مجله  معارف رضوی و رسانه  دو فصلنامه‌ معارف رضوی و رسانه 2 (پاییز و زمستان 1391) 

نویسنده : محرابی مقدم، حسن
چکیده
اندیشه ورزی و تدوین مبانی عقلی، سرفصل مشترک فعالیت صاحبان اندیشه ها و مکاتب فکری و عقیدتی است. با نگاهی به تاریخ حیات فکری و عقیدتی بشر، می توان تأثیر بی بدیل دو تمدن را در شکل گیری، رشد و بسط مکتب های گوناگون فکری مشاهده کرد. پژوهشگران، تمدن غرب را نماد کانون شکل گیری و بسط جنبه عقلانی و تمدن شرق را خاستگاه بروز و ظهور ادیان آسمانی و مبانی فکری مبتنی بر وحی می دانند. این دو تمدن، بر یکدیگر تأثیرات متقابلی گذاشته اند و در سایه این تعامل، زمینه پیشرفت و هدایت بشری فراهم شده است.

در عصر حیات طیبه امام رضا علیه السلام، نمونه هایی عینی از این تعامل فکری، در قالب مناظرات حضرت با پیروان دیگر ادیان و مکاتب فکری این میرات غنی، بر جا مانده است.

به دلیل آنکه همواره مناظره ابزار اندیشه ورزی است و مانند وسایل ارتباط جمعی، در اثرگذاری و اقناع مخاطب نقش به سزایی دارد و همچنین از نظر محتوا و کارکردها نیز با رسانه ها دارای شباهت های بسیاری است، در این نوشتار کوشیده ایم با یاری از مناظرات حضرت رضا علیه السلام و آموزه های رضوی، بدون ورود به تحلیل محتوایی این گونه مناظرات، کارکردهای این مناظرات را از جنبه های گوناگون، تحلیل و جنبه های کاربردی این کارکردها را به رسانه، پیشنهاد و سرانجام تبیین شود.

توجه به مناظره، به عنوان یک سیره در زندگانی حضرت رضا علیه السلام، برای رسانه ای مبتنی بر آموزه های رضوی، در استنتاج و استخراج اسلوب و شیوه های عملی امام در برخورد با واکنش مخالفان، اهمیت دارد. باتوجه به اینکه تدوین برنامه های مناظره ای، یکی از دغدغه های اصلی درحوزه رسانه است، بررسی و مطالعه مناظرات حضرت، با هدف استخراج چارچوب های اصیل مناظره ای علمی، می تواند افق و دیدگاه رسانه را در تدوین برنامه مناظره از جنبه های گوناگون روشن سازد.

این نوشتار، درصدد روشن کردن برخی از این جنبه ها، با هدف تبیین کارکردهای مناظرات امام رضا علیه السلام برآمده است و سعی دارد جنبه های گوناگون مناظرات حضرت را به عنوان یک رسانه، برای مخاطب ترسیم کند.

1. اهمیت مناظره در سیره ائمه اطهار علیهم السلام
مناظره در لغت، واژه ای عربی از ریشه «نَظَرَ، ینْظُرُ، مَنْظَرَه» است که به معنای نظر و دیدن با چشم است. (دهخدا،1372: ج14: 452) همچنین مناظره در اصطلاح عبارت از گفت وگوی دو طرفه است که در حضور داور (حَکم) صورت می گیرد و هر یک از طرفین با استدلال و ارائه ادله، می کوشند برتری عقیده خویش را به دیگری اثبات کنند. (بهمن و دهخدا، 1382: 357)

بی گمان گفت وگوی علمی و مناظره ای که بر اساس منطق و اخلاق استوار شود، می تواند بهترین راه کار برای دست یابی به واقعیت باشد. مناظره درست، علمی و روشمند در روشن ساختن حقیقت، بسیار اثرگذار است و برعکس، مناظره ناموفق نتیجه مثبت و اثرگذاری ندارد، بلکه در آسیب رساندن به جبهه حق، تأثیر به سزایی دارد.

تأثیر مناظره در تأیید جبهه حق و تضعیف جبهه باطل، به گونه ای است که هارون الرشید، پس از شنیدن مناظره هشام گفت: «فوالله لَسان هذا ابلغ فی قلوب الناس من مائه الفِ سیف؛ به خدا سوگند! زبان این شخص، کاری تر از صد هزار شمشیر در قلب های مردم است». (حسینی میرصفی،1391: 12 - 10)

بی تردید یکی از بزرگ ترین نعمت های خداوند به انسان، عقل و ادراکات عقلی است. برای انسان نعمتی فراتر از نعمت عقل وجود ندارد. امام سجاد علیه السلام خطاب به خداوند عرض کرد: «آن کس را که عقل دادی، چه ندادی و آن کس را که عقل ندادی، چه دادی؟» رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «قِوامُ المَرءِ عَقلُهُ، وَلادِین لِمَن لاعَقلَ لَهُ؛ استواری و راست قامتی انسان از ناحیه عقل اوست و کسی که عقل ندارد، دین ندارد». (مجلسی، ج 1: ص 94)

به طور کلی، برتری انسان نسبت به دیگر موجودات، به دلیل داشتن عقل است. عقل حجت و امام باطن است و همچون چراغی فروزان برای روح است چنان که امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «مَثَلُ العَقلِ فِی القَلبِ کمَثَلِ السِّراج فِی وَسَطِ البَیت؛ مثل عقل در روح و روان انسان، همانند چراغ روشن در وسط خانه (تاریک) است.» (همان، ج 1: ص 99)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «ما قسّم للعباد شیئاً افضل من العقل؛ خداوند نعمتی را بین بندگانش تقسیم نکرده است که برتر از نعمت عقل باشد». (کلینی، ج 1: ص 12)

پیشوایان راستین دین در هر دوره ای، با تشکیل مجالس مناظره با مخالفان و معاندان و شبهه افکنان، به میدان می آمدند و با براهین قاطع و مطرح کردن مطالب دقیق علمی و عقل پسند، آنها را محکوم و مبهوت می کردند و خود به پیروان و شاگردانشان، شیوه استدلال های عقلی و راه دفاع از حریم حق و مرزداری فرهنگی را می آموختند و آنها را تشویق می کردند که در عرصه های علمی و برهانی حاضر شوند و به دفاع علمی و فرهنگی برخیزند.

