.

[38] کنعانی، نگاهی به ادبیات صهیونیسم، صص 57 و 66.

[39] همان، صص 41، 43، 71 و 81.

[40] آلفرد دریفوس (Alfred Drevtus) سرباز یهودی ارتش فرانسه بود که به اتهام جاسوسی برای ارتش آلمان دستگیر و زندانی شد.

[41] Rothschil (Rotschil) یک خانواده ثروتمند یهودی است که یکی از اعضای آن سهمی ویژه در شکل گیری صهیونیسم داشته است.

[42] او در این زمان گفت: "امروز بنیان دولت یهود را گذاردم." ر.ک: احمدی، پیشین، ص 37.

[43] هرتصل نقش ممتازی در حیات مجدد یهودیان داشت. از این رو، به وی لقب موسی جدید داده اند. ر.ک: ایوانف، پیشین، ص 83.

[44] غلام رضا علی بابایی، فرهنگ تاریخی - سیاسی ایران و خاورمیانه، ج 1 رسا، تهران، 1374، ص 49؛ المسیری، پیشین، صص 52، 55 و 63.

[45] Edmond Rothschild )Rotschild).

[46] بارون (Baron) یکی از القاب سابق اشراف و نجبا در اروپا بود. ر.ک: حسن عمید، فرهنگ فارسی عمید، ج 1، امیر کبیر، تهران، 1364، ص 296.

[47] اسرائیلی ها اعتراف کرده اند که اگر کمک بارون ادموند روچلید از پاریس نبود، مهاجرت یهودیان امکان پذیر نبود. ر.ک: احمدی، پیشین، ص 26.

[48] پایتخت رژیم اشغال گر قدس.

[49] روچلیدها، ترجمه رضا سندگل و منیره اسلامبول چی، محراب قلم، تهران، 1369، ص 94؛ علی بابایی، پیشین، ج 4، ص 149؛ احمدی، پیشین، ص 26.

[50] وایزمن، استاد شیمی دانشگاه منچستر انگلیس، در 1294 / 1915 ماده استون (Asetone) را کشف کرد. این ماده در ساخت سلاحهای جنگی با قدرت انفجاری بالا به کار می رود. ر.ک: احمدی، پیشین، ص 156.

[51] این آژانس در 1308 / 1929 به وسیله صهیونیست ها برای تسهیل مهاجرت، جذب و اسکان یهودیان در فلسطین تشکیل شد.

[52] احمدی، پیشین، ص 28 و 84؛ علی بابایی، پیشین، ج 3، ص 319.

[53] المسیری، پیشین، صص 12-8.

[54] کانال سوئز برای انگلیس بسیار حیاتی بود. هربرت سموئل، یکی از صهیونیست های معروف در این باره می گوید: «نزدیک شدن یک نیروی اروپایی به کانال سوئز خطر جدی برای طرحهای مهم دولت بریتانیا بود.» حکم در وزه، پرونده فلسطین، ترجمه کریم زمانی، بعثت، تهران، بی تا، ص 20.

[55] جهان زیر سلطه صهیونیسم، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تهران، 1361، ص 141؛ علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، دانشگاه تهران، 1372، ج 7، ص 10023.

[56] پل جولیوس ژولیوس رویتر (Paul Julius Reuter) در 1250 / 1872 امتیاز بهره برداری و استخراج اکثر معادن ایران را از ناصرالدین شاه دریافت کرد. این امتیاز که به معنای فروش ایران بود، در پی مخالفتهای داخلی و خارجی لغو شد و شاه برای دل جویی از او، امتیاز بانک شاهنشاهی را در 1268 / 1889 به رویتر واگذار کرد.

[57] ابراهیم تیموری، عصر بی خبری یا تاریخ امتیازات ایران، اقبال، تهران، 1332، صص 101-97

[58] "واژه مارکسیسم Marxism از نام کارل مارکس گرفته شده است. این مکتب، قدرتهای مادی تولید و مبارزه طبقاتی را نیروهای بنیادی فعال در تاریخ می داند." ر.ک: آقابخشی، پیشین، ص 197.

[59] تروتسکی (Trotski) از رهبران انقلاب 1296 / 1917 روسیه بود؛ ولی پس از مرگ لنین در مبارزه قدرت از استالین شکست خورد و در تبعیدگاه خود در مکزیک به دست یکی از عوامل استالین به قتل رسید.

[60] جهان زیر سلطه صهیونیسم، پیشین، صص 102، 104 و 207.

[61] ماتریالیسم Materialism مکتب و ایده ای است که ماده و طبیعت را بر روح و تفکر مقدم می شمارد و معتقد است ماده، قبل از پیدایش شعور وجود داشته است و شعور نتیجه تکامل طولانی ماده است. ر.ک: آقابخشی، پیشین، ص 198.

