اداره مسجد
از آنجا که مسجد یکی از اماکن عمومی مسلمانان است و جهت پرستش خداوند ایجاد می شود، و هر مسلمانی علاقه مند به افزایش حضور مردم در این مکان مقدس می باشد، لازم است به گونه ای اداره شود که بیشترین میل و رغبت را در مؤمنین برای حضور مداوم فراهم سازد. برای دستیابی به این هدف ارزشمند و الهی، بایستی از جهت ساختمان، تجهیزات، تاسیسات و... به گونه ای عمل شود که بر جاذبه های مشروع مسجد افزوده و در چگونگی اداره مسجد نیز میل عمومی مؤمنین لحاظ گردد.
امروزه در جوامع گوناگون، مدیریت مشارکتی از تاثیرات شگرفی برخوردار بوده، و توانسته است امکانات و نیروهای انسانی را در جهت نیل به اهداف سازمانهای مختلف بسیج کند.
در اداره مسجد نیز می توان با بهره گیری از این شیوه مدیریتی، علاقه و میل افراد زیادی را با مسجد همراه ساخته، بر رونق مساجد افزود.

مدیریت مشارکتی و اسلام
مدیریت مشارکتی در آموزه های دینی ما از جایگاه بسیار مهمی برخوردار بوده، تحت عنوان «شور» و «مشورت» و «مشاوره» مطرح گردیده است.
در اهمیت مشورت همین بس که خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور می دهد که با مردم درباره چگونگی حکومت مشورت کند.
«و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله»؛ (1) «با مردم در امور مشورت کن و هنگامیکه تصمیم گرفتی بر خدا توکل نما.»
اگر بخواهیم آیات و روایات مشورت را مطرح کنیم، بحث به درازا می انجامد؛ لیکن مبلغان محترم را به مطالعه آیات و روایات مربوط به مشورت سفارش می نمائیم. پس از مطالعه آیات و روایات بهتر است اندکی تامل و تعمق شود تا شیوه های عملی ساختن مشورت متناسب با مدیریت مسجد پیش بینی و در مسجد بکار گرفته شود.
در مدیریت مشارکتی برای جلب همدلی و همراهی نیروها، سیستم پیشنهادات ارائه گردیده و در مجموعه های کارگری، تولیدی، اقتصادی، اداری و فرهنگی، آثار بسیار مطلوبی به همراه داشته است که در اینجا با توجه به ویژگیهای مسجد با اندک تغییراتی بیان می شود.

1. تبیین جایگاه مشورت
روحانی مسجد قبل از فعال سازی سیستم پیشنهادات، مردم را به اهمیت و جایگاه مشورت توجه داده، آیات و روایات مربوطه را مطرح و از آنان می خواهد جهت بهبود فعالیتهای مسجد پیشنهادات خود را ارائه کنند.

2. محدوده مشورت
مشورت به معنای هم اندیشی و هم فکری جهت یافتن بهترین گزینه در امور علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی می باشد. این مسئله از نظر اسلام بسیار ارزشمند بوده و بر آن توصیه شده است؛ زیرا زمینه رشد و تعالی جوامع انسانی در همه شاخصهای فوق را فراهم می سازد. لیکن باید توجه داشت که محدوده بکارگیری این امر مهم، در غیر از حیطه تشریع است؛ بدین معنی که اگر در جایی دستوری از طرف شارع مقدس وضع شده باشد، از حیطه مشورت خارج است.
مشورت برای دستیابی به بهترین طریق، موفق ترین شیوه و ارزشمندترین هدف وضع گردیده است، لیکن باید توجه داشت که اگر امری از طرف شارع به عنوان مصلحت بندگان خدا تشخیص داده شد، حتما در دستیابی به صلاح و دوری از فساد، صائب تر از تشخیص فکر جمعی بندگان خداست.
از اینرو باید مردم را توجه داد که برای اداره بهتر مسجد پیشنهاداتی پذیرفته می شود که خلاف دستورات شرع مقدس نباشد.

3. دریافت پیشنهادات
پس از آماده سازی و ایجاد انگیزه در مردم، برای ارائه پیشنهادات اقدامات ذیل باید انجام شود:
الف. صندوق پیشنهادات در محلی از مسجد نصب گردد که در معرض دید مردم قرار داشته باشد.
ب. در کنار صندوق، برگه های پیشنهادات و قلم برای نوشتن پیشنهاد قرار داده شود. این برگه ها بهتر است به شکل ذیل باشد.

