مجله  معارف رضوی و رسانه  دو فصلنامه‌ معارف رضوی و رسانه 1 (بهار و تابستان 1391) 

نویسنده : علی زاده، غلام علی ؛ رشکیانی، مهدی
غلام علی علی زاده[1]

مهدی رشکیانی[2]

چکیده
بنا بر تعریف بیان شده، فرهنگ دینی، مجموعه باورها، ارزش ها، نگرش ها و دانش مذهبی و اخلاقی است که به شکل های گوناگون در رفتار اختیاری (فردی) و اجتماعی افراد متجلی می شود، اما یکی از مهم ترین جنبه های این فرهنگ، لزوم فرهنگ خیر است.

فرهنگ خیر، نوع دوستی، احسان و نیکوکاری است. به عبارتی، اموری که با امور خیر و خیرات پیوند دارد، همواره در فرهنگ ایرانی و اسلامی از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار بوده است. از سوی دیگر، نهادینه شدن فرهنگ خیر در کشور می تواند بسیاری از مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را حل کند و سبب هم بستگی و یک پارچگی شود.

در این میان، اصحاب رسانه و دست اندرکاران و متولیان فرهنگی، در احیا و نهادینه کردن این فرهنگ، نقشی حساس و تعیین کننده بر عهده دارند. تجربه موفق اجرای برنامه هایی از قبیل جشن عاطفه ها؛ قابلیت های عظیم رسانه ملی را در جریان سازی فرهنگ خیر، احسان و نیکوکاری به اثبات رسانده است.

برای عملی شدن این رسالت مهم رسانه ملی (گسترش فرهنگ خیر در جامعه)، در نوشته حاضر، به بررسی راهکارهای گسترش فرهنگ خیر در رسانه ملی، با استعانت از دیدگاه ها و اندیشه های متعالی امام رضا علیه السلام و بهره گیری از معارف و سیره رضوی علیه السلام می پردازیم. برای رسیدن به این هدف، نقش رسانه ملی در ترویج معارف رضوی در زمینه احسان و انفاق، رسیدگی به محرومان، فقرزدایی، زکات، صدقه، قرض الحسنه و دیگر امور خیر بررسی می شود.

1. طرح مسئله
فرهنگ دینی، مجموعه باورها، ارزش ها، نگرش ها و دانش مذهبی و اخلاقی است که به اشکال مختلف در رفتار اختیاری (فردی) و اجتماعی افراد متجلی می شوند، اما یکی از مهم ترین جنبه های این فرهنگ متعالی، لزوم گسترش فرهنگ خیر است.

دکتر مرتضی فرهادی در کتاب فرهنگ یاریگری در ایران، فرهنگ خیر را این گونه تعریف کرده است:

فرهنگ خیر نوعی کنش اجتماعی است که در آن، فرد بیش از تعهداتش عمل کند، به نحوی که منافع دیگران را بر منافع خود ترجیح دهد. یا حداقل نسبت به منافع دیگران به اندازه منافع خود احساس تعهد و مسولیت کند، در صورتی که چنین امری تحقق یابد، زمینه ای را فراهم می سازد که در آن انسان اهمیت پیدا می کند و انسان ها مورد عزت و احترام قرار می گیرند. همچنین نزدیکی انسان ها به عنوان موجوداتی مشارکت جو، نوع دوست و خیرخواه مورد توجه قرار می گیرند. (فرهادی، 1376: 21)

فرهنگ خیر، نوع دوستی، احسان، نیکوکاری و به عبارتی، اموری هستند که با خیرات پیوند دارند و همواره در فرهنگ ایران و اسلام از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار هستند؛ زیرا توسعه فرهنگ خیر در جامعه اسلامی سبب تعادل اقتصادی و مادی در جامعه می شود. با پدید آمدن تعادل، زمینه برای فعلیت توان مندی های بالقوه در جامعه مهیا می گردد. بدین ترتیب، حرکت رو به رشد جامعه در مسیر تکامل مادی و معنوی آغاز می شود. از این رو، ایجاد نهادهای خیریه در جوامع ضروری است.

از متون اسلامی درمی یابیم اسلام، خواهان زدودن فقر و رفاه عمومی در حد معقول و مشروع است. سید محمدباقر صدر، یکی از ابزارهای مهم دولت اسلامی را برای تحقق این هدف، کفالت همگانی مسلمانان در برابر یکدیگر می داند. ازاین رو، فقرزدایی تنها در حد قوت لایموت به نیازمندان کافی نیست و مسلمانان در برابر یکدیگر مسئولند و کفالت همگانی دارند. (صدر، 1369: 330)

کلینی در اصول کافی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است:

خداوند برای فقرا در اموال ثروتمندان حقی به قدر کفایت قرار داده است و اگر این مقدار آنها را کفایت نمی کرد، بیشتر قرار می داد و این مشکلات فقرا از ناحیه کسانی است، که آنها را از حقشان باز می دارند. (کلینی، 1363: 132)

بر اساس هدف ارزش های اسلامی، انسان باید امکانات و توانایی خود را در کار خیر، خدمت به بشریت و بخشش و انفاق در راه خدا به کار گیرد. همین موضوع باعث شده است تا بسیاری از مردم در جامعه اسلامی، بخش زیادی از دارایی هایشان را در راه خدا و هدف های پسندیده وقف کنند.

آیه های احسان و انفاق، قرض الحسنه، تعاون، صدقه، امر به معروف و نهی از منکر، سفارش های اخلاقی را می توان جزو مصادیق فرهنگ خیر و نوع دوستی در قرآن، احادیث و روایات معصومان علیهم السلام دانست.

با وجود اینکه نهادینه شدن فرهنگ خیردر کشورمان می تواند بسیاری از مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را حل کند و سبب هم بستگی و یک پارچگی شود که در این میان اصحاب رسانه و مهندسان و متولیان فرهنگی در احیا و نهادینه کردن این فرهنگ، نقش حساس و تعیین کننده ای بر عهده دارند.

برای گسترش مبانی دینی و اخلاق اسلامی باید در هر زمان، با توجه به گرایش ها و مقتضیات روز، مبلغان و مسئولان فرهنگی، دینی و مذهبی، فعالیت های مناسب و هماهنگی داشته باشند. در حال حاضر، ابزار رسانه یکی از مهم ترین دستگاه های مرتبط فرهنگی است که مهم ترین ابزار فرهنگی عصر حاضر به شمار می رود.

نوشتار حاضر تلاش دارد با بهره گیری از دیدگاه ها و اندیشه های نورانی و متعالی امام هشتم شیعیان، حضرت ثامن الحجج امام رضا علیه السلام، به بررسی جلوه های فرهنگ خیر و مقوله های آن مانند احسان، نیکوکاری، گذشت، زکات، صدقه و انفاق بپردازد و با استعانت از این دیدگاه ها و اندیشه های متعالی و گران قدر، راهکارها و کارویژه های رسانه ملی را در گسترش فرهنگ خیر بررسی کند.