امام باقر علیه السلام در این باره فرمود: «علماء شیعتنا مرابطون فی التعز الّذی بلی ابلیس و عفاریته...؛ دانشمندان و پیروان ما، همانند مرزدارانی هستند که در برابر ابلیس و لشکرهایش صف کشیده اند و از حمله کردن آنها به افرادی از شیعیان ما که قدرت دفاع از خود ندارند، جلوگیری می کنند و نیز از تسلط ابلیس و پیروان ناصبی او بر آنها جلوگیری می نمایند. آگاه باشید!

ارزش آن دانشمندان شیعه ای که چنین با تجهیزات استدلالی، خود را در معرض دفاع قرار داده اند، هزار هزار بار بالاتر از سپاهیانی است که در برابر هجوم دشمنان اسلام از کفار روم و ترک و خزر، پیکار می نمایند؛ زیرا آنها (دانشمندان شیعه) نگهبانان عقاید و فرهنگ اسلام و مدافع دین دوستان ما هستند، در حالی که مجاهدان حافظ مرزهای جغرافیایی می باشند».

آشکار است که ارزش نگهبانی از مرزهای عقیدتی و فرهنگی، برتر از ارزش پاسداری از مرزهای جغرافیایی است. (طبرسی، ج1: ص 155)

با مطالعه زندگی ائمه اطهار علیهم السلام، این گونه استنباط می شود که معصومان علیهم السلام از رویارویی با اندیشه های مختلف و در موقعیت های گوناگون، هیچ گونه ابایی نداشتند و چه بسا به استقبال آن نیز رفتند. مصداق این مدعا، سخن نورانی حضرت علی علیه السلام است که بارها در حضور مردم به آنها می فرمود: «سلونی قبل ان تفقدونی؛ از من بپرسید پیش از این که از فیض حضور من محروم شوید». (کنز العمال، ج 6: 405)

در واقع، این اقدام حضرت علی علیه السلام، فراخوان آشکار ایشان برای آگاهی مردمی بوده است. در قرآن کریم نیز به جدال احسن سفارش و چنان که شرح آن گذشت، در سیره دیگر ائمه اطهار از مناظره در راه تبیین معارف اسلامی استفاده شده است. با مطالعه سیره امامان علیهم السلام درمی یابیم، مناظره جزو رویدادهای حیات طیبه ائمه طاهرین علیهم السلام بوده است و از آن به صورت اثرگذار و هدفمند، در خدمت تبلیغ دین بهره برده اند که برخی از این مناظرات، عبارتند از مناظره امام باقر علیه السلام با عبدالله بن نافع درباره امیرالمؤمنین علیه السلام، مناظره امام باقر علیه السلام با اسقف مسیحی درباره عمر عزیز پیامبر، مناظره امام هادی علیه السلام با متوکل عباسی، مناظره امام جواد علیه السلام با یحی بن اکثم درباره موضوع های علمی، مناظره امام حسن عسکری علیه السلام با اسحاق کندی درباره تناقض در قرآن.

هم زمان با گسترش فتوحات اسلامی، آرام آرام، زمینه تعامل فرهنگی غرب با اسلام و تبادل فکری اندیشمندان و مسلمان با صاحبان مکتب های فکری غرب فراهم شد که نمونه های عینی آن را می توان هم زمان با عصر حیات طیبه امام رضا علیه السلام نیز دید، به گونه ای که آشنایی مسلمانان با اندیشه های غربی و مکاتب فکری دیگر ادیان و ملل، در دوره ای بارگاه خلافت مأمون را آوردگاه اندیشه ورزی مکاتب گوناگون با اندیشمندان مسلمان، از جمله سرآمد علمای آن عصر، یعنی حضرت رضا علیه السلام تبدیل کرده بود.

خلیفه وقت هم به دلیل اینکه خود را طرفدار دانش نشان بدهد و دانش و توانمندی مسلمانان را در عرصه فکری به رخ دیگر ادیان بکشاند، با حمایت از جلسات مناظره علمی و ترجمه منابع فکری دیگر مکاتب، از یک سو، زمینه گسترش و توسعه خردورزی را به طور عام فراهم آورد و از سوی دیگر، با زمینه سازی برگزاری جلسات مناظره حضرت رضا علیه السلام با علمای دیگر ادیان و مکاتب فکری، به طور غیر مستقیم زمینه انتشار آموزه های رضوی را فراهم آورد و در این قضیه، آن مثل معروف عینیت یافت که عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد. (ربانی، 1390: 16)

حضرت رضا علیه السلام در دوره ولایت عهدی، با عالمان و دانشمندان برجسته دیگر مذاهب و ادیان، از جمله جاثلیق، عالم بزرگ مسیحی، رأس الجالوت، عالم بزرگ یهودی، هربز اکبر، عالم زردشتیان، عمران صابی، متکلم معروف و سلیمان مروزی، دانشمند معروف علم کلام مناظرات بسیاری داشت که عمده محور بحث ها درباره مسائل دینی، اعتقادی و کلامی بود. این مناظرات که حساسیت بسیاری داشت، افزون بر گسترش دانش و نقد و بررسی آرا و نظریه های دیگر ادیان، دانشمندان و عالمان این مکاتب، از حقایق دین اسلام آگاهی می یافتند، به گونه ای که بیانات و استدلال های حضرت در تبلیغ و نشر علوم و معارف اسلامی آثار عمیقی بر جا گذاشت.