[62] کمون (Commune) یا جامعه اشتراکی بدوی، به نخستین شیوه تولید در تاریخ اطلاق می شود که شالوده آن مالکیت جمعی بر وسایل تولید است.

[63] فئودالیسم (زمین داری: Fedalism) به بزرگ مالکی، نظام خان خانی، ملوک الطوایفی، رژیم ارباب و رعیتی ترجمه می شود.

[64] جهان زیر سلطه صهیونیسم، پیشین، صص 206-205.

[65] همان، صص 97-90 و 207-200.

[66] درایسدل و اچ بلیک، پیشین، ص 21؛ توفیق عطاری، پیشین، ص 50.

[67] ایوانف، پیشین، ص 70؛ المسیری، پیشین، صص 11، 21، 23 و 129؛ روژه گارودی، تاریخ یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، پیشین، صص 67-62.

[68] ایوانف، پیشین، صص 29، 66، 70 و 98؛ المسیری، پیشین، ص 29؛ روژه گارودی، تاریخ یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، پیشین، صص 67، 61.

[69] المسیری، پیشین، ص 14؛ روژه گارودی، تاریخ یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، پیشین، صص 35، 37 و 50؛ پراهی، پیشین، ص 29؛ درایسدل و اچ. بلیک، پیشین، ص 362؛ ایوانف، پیشین، صص 39و64.

[70] پراهی، پیشین، ص 29؛ روژه گارودی، تاریخ یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، پیشین، صص 22، 39 و 41.

[71] درایسدل و اچ. بلیک، پیشین، ص 363؛ ایوانف، پیشین، ص 35.

[72] المیسری، پیشین، صص 32 و 46؛ روژه گارودی، تاریخ یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، صص 27-26؛ نیکیتینا، پیشین، ص 15و23؛ ایوانف، پیشین، صص 28، 64، 70 و 76.

[73] پراهی، پیشین، ص 28؛ ایوانف، پیشین، ص 76.

[74] ایوانف، پیشین، ص 29، 69 و 79؛ روژه گارودی، تاریخ یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، پیشین، 70.

[75] ایوانف، پیشین، ص 36، 64 و 88؛ نیکیتینا، پیشین، ص 21.

[76] روژه گارودی، تاریخ یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، پیشین، ص 36.

[77] ایوانف، پیشین، صص 42، 45، 83 و 85؛ روژه گارودی، تاریح یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، پیشین، صص 22، 42 و 275.

[78] احمدی، پیشین، صص 54-49؛ جان گوئیلگی، فلسطین و اسرائیل رویارویی با عدالت، ترجمه سهیلا ناصری، سفیر، تهران، 1372، ص 9.

[79] ایوانف، پیشین، صص 85، 83، 45، 42؛ روژه گارودی، تاریخ یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، پیشین، صص 275، 42، 22.

[80] روچیلدها، پیشین، ص 68؛ احمدی، پیشین، ص 37؛ روژه گارودی، پرونده اسرائیل و صهیونیسم سیاسی، ص 18؛ روژه گارودی، ماجرای اسرائیل و صهیونیسم، ترجمه منوچهر بیات محمدی، آستان قدس، مشهد، 1364، ص 13.

[81] Bilu حرف اول جمله عبری «بت یعقوب لیخ و نیلخا» و به معنای «ای دختر یعقوب، بیا تا در نور پروردگار حرکت کنیم.» ر.ک.: غازی اسماعیل ربابعه، استراتژی اسرائیل، ترجمه محمدرضا فاطمی، سفیر، تهران، 1368، ص 17.

[82] احمدی، پیشین، صص 37 - 39.

[83] المسیری، پیشین، صص 51، 39، 33، 31، 27.

[84] المسیری، پیشین، صص 56 32، 24؛ ایوانف، پیشین، ص 77.

[85] Reniaissance یا نوزایش نهضت فرهنگی بزرگ اروپا بعد از قرون وسطی که منجر به پیدایش تمدن سرمایه داری شد.

[86] ایوانف، پیشین، صص 97، 66؛ نیکیتینا، پیشین، ص 14.

[87] ایوانف، پیشین، صص 42 - 41.

[88] المسیری، پیشین، صص 119، 49؛ روژه گارودی، تاریخ یک ارتداد، اسطوره های بنیان گذار سیاست اسرائیل، پیشین، ص31.

[89] Ishac Newton.

[90] Rousseau.

[91] Kant.

[92] Fichte.

[93] Hatikvah.