2. انفاق و نیکوکاری در تعالیم رضوی
کمک به هم نوع از اصول اساسی دین مبین اسلام به شمار می آید. همچنان که خداوند در سوره مبارکه انسان، آیات 8 و 9 می فرماید:

و به دوستی خدا به فقیر و اسیر و طفل یتیم طعام می دهند و فقط برای رضای خدا به شما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی نمی طلبیم. (انسان: 8 و 9)

امام رضا علیه السلام، همانند دیگر ائمه اطهار علیهم السلام کانون مهر و عاطفه نسبت به مردم و مظهر عشق و محبت نسبت به آنان بود. ازاین رو، در زیارت نامه آن حضرت، یکی از ویژگی هایشان مهربانی بر شمرده شده است: «السلام علی غوث اللهفان، السلام علی الامام الرئوف؛ سلام بر فریادرس بیچارگان، درود بر امام مهربان و بارأفت.» (قمی، 1384: 268)

«همچنین نوشته اند که دردمندان، فقیران، نیازمندان و افراد آگاه که از همه جا رانده می شدند، به در خانه امام رضا علیه السلام چشم می دوختندو می دانستند که از این درگاه ناامید نخواهند شد. ازاین رو، امام رضا علیه السلام به رسیدگی آنان توجهی خاص داشت.

همچنین از بازماندگان خانواده هایی که همسر و نان آور خود را از دست داده و مورد خشم دستگاه خلافت هارون قرار داشتند، می توان نام برد که تنها پناه آنان، امام رضا علیه السلام بوده است. علویان و سادات شیعه نیز که در راه دین و با دستگاه ظلم و جور مبارزه می کردند، از این گروه شمرده می شوند». (قائمی، 1378: 119)

رفتار عملی امام رضا علیه السلام، نمونه کامل یاری به هم نوع و انسان دوستی است. امام برای رفع نیاز انسان ها، ثروت خود را در میان مردم تقسیم می کرد، به گونه ای که بر اساس بینش های غیر الهی و دنیاپرست، به این کار ایشان خرده می گرفتند. نقل شده است:

هنگامی که امام به مرو آمد، دست از کمک و یاری مردم برنداشت. آن بزرگوار، محرومان و مستضعفان و افرادی که به دلایلی دچار سختی ها و مشکلات بودند، حمایت می کرد. (همان: 408)

معمر بن خلاد نیز نقل کرده است:

شیوه و روش امام رضا علیه السلام این بود که وقتی غذا بر سرسفره اش گذاشته می شد، ظرفی را نزدیک سفره می گذاشت و مقداری از بهترین و پاکیزه ترین غذاها را در آن ظرف می نهاد و سپس دستور می داد، آنها را به مستمندان بدهند و بعد این آیه را تلاوت می فرمود: «فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَمَا أَدْرَاک مَا الْعَقَبَةُ فَک رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعَامٌ فِی یوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ؛ [انسان ناسپاس] به عقبه تکلیف تن در نداد و چگونه می توانی دانست که آن عقبه چیست؟

آن بنده [در راه خدا] آزاد کردن و طعام دادن در روز قحطی و گرسنگی است.» (بلد: 14 - 11) خدا می داند که همه انسان ها نمی توانند برده آزاد کنند. پس برای آنان نیز به سوی بهشت راهی قرار داده است. (مجلسی، 1371: ج49: 97)

در این عبارت، حضرت ثامن الحجج علیه السلام، آزاد کردن برده و طعام دادن در روز قحطی و گرسنگی را - که از نگاه سیره رضوی، تکلیف الهی است - تکلیفی دانسته که عمل به آن، انسان را به سوی بهشت جاویدان رهنمون ساخته و خداوند راه های بهشت را در آن قرار داده است.

همچنین یسع بن حمزه در این زمینه نقل می کند:

در مجلس امام رضا علیه السلام بودم و با وی صحبت می کردم و جمع بسیاری گرد آمده بودند که از حلال و حرام از او می پرسیدند. مرد بلندقد و گندم گونی آمد و سلام داد و خود را از دوستان آن حضرت و پدرانش معرفی کرد و اظهار داشت که در بازگشت از حج، نفقه و پولش را گم کرده است و درخواست کمک کرد تا به شهرش برسد و آن مقدار را از طرف حضرت، صدقه دهد. حضرت فرمود تا بنشیند. بیشتر مردم رفتند. من و دو نفر دیگر همراه آن مرد ماندیم.

حضرت اجازه خواست و به اندرون رفت و پس از زمانی آمد و در را بست و دستش را از بالای در بیرون آورد و فرمود: آن خراسانی کجاست؟ گفت: من اینجا هستم؟ فرمود: این دویست دینار را بگیر و خرج کن و از آن تبرک بجوی و از طرف من هم صدقه نده. بیرون برو که همدیگر را نبینیم. وقتی بیرون رفت، سلیمان [یکی از حاضران] پرسید: فدایت شوم، بخشش تو فراوان بود پس چرا صورت از او پوشاندی؟

فرمود: از ترس اینکه مبادا خفت و خواری سؤال را در چهره اش ببینم، به خاطر این ادای حاجت او. آیا حدیث پیامبر را نشنیده ای که می فرمود: آن که نیکی خود را بپوشاند، برابر با هفتاد حج است و آن که گناه را افشا کند، خوار می شود و آن که گناه را بپوشاند، آمرزیده است؟ آیا نشنیده ای قول آن را که گفته است: «متی آیة یوماً لاطلب حاجتی رجعت الی اهلی و وجهی بمائه». (کلینی رازی، 1373: ج4: 23)

در این روایت، همانند روایت پیشین، باز هم بر اهمیت بخشش به صورت پنهانی تأکید فراوانی شده است. اهمیت این نوع بخشش و کمک (به صورت پنهان) به اندازه ای است که با به جا آوردن هفتاد حج - که خود از بالاترین عبادات است - برابر شمرده می شود.

خاندان گرامی رسول خدا صلی الله علیه و آله، به مردم در برطرف ساختن مشکلات آنان توجه خاصی داشتند. این عنایت به گونه ای بود که گاهی گرسنه می ماندند، اما دیگران را سیر می کردند. نمونه آشکار آن را می توان در سوره «هل اتی» یافت.

خاندان پیامبر این کارها را برای به دست آوردن شهرت و عنوان در میان مردم انجام نمی دادند، بلکه هدف آن بزرگواران، جلب رضایت پروردگار و دوستی و کسب محبوبیت در پیشگاه خداوند بوده است. (انسان: 9) امامان شیعه علیهم السلام در تاریکی شب، آذوقه مستمندان را بر دوش می کشیدند و به سرای آنان می رفتند و به آنها کمک می کردند. امام رضا علیه السلام نیز راه نیاکانش را ادامه داد. ابراهیم بن عباس، ویژگی های اخلاقی امام رضا علیه السلام را این گونه بر می شمارد: «...کار خیر و انفاق پنهان فراوان داشت و بیشتر در شب های تاریک، مخفیانه به فقیران کمک می کرد». (ابن بابویه، 1373: ج2: 184)

3. هم سان زیستی با محرومان در تعالیم رضوی
هم سان زیستی مردم و محرومان یکی از رفتارهای اقتصادی امام و حاکم جامعه اسلامی، از دیدگاه امام رضا علیه السلام است. یکی از کنیزان مأمون در این باره نقل می کند:

ما را به دربار مأمون روانه کرده بودند. در آنجا در بهشتی از خوردنی ها ونوشیدنی ها و عطرها و پول فراوان به سر می بردیم تا اینکه مأمون مرا به امام رضا علیه السلام بخشید. چون به خانه امام در آمدم، تمام آن نعمت ها از دست رفت. (عطاردی، 1406: ج2: 179)

یکی از تفاوت های اساسی پیشوایان دینی و الهی با دیگر رهبران این است که همواره پیشوایان حق، از پایگاه مردمی نیرومندی برخوردار بوده اند. از این جهت، با وجود شکوه و جلال و عظمت معنوی، از مردم جدا نبودند و همراه و در میان مردم می زیستند.