همه دانشمندانی که با حضرت مباحث داشتند، به مقام علمی امام رضا علیه السلام و حقانیت دین اسلام اعتراف می کردند. اینجا بود که با اراده الهی و علم امامت، توطئه مأمون خنثی و وعده الهی به بقای حق و فنای باطل، محقق می شود و اوج علم و حکمت، سینه تاریک مغلطه ها را می شکافد و مانند خورشید نورافشانی می کند.

2. تبیین کارکردهای رسانه ای مناظرات حضرت رضا علیه السلام
با توجه به این که گفتار و کردار امام معصوم در زندگی فردی و اجتماعی، برای رضای خدا و در راه گسترش و تبلیغ دین خداوند متعال است، به عنوان الگو می تواند مبنای حرکت و رشد قلمداد شود. مناظره نیز از این نظر که ائمه طاهرین علیهم السلام از آن به عنوان ابزاری برای دفاع از دین بهره برده اند، کارکردی رسانه ای پیدا می کند. چنانکه آیت الله مکارم شیرازی، در کتاب مناظرات تاریخی امام رضا علیه السلام، به صراحت به این نکته اشاره می کند: «جالب این است که در آن روز وسایل ارتباط جمعی مثل امروز گسترده نبود، ولی امام علیه السلام ازجلسات مناظره دربار مأمون به عنوان یکی از موثرترین وسایل ارتباط جمعی آن روز بهره کافی گرفت». (مکارم شیرازی، 1388: 95)

در این بخش به بررسی کارکردهای مناظرات حضرت امام رضا علیه السلام، به عنوان یک رسانه می پردازیم:

1 - 2. روشنگری و هدایت
مناظره از ابزارهای مهم رشد فکری، شکوفایی نیروی بیان، اراده و ایمان است. امام صادق علیه السلام، مباحثه و مذاکره را عامل شکوفایی و سبب حیات دانش می داند. (حسینی میرصفی، 1391: 21) از آنجا که امام رضا علیه السلام مناظره را ابزار قدرتمندی برای تبیین آموزه های دین در خدمت گرفته بود، می توان آن را به عنوان رسانه ای در جهت تبیین آموزه های دین و روشنگری و هدایت گری نیز تلقی کرد. در ادامه به برخی استدلال های متناظر بر این ویژگی مشترک مناظره و رسانه اشاره می شود:

الف) اگر به مناظره و رسانه به عنوان سازوکار انتقال محتوا و پیام نگریست، به راحتی می توان دریافت در زمان حضرت رضا علیه السلام، که رسانه های ارتباط جمعی و تبلیغات به گستردگی جهان امروز نبوده، مناظره نوعی روش ابراز عقیده و روشن گری و بصیرت افزایی مخاطب در میان نخبگان جامعه بوده است که طرفداران مکاتب فکری از آن بهره جسته اند.

ب) به این دلیل که مناظرات امام رضا علیه السلام، در بارگاه مأمون و با حمایت وی برگزار شده، یکی از نیت های مأمون از برپایی جلسات مناظره، به گمان خودش، آشکار ساختن ناتوانی امام در برخورد با استدلال های علمای دیگر مکتب های فکری و عقیدی بوده است. حال آنکه پس از انجام مناظره و اثبات ناتوانی طرف مقابل، شایستگی علمی امام بر حاضران آشکار می شد و بصیرت مخاطبان نسبت به جایگاه و مقام امامت تغییر می کرد. چنانکه امام به صراحت در این باره فرموده است: «هنگامی که من با اهل تورات با توراتشان، با اهل انجیل با انجیلشان، با اهل زبور به زبورشان، با ستاره پرستان به شیوه عبرانی شان، با موبدان به شیوه پارسیان، با رومیان به شیوه خودشان و با اهل بحث و گفت وگو به زبان خودشان استدلال کنم و همه را به تصدیق خود وادارسازم، مأمون خود خواهد فهمید، راه خطا را برگزیده است و یقیناً پشیمان خواهد شد». (مکارم شیرازی، 1388: 191 - 190)

مناظرات حضرت رضا علیه السلام سبب شکست طرف مقابل شد و نتیجه مناظره با اهداف و امیال متولی برگزاری مناظره، سازگار نبود و مأمون به هدف دلخواهش از برگزاری جلسات مناظره دست نیافت.

ج) از دیگر ویژگی های مناظره که به کارکردهای رسانه شباهت فراوانی دارد، این است که نمی توان به گونه ای میزان اثرگذاری آن را بر مخاطب پیش بینی کرد که دقیقاً براساس هدف و خواست برنامه ریزان و دست اندرکاران آن باشد. چنانکه نتیجه مناظرات حضرت رضا علیه السلام، چیزی جز هدایت و روشنگری طرف های مناظره و شرمندگی برای مأمون در بر نداشته که با هدف برنامه ریزان و دست اندرکاران این مناظرات، کاملاً در تضاد بوده و چون قصد مأمون در تدارک آن جلسات، سیاسی بوده، به اهداف خود دست نیافته است.