مشخصات پیشنهاد دهندگان
اسم یا اسامی:............................................................. تلفن:..............................
آدرس:................................................................................................................
پیشنهاد:.............................................................................................................

4. پیشنهاد گروهی
به مردم گفته شود که اگر اهل مسجد به صورت گروهی و با تشکیل جلسه برای برنامه ها و مسائل مسجد به پیشنهادی ست یافتند و آن پیشنهاد را ارائه کردند، نسبت به پیشنهادهای فردی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و با دقت و حساسیت عمیق تری مورد بررسی قرار می گیرد.

5. توضیح در هیئت امناء
اگر پیشنهادی گروهی بود، مسئول و یا نماینده گروه می تواند با حضور در هیئت امناء از ایده و پیشنهاد خود دفاع کرده، توضیحات لازم را بیان کند. همچنین در صورتی که پیشنهادی فردی بود، لیکن از عمق و پیچیدگی برخوردار بود، با تشخیص هیئت امناء، پیشنهاد دهنده می تواند با حضور در جلسات تصمیم گیری مسجد، به تبیین پیشنهاد خود بپردازد.

6. کلید صندوق
بهتر است کلید صندوق پیشنهادات در اختیار روحانی و یا یکی از معتمدین مورد وثوق قرار داده شود تا او همه پیشنهادات را به جلسه هیئت امناء آورده، و در آنجا مورد بحث قرار گیرد.

7. بررسی پیشنهادات
همه پیشنهادها در هیئت امناء مطرح و پس از تصمیم گیری نسبت به هر پیشنهاد، نتیجه در اشکال ذیل به پیشنهاد دهنده منعکس می شود:
الف. اگر پیشنهادی پذیرفته نشد، دلایل عدم پذیرش، براساس تشخیص هیئت، کتبا یا به صورت حضوری برای پیشنهاد دهنده بیان می شود.
ب. در صورتی که پیشنهاد با تغییراتی پذیرفته شد، ضمن تشکر از پیشنهاد دهنده، اعلان می شود که پیشنهاد شما الهام بخش تصمیم دیگری در هیئت امناء گردید.
ج. اگر پیشنهاد پذیرفته شد، علاوه بر تشکر کتبی و شفاهی، در بین مردم - به گونه ای که ایجاد حساسیت نکند - از ایشان قدردانی می شود.
بهتر است اسامی پیشنهاد دهندگانی که پیشنهاد آنها پذیرفته شده، در لیستی ثبت و در مسجد جهت تشویق آنان نصب گردد.

8. پس از تصمیم گیری
پس از گردآوری پیشنهادها و تصمیم گیری درباره آنها، تازه فعالیت آغاز می شود. در هنگام اجرای تصمیمها ممکن است یکی از حالات ذیل پدید آید:
الف. پیشنهاد اجرا شود و هیچ مشکلی پیش نیاید؛ این بهترین گزینه خواهد بود. فقط لازم است در صورتی که تبعات خاصی ندارد، گزارش فعالیت برای مردم بیان شود.
ب. پیشنهاد اجرا شده، لیکن به دلائلی در حین اجرا با مشکل مواجه شده و با تغییراتی تصمیم اجرا گردد؛ در این صورت نیز گزارش فرایند اجرا برای مردم مطرح می گردد.
ج. در مراحل اجرای تصمیم مشکلی پیش آمده که مردم با همیاری و مساعدت می توانند به حل مشکل کمک کنند؛ در این صورت با فعال سازی نیروها و امکانات مردمی به رفع مشکل پرداخته می شود.
د. پس از پیگیری زیاد، تصمیم گیرندگان به خطا بودن تصمیم پی برده و یا اینکه بطور کلی انجام آن تحقق ناپذیر برآورد می شود؛ در این صورت نیز خیلی صادقانه و راحت با مردم در میان گذاشته می شود.
قابل ذکر است که در همه موارد فوق، ممکن است به دلائلی گزارش فرایند اجرا یا مصلحت نباشد و یا ضروری تشخیص داده نشود، که براساس تشخیص هیئت امناء اقدام می گردد.
تا اینجا مباحث مربوط به مدیریت مشارکتی با ویژگیهای مسجد مطرح گردید و انشاء الله نکات مربوط به معماری مسجد در شماره های بعدی بیان خواهد شد.

پی نوشت:
1) آل عمران/159.

منبع: ماهنامه مبلغان  1383  شماره 55، تیر ۱۳۸۳/۵/۰۰
نویسنده : محمد حسن نبوی