امام رضا علیه السلام که یکی از پیشوایان بر حق و رهبران واقعی و الهی اسلام به شمار می آید، علاقه فراوانی در خدمت به محرومان، افتادگان و ضعیفان جامعه داشت و می کوشید در کنار آنان باشد و برای آنان همانند پدری دل سوز و مهربان بود. مردم نیز دل خوش داشتند که ایشان به درددل آنان گوش می دهد و به آنان توجه دارد. ازاین رو نوشته اند که «در مسیر حرکت خود از مدینه به ایران، محل توقف و استراحتش را در منطقه فقیرنشین قرار می داد و حتی به خانه آنان وارد می گردید». (مجلسی، 1371: ج49: 122)

همچنین «آن بزرگوار با همه غلامان و خدمت کارانش بر سر یک سفره می نشست و با آنان غذا می خورد.» (علی بن عیسی اربلی: ج3: 484) «و در برابر فردی معترض که گفته بود، چرا آنان را از یکدیگر جدا نمی کنی، فرمود: ساکت باش! خدای همگان یکی است. پدر و مادر همه یکی است و پاداش هم در گروی رفتار و اعمال است». (کلینی، 1365: ج8: 230)

4. مبارزه با فقر در تعالیم رضوی
پدیده شوم فقر، از ناهنجارترین رنج های انسان است و در عرصه های مادی و معنوی زندگی فرد و جامعه، پی آمدهای زیان بار و ویران گری دارد. فقر از دیرباز، به اجتماعات بشری آسیب رسانده و اندیشه و روان و جسم و جان آدمیان را تباه ساخته است.

هیچ یک از اهل بیت علیهم السلام، پیروانشان را به تهی دستی فرا نخواندند؛ چون به طور طبیعی، فقر، می تواند سرچشمه بسیاری از غصه ها، لغزش ها و تبه کاری ها باشد.

بر این اساس، امام رضا علیه السلام فرمود: «المسکنة مفتاح البوس؛ بینوایی و فقر، کلید بدبختی و بیچارگی است». (مجلسی، 1371: ج75: 260)

آن حضرت در سخنی دیگر، به نقش معیشت کافی در آرامش روحی و روانی انسان اشاره می کند و می فرماید: «ان الانسان اذا ادخر طعام سنته حف ظهره و استراح؛ چون آدمی خوراک سال خویش را ذخیره کند، بارش سبک می شود و آرامش می یابد». (حکیمی، 1373: ج6: 170)

باز از آن حضرت روایت شده است: «اعمل لدنیاک کانک تعیش اَبداً؛ برای دنیایت چنان عمل کن که گویا برای همیشه زنده ای». (حر عاملی، 1370: ج17: 76)

امام رضا علیه السلام در حدیثی دیگر نیز می فرماید: «اذا اقبلت الدنیا علی انسان اعطته محاسن غیره و اذا ادبرت عنه سلبته محاسن نفسه؛ هرگاه دنیا [و دارایی] به انسانی روی آورد، نیکی های دیگران را [نیز] به او می دهد و هرگاه به کسی پشت کند [و او فقیر شود]، نیکی های خودش را [هم] از او می گیرد». (حکیمی، 1370: 243 و 244)

امام رضا علیه السلام در حدیثی، خوردن مال یتیم را یکی از علل فقرزایی ذکر می کند و در این باره هشدار می دهد:

اذا اکل مال الیتیم ظلماً فقد اعان علی قتله اذا الیتیم غیر مستغن ولا محتمل لنفسه ولا قائم بشانه و لا له من یقوم علیه و یکفیه کقیام والدیه فاذا اکل ماله فکانه قد قتله و صیره الی الفقر و الفاقه.... (ابن بابویه، 1373: ج2: 92)

هرگاه [کسی] مال یتیم را بخورد، به کشتن او کمک کرده است؛ زیرا یتیم نه بی نیاز است و نه می تواند بار (زندگی) خویش را بر دوش کشد و نه در شئون زندگی بر پای خویش بایستد. کسی را نیز ندارد که امور زندگی او را اداره کند و او را بسنده باشد، چونان پدر و مادر. پس آن گاه که مال او را تباه کرد، چنان است که او را کشته و به بینوایی و تهی دستی افکنده است.

امام رضا علیه السلام، خوردن اموال یتیمان را در حکم قتل آنان شمرده و پس از آن، عللی را برای این موضوع ذکر فرموده است که از آن قانونی عام و کلی به دست می آید که می تواند جهت گیری کلی در مبارزه با این مشکل را مشخص سازد.

حضرت رضا علیه السلام، یکی از مهم ترین راهکارهای رویارویی با فقر را گسترش فرهنگ خیر در جامعه و توجه به مالیات های اسلامی نظیر زکات و صدقه دانسته است.

5. جایگاه مالیات های اسلامی در گسترش فرهنگ خیر در تعالیم رضوی
در آموزش های رضوی، مسئولیت های مالی اهمیت فراوانی دارد و در ردیف اول مسئولیت هاست و بازخواست و حساب رسی روز رستاخیز نیز در درجه نخست به آنها بستگی دارد. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید:

به نقل از امام علی علیه السلام فرمود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «نخستین کسی که داخل دوزخ گردد، حاکمی است که ستمگر است و ثروتمندی است که حق مال را ادا نکرده است [؛ حقوق مالی را نپرداخته است]». (عطاردی، 1406: ج1: 281)

به دلیل آنکه برای تعدیل اقتصادی و معیشتی در جامعه و برطرف کردن احتیاجات لازم، قوانینی چون صدقه، خمس و زکات وضع شده است، نپرداختن این موارد سبب منع گسترش خیر در جامعه می شود که امام، مجازات آن را عذاب اخروی بیان کرده است.

الف) زکات
زکات یکی از فرایض الهی و یکی از ارکان دین مبین اسلام به شمار می رود که در قرآن، هم ردیف نماز آمده است. اگر نماز، ارتباط مخلوق با خالق است، بدون شک، زکات، ارتباط فرد با جامعه است.

در واقع، زکات یکی از فروع دین و از ضروریات اسلام است و در بیشتر آیات قرآن، هر جا نامی از نماز برده شده، از زکات هم یاد شده است. فقهای اسلام، در آثار فقهی خود، یک فصل مخصوص زکات و یک جلددرباره آن نوشته اند.