2 - 2. دانش محوری و اثرگذاری
با بررسی جنبه ها و کارکردهای مناظره از زاویه یک رسانه، می توان به دانش محور بودن آن اشاره کرد. رسانه ابزار اثرگذاری، مبتنی بر مجموعه ای از دانش هاست و هر مناظره، بر مبنای اصول علمی درباره موضوعات مورد نظر شکل می گیرد. همان طور که امام رضا علیه السلام در مناظرات خود با پیروان هر یک از ادیان با زبان و مبانی دانشی و فکری همان دین، مناظره داشته است.

به سخنی دیگر، دانش محوری مناظره به این معناست که دانش باید وجه مشترک مخاطبان باشد تا بتوان براساس آن، اصل عمل مناظره یا توان سنجی علمی را انجام داد؛ زیرا در نتیجه مناظره، این شخص نیست که پیروز می شود یا شکست می خورد، بلکه دانش است که قدرت خود را به رخ همگان می کشد و صاحب آن دانش را پیروز میدان نشان می دهد. بنابراین، در مناظرات سیاسی، توجه به دانش و توانمندی علمی طرفین درباره موضوع مورد بحث، باید یکی از پیش نیازهای اصلی تدارک یک مناظره باشد.

نگرش، یعنی باور و دیدگاهی که یک فرد براساس دانش و تجربه خود در یک موضوع به دست می آورد. در حوزه بررسی جنبه های و کارکردهای مناظره به عنوان یک رسانه نیز، نگرش یکی از محورهای اصلی و وجوه مشترک بین مناظره و رسانه است. رسانه از این نظر که مبتنی بر اثرگذاری بر نگرش هاست، فعالیت های آن به تغییر نگرش های مخاطب معطوف است و اساس رسالت هر رسانه را می توان القای ترویج و دفاع از باورها در جهت تغییر نگرش و اثرگذاری بر مخاطب تعریف کرد. این همان مقصودی است که می توان از برگزاری مناظره در یک موضوع انتظار داشت. بنابراین، تغییر نگرش و باور، یکی از هدف های اصلی مناظره به عنوان ابزار دفاع و تبلیغ عقیده است. چنانکه در مناظرات حضرت رضا علیه السلام، یکی از شروط حضرت در یکی از مناظره های خود با دانشمند بزرگ مسیحی، اقرار به حقانیت اسلام، پس ازشنیدن استدلال های مبتنی بر بوده است. از سوی دیگر، استدلال های حضرت، نه تنها نگرش مخاطبان مناظره را نسبت به دانش و موضوع بحث تغییر می داد، بلکه در هر مناظره، دیدگاه مخاطبان نسبت به توانمندی عملی امام نیز تغییر کرده است. چنانکه در رویارویی عالم مسیحی با استدلال های امام رضا علیه السلام، این دانشمند به صراحت می گوید: «به حق مسیح گمان نمی کردم در بین مسلمانان کسی مثل تو باشد.» (مکارم شیرازی،1388: 129) این امر نشان دهنده آشکار شدن شخصیت امام، پس از انجام مناظره برای طرف مقابل است و نشان دهنده عمق اثرگذاری مقام علمی حضرت بر مخاطب است.

3 - 2. نشراندیشه و ارتقای آگاهی
یکی از ویژگی های برجسته مناظره های حضرت با عالمان ادیان گوناگون این است که چون مناظرات در بالاترین سطح علمی ممکن، میان دو نماینده فکری، روی داده است، از این منظر می توان به این مناظرات، به عنوان سازوکار تربیت و رشد فکری حاضران و آیندگان نگریست. ازآنجا که مناظره آوردگاه آخرین یافته ها و برداشت ها و توشه علمی طرفین درباره موضوعات مورد بحث و محل تلاقی اندیشه ها در بالاترین سطح توان و ظرفیت است، بی گمان نظریات علمی طرفین در اثبات عقیده و اندیشه خود، می تواند به عنوان قطعی ترین تئوری ها و مبانی دانشی در موضوع مناظره در نظر گرفته شود.

درباره مناظرات عالمان با معصومان علیهم السلام، این تبادل دیدگاه و اطلاعات درباره موضوعات علمی میان امام و مخاطبان را می توان کلاس درسی دانست که دانش در حوزه های معرفت شناسی، هستی شناسی و ارزش شناسی از راه مناظره ترویج یافته و به پیشبرد دانش درباره آن موضوعات انجامیده و امام از این سازوکار برای ایفای رسالت خود، که همانا آگاهی بخشی و هدایت علمی جامعه بوده است، استفاده کرده است. بنابراین، یکی از کارکردهای اصلی که رسانه دینی بر مبنای آموزه های و اندیشه های رضوی می تواند داشته باشد، گسترش اندیشه و دانش جامعه در حوزه های معرفت شناسی، هستی شناسی و ارزش شناسی است.

شیخ صدوق در این باره می نویسد: «اگر چه مأمون می خواست با این برنامه از موقعیت امام بکاهد، بدون آن که خود متوجه باشد، سه خدمت بزرگ به اسلام و مقام والی آن حضرت کرده است و خدمت اول این است که به دلیل جاذبه دربار خلافت (به دلیل بیم و ترس از دربار و جوایز کلان مأمون) معروف ترین و فعال ترین دانشمندان مذاهب و فرق، به آنجا راه می یافتند و جلسات مناظره ای را که به هیچ قیمت امکان تشکیل آن در خارج از دربار نبود، برپا می کردند. این جلسات به امام مجال بسیار خوبی برای ادای رسالت بزرگ خویش درنشر علوم اسلامی و بستن راه برمخالفان در آن شرایط حساس تاریخ اسلام می داد». (مکارم شیرازی، 1388: 112 - 99)

4 - 2. سندمحوری و واقع گرایی و فهم مشترک
حضرت رضا علیه السلام در استدلال های خود به آیات کتاب های مقدس طرفین مناظره، استناد کرده؛ یعنی در ارائه استدلال ها و مبانی نظری، خود را از آیات و مباحث مندرج در کتاب های مقدس و رویدادهای مورد قبول طرف مقابل، بهره برده که نشان دهنده توجه آن حضرت به واقع گرایی و مستندسازی استدلال ها در مناظره است و نشان دهنده این واقعیت است که شالوده مناظره (استدلال ها و پاسخ ها)، باید برمبنای مسلمات و مستندات مورد قبول، ادراکات مشترک از موضوع و تفاهمات طرفین درباره موضوع مورد نظر بنیان نهاده شود.