از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت شده است:

بر شما باد به زکات؛ زیرا از پیامبر شما شنیدم که می فرمود: زکات، پل اسلام است. پس هر که آن را بپردازد، از پل گذشته است و هر که نپردازد، در زیر آن محبوس خواهدشد. (امین، 1403: ج2: 162)

امام رضا علیه السلام نیز در این باره می فرماید: «من صلی و لم یزک لم تقبل صلوته؛ هر کس نماز بخواند، ولی زکات و مالیات اسلامی نپردازد، نمازش قبول نمی شود». (مجلسی، 1371: ج96: 12)

زکات افزون بر آثار روانی برای فرد و جامعه و استحکام روابط انسانی، در مبارزه اصولی با فقر و محرومیت نقش بسیار مهمی دارد. بی تردید، زکات، عملی مقدس و تطهیرکننده اموال و روح انسان است و رونق اقتصادی جامعه را نیز در پی دارد.

درباره اهمیت زکات و جایگاه آن و تأکید بر اینکه مردم باید زکات اموالشان را بپردازند، روایات بسیاری از اهل بیت عصمت و طهارت وارد شده است. امام رضا علیه السلام در این زمینه می فرماید:

ان علة الزکاة من اجل قوت الفقراء.. . کما قال عزوجل لنبلونکم فی اموالکم و انفسکم فی اموالکم اخراج الزکاة... مع ما فی ذلک من اداء شکر نعم الله عزوجل... مع ما فیه من الزیاده و الرافة و الرحمة لاهل الضعف و العطف علی اهل المسکنة، و الحث لهم علی المساواة وتقویة الفقراء و المعونة لهم علی امر الدین.... (حکیمی، 1373: ج6: 233)

قانون زکات، برای تأمین (زندگی) بینوایان وضع شد، چنان که خدای بزرگ فرموده است: شما را در اموال و جان هایتان امتحان می کنیم. (امتحان) در اموال پرداخت زکات است... با دیگر فوایدی که در این قانون نهفته است، چون افزایش (مال) و مهربانی نسبت به ناتوانان و توجه به حال بینوایان و سوق دادن جامعه به مساوات و برابری و توان بخشی به فقیران و یاری رساندن به آنان در انجام تکالیف دینی.....

امام رضا علیه السلام در حدیث دیگری، لزوم حقوق مالی بیش از زکات را از پیامبر نقل می کند:

عن آبائه علیهم السلام، عن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام قیل: یا نبی الله! أفی المال حق سوی الزکاه؟ قال: نعم، بر الرحم اذا ادبرت، وصلة الجار المسلم، فما اقربی من بات شبعان و جاره المسلم جائع. (شیخ طوسی، 1424: ج2: 134)

نقل از پدرانش علیهم السلام، از امام علی علیه السلام، به پیامبر گفتند: آیا در مال تکلیفی جز زکات هست؟ پیامبر فرمود: آری، نیکی کردن (با مال) نسبت به بستگان، آن گاه که روبگردانند و رسیدگی به همسایه مسلمان. به من ایمان نیاورده است کسی که سیر بخوابد و همسایه مسلمان او گرسنه باشد.

ب) صدقه
«صدقه در لغت، مالی است که به خاطر ثواب و قصد تقرّب به افراد نیازمند می دهند.» (بندرریگی، 1378: ج1: 406) «در اصطلاح فقهی، مالی است که کسی آن را مجاناً بدون عوض دنیوی به ملکیت دربیاورد». (طباطبایی، 1419: ج9: 369)

خداوند در قرآن درباره این فریضه مهم چنین می فرماید:

خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَه تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیهِمْ إِنَّ صَلاَتَک سَکنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. (توبه: 103)

از اموال آنان صدقاتی بگیر که با این کار [جان و مال] آنها را پاکیزه می کنی و برای آنان دعا کن که همانا دعا و درود تو مایه آرامش آنهاست و خداوند شنوا و داناست.

شادی، یکی از آثار روانی صدقه است، چنان که خدای متعال می فرماید:

الَّذِینَ ینفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ثُمَّ لاَ یتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواُ مَنًّا وَلاَ أَذًی لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلاَ هُمْ یحْزَنُونَ. (بقره: 262)

آنان که مالشان را در راه خدا انفاق کنند و در پی انفاق منتی نگذارند و آزاری نکنند، آنها را پاداشی نیکو نزد خدا خواهد بود و از هیچ پیشامدی بیمناک نباشند و هرگز اندوهناک نخواهند بود.

امام رضا علیه السلام درباره اندوخته های صدقه ای نیز که یکی دیگر از ابزارهای مقابله با فقر و گسترش فرهنگ خیر در جامعه اسلامی و رضوی محسوب می شود، فرموده است: «خَیرُ مالِ المَرءِ ذَخائِرُ الصَّدَقَةِ؛ بهترین مال انسان، اندوخته های صدقه ای است». (ورام بن ابی فراس، 1364: ج2: 182)

حضرت در همین زمینه می فرماید: «أفضَلُ المَالِ مَا وُقِی بِهِ العِرضُی؛ بهترین مال آن است که آبرو با آن محفوظ ماند». (مجلسی، 1371: ج78: 352)

میزان بخشش و حد آن نیز نکته ای است که در تعالیم و سیره رضوی به آن توجه شده است. امام رضا علیه السلام در این مورد فرموده است: «از بخششی خودداری کن که زیان آن برای تو بیش از سودی است که به برادرانت می رسد». (عطاردی، 1406: ج2: 314)

ج) قرض الحسنه
دستگیری از نیازمندان و تهی دستان یکی از وظایف مهم افراد در جامعه اسلامی است و قرض الحسنه نیز یکی از شیوه های دستگیری از نیازمندان و کمک به هم نوعان در جامعه اسلامی به شمار می آید.

در قرآن کریم، سیزده بار با واژه های گوناگون، از قرض سخن به میان آمده و بر آن تأکید شده است. هر جا که کلمه «قرض» آمده، به دنبال آن کلمه «حَسناً» نیز آمده است. ازاین رو، در اسلام به وام بی بهره، «قرض الحسنه» می گویند.

برخی از آیاتی که بر اهمیت آیات قرض الحسنه تأکید داشته اند، عبارتند از:

-.. . وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُکفِّرَنَّ عَنْکمْ سَیئاتِکمْ وَ لَأُدْخِلَنَّکمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ. (مائده: 12)

اگر نماز به پا دارید و زکات بدهید و به رسولانم ایمان بیاورید و آنها را یاری کنید و قرض الحسنه به خدا بدهید، گناهان شما را محو می کنم و شما را در باغ هایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد می کنم.

در این آیه درباره قرض الحسنه چند نکته وجود دارد. نخست اینکه، این دستور به اندازه ای مهم است که پس از نماز و زکات و ایمان و یاری رسولان خدا، ذکر شده، دوم اینکه، این فرمان در ادیان پیشین نیز از دستورهای مهم خدا بوده است. سوم اینکه، پاداش آن بخشش گناهان و بهشت پرنعمت است. چهارم آنکه، قرض الحسنه، قرض دادن به خداست؛ یعنی خدا پذیرفته است و دستش را به جای دست مستمند قرار می دهد.