5 - 2. حفظ و انتقال میراث غنی معارف اسلامی
همان طور که یکی از کارکردهای اصلی رسانه، حفظ و انتقال میراث فکری و فرهنگی و انتقال آن برای آیندگان است، با نگاهی به محتوای مناظرات حضرت رضا علیه السلام و دیگر معصومان و پرورش یافتگان این مکتب، در خواهیم یافت که یکی از مهم ترین ره آوردهای آن مناظرات، افزون بر درماندگی طرف مقابل و آشکار شدن مقام علمی امام، حاصل مناظره است که به صورت مکتوب در قالب مجموعه ای از پرسش ها و پاسخ های مطرح شده بین دو طرف بر جا مانده و میراثی اصیل درباره موضوعاتی همچون توحید، نبوت، معاد و امامت، که اصحاب اندیشه و تعقل می توانند از این آموزه های پربار، در غنی سازی مطالعات و طرح مباحث و مناظرات خود سود بجویند.

6 - 2. شبهه شناسی و مبارزه با آن
با توجه به اینکه همواره طرح پرسش ها، شبهات و اندیشه های باطل نسبت به آموزه های فرستادگان الهی و جانشینان آنان، یکی از محورهای اصلی فعالیت مخالفان بوده و در همه دوره ها به شکل های گوناگون، بروز و نمود پیدا کرده است، با بررسی محتوای مناظرات امام با دیگر فرقه ها در می یابیم که یکی از دلایل اصلی اقدام امام رضا علیه السلام از انجام مناظرات، حضور در خط مقدم مبارزه فکری با سرچشمه ها و کانون های اصلی رواج خرافات و عقاید باطل در بین مسلمانان بوده است. چنانکه در مناظره حضرت در بصره، هدف امام از حضور در بصره، انجام مناظره و مبارزه با مروجان عقاید و خرافات در میان مسلمانان بوده است. (ربانی، 1390: 14. 12) از سوی دیگر، بررسی محتوایی این اندیشه های باطل، عقاید خرافی و شبهات، نشان دهنده این است که اگر شبهات مطرح شده به وسیله مخالفان پاسخ داده نشود و با تلاش فکری درجهت جلوگیری از این گونه تفکرات صورت نگیرد، رفته رفته این شبهات در قالب نظریات و تئوری های عوام فریبانه در میان مردم گسترش می یابد و بنیان عقیدتی جامعه را به مخاطره می اندازد. با توجه به این که شکل گیری شبهات، ممکن است ناشی از خرافات برجا مانده از گذشتگان باشد یا ناشی از ناتوانی در یافتن پاسخ مناسب برای پرسش هایی که درطول زمان و به مرور برای جامعه فکری پدید می آید یا حاصل فهم و تأویل نادرست برخی آیات و رویدادها باشد، به هرحال وجود شبهات و عقاید مخالف را باید به عنوان یک واقعیت در سطح جامعه پذیرفت و درصدد پاسخ گویی مناسب و جلوگیری از اثرگذاری آنها بر سپهر فکری جامعه برآمد. چنانکه حضرت رضا علیه السلام با استدلال های قاطع برگرفته از منبع وحی، خط بطلان بر این خرافات شبهات و اندیشه های باطل در زمان حیات طیبه خود کشیده و چهره دین را از لوث این زشتی ها پاک کرده است.

7 - 2. مبارزه با فتنه ها و جلوگیری از فعالیت فرق و مکاتب مختلف
یکی از کارکردهای اصلی مناظره در حیات طیبه حضرت رضا علیه السلام، کارکرد سیاسی آن است؛ زیرا مناظرات حضرت رضا علیه السلام به دربار مأمون محدود نمی شود و ایشان در هر موقعیتی، از مناظره برای روشنگری، هدایت و مبارزه با مخالفان و فتنه گران، بهره برده است. حضور در بصره و مناظره با عالمان مکتب ها و فرقه های گوناگون، از زمره مصادیقی است که حضرت از مناظره به عنوان رسانه ای سیاسی و قدرتمند، برای مبارزه با افکار التقاطی و خاموش کردن آتش فتنه گروه های گوناگون دربصره سود جسته است. (مکارم شیرازی، 1388: 33 - 35) در این باره درکتاب مناظرات هفت گانه حضرت رضا علیه السلام چنین آمده است: «طبق روایت مشروحی که قطب راوندی در کتاب الخرائج آورده، هنگامی که آتش فتنه در بصره بالا گرفت و فرق مختلف و مکاتب گوناگون آن جا را پایگاه فعالیت خود قرار دادند، امام علی بن موسی الرضا علیه السلام برای خاموش کردن آتش فتنه با استفاده از یک فرصت کوتاه به بصره آمد و با اقوام مختلف به بحث و گفت وگو نشست و از همه آنها دعوت نمود که در مجلسی حضور یابند از علمای بزرگ مسیحی گرفته تا علمای بزرگ مسیحی و کسان دیگر و با استفاده از کتاب خود آنان احتجاح نمود». (همان: 36)

با توجه به درماندگی عالمان فرقه های گوناگون در بصره، که آنجا را کانون فعالیت فکری و تبلیغی خود قرار داده بودند، در می یابیم این اقدام حضرت، سبب پاسداری از حریم اسلام در برابر دیگر ادیان را فراهم شد و آتش فتنه ای را که در حال شعله ور شدن بود، خاموش کرد.