- «... وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً...؛ و نماز را برپا دارید و زکات را ادا کنید و به خدا قرض الحسنه دهید». (مزمل: 20)

در این آیه، سه نکته قابل توجه است. نخست اینکه قرض الحسنه، بعد از نماز و زکات، سومین دستوراست. دوم آنکه قرض الحسنه، قرض دادن به خداست. اشاره به اینکه گویی قرض دهنده با خدا معامله می کند و خداوند، قرض او را می پذیرد. سوم اینکه این اصل مقدس، مانند نماز و زکات باید در سطحی وسیع انجام شود. از این رو، در آیه با واژه جمع، به عموم مردم از زن و مرد، خطاب شده است.

- «إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یضاعِفْهُ لَکمْ وَ یغْفِرْ لَکمْ وَ اللَّهُ شَکورٌ حَلِیمٌ؛ اگر به خدا قرض الحسنه دهید، آن را برای شما چند برابر سازد و شما را می بخشد و خداوند، تشکرکننده و بردبار است».

(تغابن: 17)

خداوند در این آیه، به چند نکته درباره ارزش قرض دادن اشاره کرده است. نخست اینکه قرض دادن به مؤمنان، قرض دادن به خداست و حق آن را پذیرفته است. دوم اینکه قرض دادن موجب افزایش نعمت به چندین برابر مقدار قرض می شود.سوم اینکه موجب آمرزش گناهان می شود. چهارم اینکه خداوند از قرض دهنده تشکر می کند؛ یعنی آن را به نیکی می پذیرد و با پاداش های دنیوی و اخروی جبران می کند.

همچنین اهمیت قرض الحسنه در رفتار ائمه اطهار جلوه خاص و برجسته ای دارد. خاندان رسالت، در گفتار و رفتارشان به قرض الحسنه توجه می کردندو در این راه پیش قدم می شدند و پیروانشان را با تأکیدهای بسیار به این امر مقدس فرامی خواندند.

در جلد سیزده کتاب وسائل الشیعه که از منابع فقه شیعه به شمار می رود و محور استنباط و اجتهاد مجتهدان تشیع است، 134 روایت در «ابواب الدَّین» درباره قرض و پاداش و احکام آن ذکر شده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در این زمینه چنین فرموه است:

من اقرض اخاه المسلم کان له بکلِّ درهمٍ اقرضه وزن جبل احدٍ من جبال رضوی و طور سیناءٍ حسناتٍ، و ان رفق به فی طلبه، تعدّی به علی الصّراط کالبرق الخاطف اللامع بغیر حسابٍ و لا عذابٍ. (حرّ عاملی، 1370: ج13: 88)

کسی که به برادر مسلمانش قرض بدهد، به اندازه هر درهمی که به او می دهد، به بزرگی کوه اُحد از کوه های رضوی و طور سینا، برای او پاداش هایی هست و اگر در مورد گرفتن طلب خود با آن مؤمن، مدارا و رفاقت کند، همانند برق خیره کننده و درخشان، بدون حساب از روی پل صراط بگذرد.

امام رضا علیه السلام همانند دیگر ائمه اطهار و اهل بیت علیهم السلام، روی این عمل انسانی و اسلامی تأکید ویژه ای داشته است. حضرت درباره اهمیت کمک به هم نوعان فرموده است:

بخل موجب از بین رفتن آبرو و دوست داشتن [چیزی] انگیزه انجام ناپسندی هاست و کریم ترین و با ارزش ترین خلقیات، بخشش و نجات درمانده، برآوردن آرزوی آرزومند و کمک به تحقق امید امیدوار است. (امین، 1403: ج2: 121)

علامه مجلسی، شیخ صدوق و دیگر بزرگان حکایت کرده اند که یکی از شیعیان و دوستان امام رضا علیه السلام به نام ابومحمد غفاری گوید:

در زمانی، بدهکاری من به افراد زیاد شده بود و توان پرداخت آنها رانداشتم. با خود گفتم: بهتر است نزد حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام شرفیاب شوم؛ چون هیچ ملجا و پناهی جز مولا و سرورم نمی شناسم و تنها آن حضرت است که مرا ناامید نمی کند و کمک می کند تا قرض های خود را پرداخت کنم و زندگی ام سر و سامانی دهم. پس به همین منظور، عازم منزل امام شدم. چون به منزل حضرت رسیدم، اجازه ورود گرفتم و هنگامی که داخل شدم، به حضرت سلام کردم و در حضور مبارکش نشستم. امام فرمود: ای ابومحمد! خواسته و حاجت تو را می دانیم که چه تقاضایی داری و برای چه اینجا آمده ای. عجله نکن و ناراحت نباش. ما خواسته ات را برآورده می کنیم. پس چون شب فرا رسید، در منزل حضرت استراحت کردم. وقتی صبح شد، مقداری طعام مناسب آوردند و صبحانه را با آن حضرت تناول کردم. سپس امام فرمود: آیا حاضر هستی نزد ما بمانی یا آنکه قصد مراجعت و بازگشت به خانواده خود را داری؟ عرضه داشتم: یا بن رسول اللّه! چنانچه لطف کنید و خواسته و نیازم را برآورده فرماید، از محضر مبارک شما مرخص می شوم؛ چون خانواده ام منتظر هستند. پس از آن، امام رضا علیه السلام دست مبارک خویش را زیر تُشکی که روی آن نشسته بود، بُرد و مُشتی پول از زیر آن درآورد و به من عطا کرد. وقتی آن پول ها را گرفتم، ضمن تشکر خداحافظی کردم و از منزل بیرون آمدم. چون آنها را نگاه کردم، دیدم چندین دینار سرخ و زرد است و نوشته ای ضمیمه آنهاست: ای ابومحمد! این پنجاه دینار را به تو هدیه دادیم که بیست و شش دینار از آن را بابت بدهی خود پرداخت کنی و بیست و چهار دینار باقی مانده اش را هزینه و مصرف زندگی خود گردانی و نیز خانواده ات را از سختی و ناراحتی نجات بدهی. (عطاردی، 1406: ج2: 204 - 206)

قرض الحسنه در آموزه های رضوی به اندازه ای اهمیت دارد که امام رضا علیه السلام درباره این عمل خیر می فرماید:

اِنّ اَجْرَ الْقَرْضِ ثمانِیةَ عَشَرَ ضِعْفاً مِنْ اَجْرِ الصَّدَقَةِ لِاَنَّ الْقرْضَ یصِلُ اِلی مَنْ لا یضَعُ نَفْسَهُ لِلصَّدَقَةِ لِاَخْذِ الصَّدَقَةِ. (مجلسی، 1371: ج100: 140)

همانا پاداش وام دادن هجده برابر پاداش صدقه است؛ زیرا قرض به دست کسی می رسد که خود را به خاطر دریافت صدقه، کوچک نمی کند.

6. جایگاه و نقش رسانه در ترویج فرهنگ خیر
امروزه رسانه ها نقش و جایگاهی دارند که نمی توان زندگی را بی حضور آنها تصور کرد. رسانه ها در عصر حاضر، وسیله ای برای سرگرمی نیستند، بلکه در بسیاری از جنبه های فعالیت اجتماعی و فردی جوامع انسانی نقش دارند. گسترش وسایل ارتباط جمعی در زندگی انسان ها به گونه ای است که عصر کنونی را عصر «ارتباطات» نامیده اند.