8 - 2. دشمن شناسی
از دیگر ویژگی های برجسته مناظرات حضرت، حضور اندیشمندان و عالمان مکتب های گوناگون بوده که وجهه فعالیت آنها، جنبه علمی و فکری داشته، اما هدف آنان زوال تدریجی میراث غنی اندیشه و مبانی عقیدتی اسلام و حاکمیت اندیشه باطل خود بر سپهر اندیشه مسلمان بوده است. از این رو، فعالیت علمی این مکاتب در آن عصر را می توان به منزله تهاجم فرهنگی دشمن و فعالیت در عرصه جنگ نرم دانست (همان: 39 - 38) همواره در گذشته یکی از محدودیت های دشمنان، در عرصه تهاجم فرهنگی و جنگ نرم، این بوده که به دلیل توسعه نیافتن وسایل ارتباط جمعی، امکان فعالیت پنهان برای صاحبان افکار التقاطی فراهم نبوده و لاجرم آنها با برگزاری مناظره، آشکارا با حضور در صحنه جامعه اسلامی، به ترویج و تبلیغ باورها و اندیشه های خود می پرداختند.

9 - 2. امام شناسی
در پرتوی برگزاری جلسات مناظره با پیروان ادیان گوناگون، یکی از جنبه های پنهان و آشکار این مناظرات، معرفی امام در مقام جانشین برحق پدران خود و رسول گرامی اسلام بوده است. بنابراین می توان امام شناسی را یکی از ره آوردهای اصلی مناظرات حضرت دانست. حضرت رضا علیه السلام در این باره در بصره، پس از اقامه دلیل از کتاب های مورد قبول عالمان مکاتب مختلف، با برشمردن ویژگی های امام، خود را در مقام امام مسلمین به مخاطبان، معرفی و حجت را برآنان تمام کرد. چه بسا طرح این بحث به این دلیل بوده است که هر یک از دانشمندان، خود را مقتدا و رهبر پیروان خود می پنداشتند که حضرت رضا علیه السلام با برشمردن ویژگی های امام، فاصله آنان را با رهبر واقعی مشخص کرد و با معرفی خود به عنوان مقتدا و رهبر ابتکار عمل را از آنان گرفت و شاید قصد داشت بر ادعای مدعیان دروغین امامت و جانشینی پیامبر درگذشته، حال و آینده مهر باطل بزند.

حضرت در پایان مناظره با عالمان مکاتب مختلف، در وصف ویژگی های امام چنین می فرماید:

بدانید امام بعد از محمد صلی الله علیه و آله، فقط کسی است که برنامه های او را تداوم بخشد و مقام امامت تنها زیبنده کسی است که با تمام امت ها و پیروان مکاتب مختلف با کتاب آنها گفت وگو نماید و... علاوه براین ها باتقوا و از هرعیب و نقصی مبرا باشد. همچنین عدالت پیشه، با انصاف حکیم، مهربان، باگذشت، پرمحبت، راستگو، مشفق، نیکوکار، امین، درستکار و مدبر باشد (مکارم شیرازی، 1388: 92)

10 - 2. کانون تعامل فکری و اندیشه اسلامی درحوزه بین الملل
با توجه به اینکه مخاطبان مناظرات حضرت رضا علیه السلام، افزون بر عالمان فرق گوناگون اسلامی، دانشمندان مسیحی و یهودی دیگر ممالک، نظیر سرزمین روم بودند، این مناظرات به کانونی برای تعامل اندیشه بین علمای دیگر ملل و حضرت رضا علیه السلام تبدیل شد و پرتوی نورانی اندیشه های حضرت رضا علیه السلام، براساس وسعت و محدوده بازتاب، جنبه بین المللی یافت. به سخنی دیگر، در سایه مناظرات امام، امکان گسترش شعاع نور اندیشه های ناب امام حضرت به بیرون از مرزهای ممالک اسلامی آن روز، فراهم شده است. یکی از ویژگی های منحصر به فرد بین المللی این مناظرات آن است که حضرت به زبان و براساس کتاب های آنها سخن گفته است. از این رو، تفاوت زبان مخاطبان، یکی از ویژگی های برجسته این مناظرات و به منزله بین المللی بودن آن است. این مباحثات جنبه علمی و اعتقادی داشته، اما این مناظرات نیز پی آمدهایی خواه ناخواه سیاسی، از نظر به رخ کشیدن توان علمی مسلمانان در مقابل دانشمندان دیگر کشورها داشته و خواه ناخواه سبب اعتبار وآبروی آن روز جامعه اسلامی در نزد متکرین دیگر ملل شده است.

3. راهبردهای رسانه ای
پس از بررسی کارکردهای رسانه ای مناظرات امام رضا علیه السلام و تبیین کارکردهای آن، در این بخش به معرفی مهم ترین راهبردهای رسانه برای بهره مندی از این کارکردهای رسانه ای مناظرات حضرت می پردازیم:

1 - 3. تغییر نگرش ها و باورها برمبنای معارف رضوی
تغییر نگرش و باور، یکی از هدف های اصلی مناظره به عنوان نوعی ابزار دفاع و تبلیغ عقیده، به شمار می رود. چنانکه در مناظرات حضرت رضا علیه السلام، یکی از شروط ایشان در یکی از مناظره های خود با دانشمند بزرگ مسیحی، اقرار به حقانیت اسلام، پس از شنیدن استدلال های مبتنی بر بوده است. از سوی دیگر، استدلال های حضرت نه تنها نگرش مخاطبان مناظره را نسبت به دانش و موضوع بحث تغییر می داد، بلکه در هر مناظره دیدگاه مخاطبان نسبت به توانمندی عملی امام نیز تغییر می یافت. بنابراین، از رسانه مبتنی بر آموزه های ناب رضوی و مکتب اهل بیت علیهم السلام، انتظار می رود با رشد دانش و آگاهی، بتواند زمینه تغییر نگرش ها و باورها را درباره موضوع های گوناگون، بر مبنای معارف رضوی، فراهم آورد و از آنجا که تمسک به این معارف، بهترین شیوه گسترش حقانیت اسلام و مکتب تشیع به شمار می رود، نمایانگر دانش، مرتبت و نقش اهل بیت علیهم السلام در شکل گیری بنیان های فکری متفکران و یاران اندیشه خواهد بود. چنانکه در رویارویی دانشمند مسیحی با استدلال های امام رضا علیه السلام، وی به صراحت می گوید: «به حق مسیح گمان نمی کردم در بین مسلمانان کسی مثل تو باشد.» این امر نشان دهنده آشکار شدن شخصیت امام پس از انجام مناظره برای طرف مقابل و نشانگر عمق اثرگذاری مقام علمی حضرت بر مخاطب است.

2 - 3. تلاش برای نشر اندیشه و رشد آگاهی مخاطب
مناظره، آوردگاه آخرین یافته ها و برداشت ها و توشه علمی طرفین درباره موضوع های مورد بحث و محل تلاقی اندیشه ها و در بالاترین سطح توان و ظرفیت است. بی گمان نظریات علمی طرفین در اثبات باور و اندیشه، می تواند به عنوان قطعی ترین تئوری ها و مبانی دانشی درباره موضوع مناظره اطلاق شود.

رسانه در حوزه تربیت سیاسی، می تواند کانون گسترش و رشد دانش سیاسی مخاطبان جامعه در حوزه زندگی سیاسی باشد که مناظرات سیاسی یکی از ظرفیت های آن است. به سخنی دیگر، با طرح مباحث روشنگرانه سیاسی و آشنایی مخاطبان و افراد جامعه با استدلال های طرفین، به طور کامل با مقتضیات جامعه از نظر سیاسی آشنا شوند و در تصمیم های سیاسی مهم جامعه، آگاهانه و واقع بینانه تر، تصمیم بگیرند. نکته دیگر این که دعوت از آگاه ترین افراد درباره موضوعی، یکی از جنبه های مهمی است که رسانه در تدوین برنامه های مناظره ناگزیر از توجه به آن است؛ زیرا نتیجه و ماحصل مناظره، الزاماً به افزایش دانش و آگاهی مخاطب نسبت به موضوع می انجامد، هرچه منشأ انتشار دانش از غنای بیشتری برخوردار باشد، کمیت و کیفیت دانش حاصل از مناظره، از غنای بیشتری برخوردار خواهد بود.

3 - 3. تلاش برای فهم مشترک با مخاطب
در هرگونه اقدام و فعالیت رسانه مبتنی بر آموزه های رضوی، باید به واقع گرایی، مستندسازی و فهم مشترک با مخاطب از موضوع توجه داشت تا بتوان به عنوان یک رسانه، کارکرد حقیقی خود را به منصه ظهور رساند و پیام و محتوای خود را به مخاطب برساند. از سوی دیگر، شکل گیری مناظرات درباره موضوعات گوناگون، به ویژه مسائل سیاسی در رسانه، باید مبتنی بر اصول مسلم، مستندات مورد قبول و تفاهمات اولیه از موضوع بین طرفین، بنیان نهاده شود تا امکان تبادل استدلال ها و پاسخ ها، فارغ از هرگونه شبهه افکنی غیرواقعی و پاسخ های غیرمستدل، فراهم آید.

4 - 3. توجه رسانه حفظ و انتقال میراث غنی معارف اسلامی
یکی از ره آوردهای مناظرات امام رضا علیه السلام، چنان که گفته شد، افزون بر درماندگی طرف مقابل و آشکار شدن مقام علمی ایشان، حاصل مناظره است که به صورت مکتوب درقالب مجموعه ای از پرسش ها و پاسخ های مطرح شده بین دو طرف بر جا مانده و میراثی غنی و اصیل، درباره موضوعاتی همچون توحید، نبوت، معاد و امامت، برای اصحاب اندیشه و تعقل است که همگان می توانند از این معارف ارزنده و پربار، در غنی سازی مطالعات و طرح مباحث و مناظرات خود بهره ببرند. از سوی دیگر، رسانه مبتنی بر معارف رضوی، که همانا رسالت آن واکاوی حفظ و انتقال میراث غنی معارف مبتنی بر آموزه های رضوی است، از این منظر با مناظره تشابه بسیار قرینی دارد و فصل مشترک و اصلی این مناظرات با رسانه کارکرد حفظ و انتقال معارف برای آیندگان است که رسانه باید به این رسالت مهم خود توجه ویژه ای داشته باشد.