اندیشمندان علم ارتباطات و رسانه، در زمینه کارکردهای رسانه ها معتقدند که رسانه های جمعی باید به حراست از محیط اجتماعی، هم بستگی میان اجزای گوناگون جامعه در پاسخ گویی به نیازهای محیطی و انتقال میراث فرهنگی از نسلی به نسل دیگر کمک کنند. (معتمدنژاد، 1375: 29) بر اساس دیدگاه کارشناسان ارتباطات، نقش رسانه ها عبارتند از: وظیفه اخلاقی(حمایت از هنجارهای اجتماعی)، امکان اعطای پایگاه اجتماعی به اشخاص و گروه ها (آشکار کردن یا ارتقای پایگاه های آنها از طریق معروفیت دادن به آنان) و همچنین برخی کارکردهای نامطلوب. (همان: 29 و 30)

امروزه رسانه های جمعی، از میان همه ابزارها و فنون جدید، بیشترین تأثیر فرهنگی را دارند. (مولانا، 1379: 18) این رسانه ها در پیدایش عادات تازه، تغییر در باورها، رفتار، تکوین فرهنگ جهانی و نزدیکی جوامع و ملل به یکدیگر سهم شگرفی دارند.

مسئله مهم دیگر که باید بر آن تأکید داشت و در این رهگذر برای تبیین آن با استفاده از رسانه بهره جست، موضوع «فرهنگ خیر» و راهکارهای گسترش آن در جامعه است. بی شک، با ویژگی هایی که از رسانه ها به نام (اصلی ترین و پرقدرت ترین دستگاه فرهنگی) ذکر شد، نمی توان از نقش این ابزار مهم غافل بود.

امروزه جامعه اسلامی ما بیش از هر زمان دیگری به گسترش فرهنگ خیر نیازمند است و با توجه به اثرگذاری رسانه بر جنبه های مختلف فردی و اجتماعی جوامع انسانی، نه تنها این موضوع باید در دستور کار سازمان هایی نظیر اوقاف و امور خیریه، کمیته امام رحمه الله و... قرار گیرد که متولیان اصلی فرهنگ خیرند، بلکه باید دیگر نهادهای فرهنگی نیز در کنار این سازمان ها نقش فرهنگی و آموزشی خود را در ترویج و اشاعه فرهنگ خیر به عنوان عملی صالح به انجام برسانند. در این میان، به نظر می رسد رسانه های گروهی به ویژه رادیو و تلویزیون (رسانه ملی)، نقشی بسیار مهم و اثرگذار دارند.

برای اشاعه مبانی دینی و اخلاق اسلامی باید در هر زمان، با توجه به گرایش ها و مقتضیات روز، مبلغان و مسئولان فرهنگی، دینی و مذهبی، فعالیت های مناسب و هماهنگی داشته باشند. به همین دلیل، تبیین و گسترش فرهنگ خیر (که جزئی از فرهنگ اسلامی ماست، باید با فعالیت های تبلیغی مناسب و اثرگذار همراه باشد. بنابراین، لازم است به طور مستمر و در هر زمانی، مطابق با شرایط روز، تبلیغات و اطلاع رسانی لازم صورت پذیرد و فعالیت های مؤثری به منظور تشریح و تبیین این فرهنگ شکل بگیرد.

با توجه به تغییراتی که همواره در شرایط جامعه و افکار عمومی ایجاد می شود، استمرار و تکرار فعالیت در راستای تبلیغات دینی ضروری است. در واقع، فعالیت در این عرصه باید مطابق با شرایط روز طراحی و اجرا شود.

عملکرد غیر حرفه ای در اطلاع رسانی، استفاده نکردن از ادبیات و زبان امروزی و تبلیغات غیر مستقیم، از جمله ضعف ها و موانع در ارائه مطلوب تبلیغات رسانه ها در زمینه تبلیغ فرهنگ دینی است.

در محتوای مباحث تبلیغی در زمینه فرهنگ خیر باید به نکات روان شناسانه و جامعه شناسانه توجه شود. رسانه باید مخاطب خود را بشناسد و بر اساس درک و فهم وی فعالیت داشته باشد.

امروزه یکی از موانع پیش روی گسترش فرهنگ خیر، ضعف اطلاع رسانی است. به بیان دیگر، هنوز برخی از مردم با برکات فرهنگ خیر آشنا نیستند. از این رو، رسانه ها باید از یک سو به آگاهی بخشی در این باره بپردازند و از سوی دیگر، با معرفی شاخه های مختلف اعمال خیر نظیر انفاق، صدقات، کمک و احسان، مردم را به انجام این اعمال خیر و خداپسندانه تشویق کنند.

بنابراین، نقش رسانه در آگا هی بخشی به مردم و تبیین سنت های حسنه و تبلیغ فروع و اصول دین بسیار اهمیت دارد. با وجود صدها حدیث و روایت از ائمه اطهار علیهم السلام و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره اهمیت فرهنگ خیر باید رسانه های ارتباطی ما که اثرگذارترین و مهم ترین ابزار ارتباطی مردم، جامعه و مسئولان هستند، فرهنگ خیر را تبلیغ کنند.

رسانه ها می توانند در ایجاد روحیه احسان و نیکوکاری در جامعه نقش بسزایی ایفا کنند. هم بستگی به عنوان پدیده ای اجتماعی، از لوازم و نتایج قطعی و حتمی توسعه همه جانبه و امنیت ملی است. در مجموع، کار رسانه ها در حفظ و تحکیم وفاق ملی، افزایش مشارکت، رقابت و پویایی شهروندان، درونی و نهادینه کردن نظام ارزشی و باورهای اعتقادی و معرفی سازوکارهای حل و فصل تعارض ها و چندگانگی های فرهنگی و اجتماعی است.

رسانه ها می توانند با تقویت هم بستگی و ایجاد هماهنگی میان بخش های مختلف جامعه، به شکل گیری هم دلی ملی کمک کنند. در این زمینه، می توان به نقش صدا و سیما در ایجاد هم دلی در میان مردم در برگزاری باشکوه جشن احسان و نیکوکاری و تشویق مردم به امور خیر به ویژه نیکوکاری اشاره کرد.

چنانچه دیگر نهادهای فرهنگی از جمله رسانه، در کنار سازمان هایی نظیر اوقاف و امور خیریه و کمیته امداد امام خمینی رحمه الله، نقش فرهنگی خود را در ترویج و اشاعه فرهنگ خیر به عنوان عملی صالح به انجام برسانند، قطعاً جامعه شاهد آثار پر خیر و برکت این فرهنگ معنوی خواهد بود و ثمرات آن همه جنبه های زندگی شهروندان را فرا می گیرد.

همان گونه که در جامعه اسلامی رسانه ها وظیفه دارند، نماز، روزه، حج و جهاد را تبلیغ کنند، به همان اندازه باید فرهنگ صدقه و وقف و هرگونه فرهنگ خیر را تبلیغ کنند و گسترش دهند.