5 - 3. شبهه شناسی
از آنجا که همواره طرح مسائل و دیدگاه های به ظاهر درست، اما شبهه افکن در عقاید دینی، یکی از حربه های دشمنان و مخالفان بوده و با توجه به نقش کلیدی مناظره به عنوان سازوکاری که در شناسایی و پاسخ گویی به این شبهات در عصر ائمه داشته است. باید، رسانه مبتنی بر معارف رضوی، ظرفیت و توان شناسایی و رصد عقاید و اندیشه های باطل را داشته باشد و درصدد مبارزه و حذف آنها از صحنه فکری جامعه برآید و در این مسیر، بهره مندی از مناظره را در قالب کرسی های آزاداندیشی، به عنوان ابزاری مبتنی بر سیره ائمه درخدمت رفع شبهات و عقاید باطل، در دستور کار قرار دهد و شناسایی و رصد و پاسخ گویی به شبهات و عقاید باطل، یکی از دغدغه های اصلی فعالیت در حوزه رسانه مبتنی بر معارف رضوی باشد.

6 - 3. توجه رسانه به مقابله هوشمندانه با فتنه ها و مکاتب انحرافی
رسانه می تواند با تمسک به سیره حضرت رضا علیه السلام در رویارویی با فتنه های زمان پیش از شعله ورشدن آتش و ایجاد تنش در جامعه، از مناظره به عنوان ابزاری کارآمد و سودمند استفاده کند. البته باید توانایی لازم را برای چنین کاری داشت، چون برگزاری مناظره و بهره مندی از آن نمی تواند از بروز فتنه جلوگیری کند.

شاید در صورت بهره مندی نادرست از آن، برگزاری مناظره، زمینه شکل گیری و بروز فتنه درجامعه شود. بنابراین، در رسانه مبتنی برمعارف رضوی، هرگونه برنامه ریزی برای بهره مندی از مناظره درباره موضوعات سیاسی و اجتماعی، باید به گونه ای باشد که هدف مناظره، جلوگیری از بروز فتنه در آینده باشد، نه این که مناظره مبنایی برای بروز و ظهور فتنه در جامعه شود. به سخنی دیگر، چون همواره رسالت اصلی رسانه در عرصه سیاسی، ایجاد همدلی میان مردم است و اصولاً تدارک مناظرات سیاسی در رسانه نیز با هدف پیشگیری از هر گونه بروز و ظهور آشوب در جامعه و ایجاد فضای گفت وگوی برای جناح ها و احزاب فعال در عرصه سیاسی است، مناظرات در رسانه باید به گونه ای برگزار شود که نتایج آن به عرصه کشمکش و درگیری فیزیکی طرفداران در عرصه عمومی اجتماع، تبدیل نشود.

7 - 3. دشمن شناسی دقیق از سوی رسانه
یکی از کارکردهای تشکیل جلسات مناظره در عصر ائمه علیهم السلام، این بود که با فراخوان حضوری سردمداران فکری مکاتب مختلف، به صورت عینی و عملی، دشمنان و فعالان عرصه تهاجم فرهنگی و جنگ نرم آن عصر، در یک مکان گرد هم می آمدند و ماهیت فکری و عقیده آنها برهمگان آشکار می شد. در نتیجه، امکان شناخت و رصد جنبه ها، حوزه ها، عرصه ها و میزان خطرها و نقاط التقاطی اندیشه های باطل آنها برای همگان روشن می گشت. باتوجه به این ویژگی مهم مناظرات ائمه، از جمله مناظرات امام رضا علیه السلام، همواره دشمن شناسی و فعالیت در عرصه تهاجم فرهنگی و جنگ نرم در رسانه، مبتنی بر معارف رضوی، باید یکی از دغدغه های اصلی متولیان آن باشد.

8 - 3. اهتمام و توجه ویژه رسانه به شناخت و معرفی دقیق امام رضا علیه السلام
اساسی ترین وجه همت و فعالیت رسانه مبتنی بر معارف رضوی را باید امام شناسی قلمداد کرد؛ به گونه ای که با فعالیت رسانه و با گذشت زمان، جنبه های گوناگون، سیره و جایگاه حضرت برای مخاطبان گسترده و انبوه رسانه، روز به روز روشن تر شود.

9 - 3. جذب مخاطبان بین المللی
جنبه بین المللی مناظرات حضرت، این ره آورد را می تواند برای فعالیت رسانه مبتنی برمعارف رضوی داشته باشد که حوزه فعالیت خود را به گونه ای گسترش دهد که مخاطبان دیگر ممالک را نیز جذب این معارف کند و فعالیت آن افزون بر حوزه داخلی، جنبه بین المللی داشته باشد و برنامه هایی را به زبان های زنده دنیا برمبنای معارف رضوی تدارک ببیند.

منابع

حسینی میرصفی، سیده فاطمه، 1391. شیوه مناظرات انبیا و امام صادق علیه السلام. تهران: چاپ و نشر بین الملل.

دهخدا، علی اکبر، 1372. لغت نامه دهخدا، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

دهخدا، علی اکبر و به‍من، مه‍ناز. 1382. لغت نامه دهخدا، ته‍ران: مؤسس‍ه فرهن‍گی مدرسه برهان.

ربانی، محمدحسن. 1390. اصول ثابت سیره معصومین علیهم السلام. تهران: چاپ و نشر بین الملل.

کلینی رازی، محمد بن یعقوب. بی تا. اصول کافی. ترجمه: محمدباقر کمره ای. تصحیح: محمدباقر بهبودی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت.

مکارم شیرازی، ناصر. 1388. مناظرات تاریخی امام رضا علیه السلام با پیروان مکاتب دیگر، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.

مجلسی، محمدباقر. 1371. بحارالانوار. ترجمه: علی دوانی. چاپ سی ام. تهران: دارالکتب الاسلامیه.