در کشور ما، در میان تمام رسانه ها، نقش رسانه ملی (رادیو و تلویزیون) به عنوان اصلی ترین مجرای اطلاع رسانی و فراگیرترین رسانه، مهم و کلیدی است. در زمینه ترویج فرهنگ خیر نیز یکی از وظایف سازمان صدا و سیما، استفاده از ابزارهای خطابی و اقناعی برای ترویج فرهنگ نیکوکاری و احسان است که سازمان ظرفیت و توان کافی را در این زمینه داراست.

در این بخش، به نقش و وظیفه رسانه ملی در ترویج فرهنگ خیر در جنبه های گوناگون این فرهنگ، با توجه به سیره رضوی علیه السلام می پردازیم:

الف) تعالیم رضوی، رسانه ملی و تقویت فرهنگ انفاق و دگرخواهی
دگرخواهی نوعی کنش اجتماعی است که در آن، فرد بیش از تعهداتش عمل می کند، به گونه ای که منافع دیگران را بر منافع خود ترجیح می دهد یا دست کم نسبت به منافع دیگران، به اندازه منافع خود احساس تعهد و مسئولیت کند. رسانه ملی می تواند با تولید برنامه هایی درباره انسان هایی که مشارکت جو، نوع دوست و دگرخواه هستند و معرفی جلوه های احسان، انفاق و دگرخواهی در رفتار و سیره زندگانی امام رضا علیه السلام و دیدگاه های متعالی دیگر ائمه اطهار علیهم السلام در رسانه ملی، با زبان و بیان هنری به ترویج این جنبه از فرهنگ خیر کمک می کند.

امام رضا علیه السلام، کانون مهر و عاطفه نسبت به مردم و مظهر عشق و محبت نسبت به آنان بود. ازاین رو، معرفی مهربانی امام در کمک به درماندگان و بی پناهان، معرفی جنبه های مختلف انسان دوستی حضرت، شیوه و روش امام رضا علیه السلام در کمک به مستمندان و تأکید حضرت مبنی بر احسان و نیکوکاری، به صورت پنهانی، از طریق شیوه های مختلف هنری باید بیش از پیش مورد نظر و اهتمام قرار گیرد.

تأکید رسانه ملی در برنامه های مختلف بر معضل فاصله طبقاتی و شکاف بسیار میان فقیر و غنی و توجه به موضوع انفاق به عنوان راهکاری برای برطرف کردن فاصله طبقاتی و از بین بردن فقر از جامعه، معرفی موضوع انفاق از دیدگاه اسلام و قرآن، معرفی مراتب انفاق به افکار عمومی، پرهیز از منت گذاری و ریا و انجام خالصانه آن در راستای جلب رضایت خداوند در انفاق، معرفی ایثار و ازخودگذشتگی ائمه اطهار (از جمله معارف رضوی)، معرفی نمونه های برجسته ایثار و فداکاری اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام به ویژه حضرت فاطمه زهرا علیها السلام در برنامه های فرهنگی رسانه ملی، از جمله راهکارهای توسعه فرهنگ خیر از طریق ابزار رسانه است.

در ایران، از چهاردهم تا بیست و یکم اسفند را «هفته نیکوکاری» نامیده اند. برگزاری جشن نیکوکاری در این هفته نیز برای جذب کمک ها و هدیه های مردم و ارائه آن به خانواده های محروم و نیازمند است که جمع آوری و توزیع آن به وسیله کمیته امداد انجام می شود. همکاری رسانه ملی در این هفته با سازمان های مربوط و تولید و ساخت مجموعه هایی با مضمون نیکوکاری، ساخت برنامه های مردم محور در این زمینه، پخش گزارش هایی در این باره از صندوق های کمک رسانی و تشویق مردم به این امر با یاری گرفتن از هنرمندان و برنامه های متنوع رسانه ای می تواند به گسترش فرهنگ نیکوکاری در جامعه کمک کند.

تأکید بر آثار و برکات کمک به دیگران در برنامه های رسانه ملی و اشاره به روایات فراوانی که به برخی از این آثار پرداخته اند از جمله پیش گیری از حادثه ها و مرگ های ناگهانی و دور شدن بلاها و گرفتاری ها، از دیگر راهکارهای رسانه ای در فراگیری این سنت خیر است.

از سوی دیگر، در سال های اخیر، شاهد فعالیت گروه های خیریه در سطح کشور بوده ایم که مراکزی چون صندوق حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، صندوق حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، سازمان خیریه حضرت فاطمه زهرا علیها السلام، صندوق صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و... از آن جمله اند. همکاری رسانه ملی با این سازمان ها نیز می تواند زمینه ساز گسترش بسیاری از امور خیر در جامعه باشد.

ب) تعالیم رضوی، رسانه ملی و زکات
زکات یکی از فرایض الهی و از ارکان دین مبین اسلام به شمار می آید. در بیشتر آیات قرآن، هر کجا از نماز یاد شده، از زکات هم نام برده شده و فقهای اسلام، در کتاب های فقهی خود، فصل مخصوصی درباره زکات و بعضی کتابی درباره آن نوشته اند.

تأکید رسانه ملی به نقش بااهمیت زکات در جامعه و آگاهی جامعه از این امر، در مبارزه اصولی با فقر و محرومیت، گام مهمی به شمار می رود؛ زیرا اگر زکات اموال مطابق آن چه که در فقه اسلامی آمده، دریافت و به درستی هزینه شود، کمبودهای اقتصادی، فاصله طبقاتی و نیازهای مستمندان برطرف می شود و در جامعه اسلامی، عدالت اجتماعی به پا خواهد شد.

رسانه ملی در مورد این فریضه اسلامی باید افکار عمومی را به طور کامل روشن کند. برای مثال، معرفی موارد و کالاهایی را که زکات برای آن واجب است (معرفی کالاهای نه گانه)، شرایط واجب شدن پرداخت زکات، مصارف هشت‎گانه زکات بر اساس دستورهای قرآن کریم، معرفی شرایط عمومی پرداخت زکات فطریه به جامعه به عنوان یکی از فروع دین اسلام، زمان پرداخت این نوع زکات، میزان پرداخت آن و موارد مصرف آن در این زمینه بسیار اثرگذار است.

در این راستا، استعانت از دیدگاه ها و اندیشه های گران قدر امام رضا علیه السلام و تأکیدات آن حضرت در توجه به مالیات های اسلامی، به عنوان یکی از مهم ترین راهکارهای رویارویی با فقر در جامعه، توجه به اهمیت مسئولیت های مالی در آموز ه های رضوی و نمایش آن در رسانه ملی و معرفی اهمیت زکات از دیدگاه امام رضا علیه السلام از راه رسانه به افکار عمومی می تواند بسیار راه گشا باشد.

ج) تعالیم رضوی، رسانه ملی و صدقه
ترویج سنت حسنه صدقه به وسیله رسانه ملی، یکی دیگر از کارویژه های رسانه ملی برای گسترش و رشد فرهنگ خیر در سطح جامعه است. در این زمینه رسانه ملی می تواند با طرح موضوعاتی، به گسترش فرهنگ نوع دوستی و کمک به هم نوعان تأکید کند. همکاری با کمیته امداد امام خمینی رحمه الله به عنوان نهاد تخصصی در زمینه صدقه و ساخت برنامه ها و تولیدات مشترک با این نهاد می تواند به صورت تخصصی و در قالب ها و گونه های مختلف و متنوع تر در دستور کار قرار بگیرد.

معرفی آثار و برکات صدقه در جامعه، معرفی اهمیت اندوخته های صدقه ای از دیدگاه امام رضا علیه السلام و معرفی میزان بخشش و حد آن در تعالیم و سیره رضوی در برنامه های رسانه ملی، امری کارگشا و پسندیده به شمار می رود.

د) تعالیم رضوی، رسانه ملی و وقف
ضعف اطلاع رسانی، یکی از موانع پیش روی گسترش فرهنگ وقف در جامعه اسلامی ایران است. به بیان دیگر، هنوز بسیاری از مردم با برکات وقف آشنا نیستند و رسانه ملی در این زمینه باید از یک سو به آگاهی بخشی در این باره بپردازد و از سوی دیگر، با معرفی مکان های وقفی و افراد خیری که به وقف ملک و املاک خود می پردازند، مردم را به انجام این عمل نیک و خداپسندانه تشویق کنند.

باید دست اندرکاران برنامه های معارفی و مناسبتی رسانه ملی، دوشادوش کارکنان سازمان اوقاف کار کنند. چه بسا در برخی مراتب، وظیفه اصحاب رسانه از کارکنان سازمان اوقاف هم سنگین تر باشد. رسانه ملی در ترویج فرهنگ پسندیده وقف نقش قابل توجه و ظریفی دارد.

اگر مردم توجیه شوند که نقش وقف در جامعه چیست، به جایگاه وقف آسیب نمی رسد. متصدیان وقف باید این محتوا را در اختیار رسانه ملی بگذارند و رسانه ملی آن را به جامعه انتقال دهد. در این حالت جامعه نیز آگاه می شود و دیگر وقف در حاشیه نمی ماند.

راهکار دیگر ترویج فرهنگ وقف، اطلاع رسانی رسانه ملی درباره موقوفات به ویژه موقوفات مربوط به آستان قدس رضوی در سراسر ایران و جهان و نشان دادن موارد مصرف این موقوفات در ترویج فرهنگ دینی و خدمات رسانی به زائران و نیازمندان است.

تأکید رسانه ملی بر جایگاه وقف در فرهنگ اسلامی، اطلاع رسانی در موضوع نقش وقف در تحقق عدالت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، نقش فرهنگ وقف در ایجاد تعادل اقتصادی و مادی در جامعه، معرفی پیشینه عظیم تاریخی وقف در ایران اسلامی، معرفی موقوفات تمدن اسلامی و تأکید بر نقش موقوفات در گسترش اسلام، از دیگر راهکارهای مورد نظر در رسانه ملی درباره این موضوع است.

ه‍ ) تعالیم رضوی، رسانه ملی و قرض الحسنه
بر اساس دیدگاه تعالیم رضوی، پاداش وام دادن هجده برابر پاداش صدقه است؛ زیرا قرض به دست کسی می رسد که خود را به دلیل دریافت صدقه، کوچک نمی کند. در این راستا، ترویج فرهنگ قرض الحسنه (وام دادن بدون بهره) در جامعه در برنامه های رسانه ملی و معرفی نقش قرض الحسنه در سلامت جامعه به مخاطبان رسانه ملی با زبان هنری و در قالب های مختلف رسانه ای می تواند در گسترش روح تعالیم رضوی مؤثر و مفید باشد.

توجه رسانه ملی به موضوع قرض الحسنه، تشویق جامعه به این امر، کاهش تعرفه آگهی بازرگانی از مؤسسات ترویج دهنده امر قرض الحسنه نظیر بانک ها و صندوق های قرض الحسنه، تأکید بر نقش این امر در تقویت روح برادری و عطوفت در برنامه های رسانه ملی، از دیگر مواردی است که به گسترش این فرهنگ خیر کمک می کند.

و) تعالیم رضوی، رسانه ملی و نذر
نذر یکی از موضوعات اثرگذار در زمینه فرهنگ خیر و جزو موضوعاتی است که رسانه ملی باید به آن اهتمام ویژه ای داشته باشد. در این زمینه همکاری رسانه ملی با دیگر نهادهای فرهنگی نظیر اوقاف و امور خیریه، کمیته امداد امام خمینی رحمه الله، آستانه های مبارکه به ویژه آستان قدس رضوی بسیار مهم است. همچنین رسانه ملی باید نقش فرهنگی خود را در ترویج و اشاعه فرهنگ خیر به عنوان عملی صالح ایفا کند.

تأکید رسانه ملی به وفای به عهد در پرداخت نذر، معرفی زمینه های مصرف نذورات و حتی الامکان نمایش صحنه هایی از مصارف نذورات و آثار نذورات در جامعه، در قالب های هنری نظیر فیلم و سریال، مهم است و در گسترش این فرهنگ نقشی اساسی دارد و سبب جلب اعتماد مردم می شود.

ز) دیگر راهکارهای رسانه ای در ترویج فرهنگ خیر
دیگر راهکارهای گسترش فرهنگ «خیر» از راه رسانه ملی عبارتند از:

- به دلیل آنکه ضعف اطلاع رسانی یکی از موانع پیش روی گسترش فرهنگ خیر است و به بیان دیگر، هنوز بسیاری از مردم با برکات فرهنگ خیر آشنا نیستند، بایدرسانه ملی از یک سو به آگاهی بخشی در این باره بپردازد و از سوی دیگر، با معرفی شاخه های مختلف اعمال خیر نظیر انفاق، صدقات، کمک و احسان، نیکی، زکات و.. .، مردم را به انجام این اعمال خیر، حسنه و خداپسندانه تشویق کند؛

- ایجاد هم دلی در میان مردم، در برگزاری باشکوه جشن احسان و نیکوکاری و تشویق مردم به امور خیر به ویژه نیکوکاری؛

- برنامه ریزی و اطلاع رسانی برای هرگونه فعالیت عام المنفعه و خیریه؛

- فرهنگ سازی درباره رسیدگی به ایتام و مستمندان در برنامه های رسانه ملی؛

- تلاش برای گسترش فرهنگ نیکوکاری، نوع دوستی و مشارکت عمومی در جامعه؛

- تحریم رباخواری، وجوب پرداخت مالیات های اسلامی همچون زکات و خمس، تشویق به وقف و قرض الحسنه و تشویق به انفاق و صدقات؛

- اطلاع رسانی درباره عملکرد نیکوکاراندر حوزه های گوناگون و تشویق افراد به فعالیت در این حوزه؛

- نام گذاری برنامه ای به نام خیرین مدرسه ساز، خیرین نوع دوست و نظیر آن؛

- رسانه ملی در آستانه فرا رسیدن اعیاد از جمله عید فطر، قربان و عید نوروز، با همکاری نهادهای مشارکتی نظیر کمیته امداد امام خمینی رحمه الله، آموزش و پرورش، سازمان حج و اوقاف، با تولید و پخش ویژه برنامه های رادیویی و تلویزیونی بکوشد فرهنگ کمک به محرومان و مستمندان جامعه، صله رحم و دیگر امور خیریه را گسترش دهد.

- فرهنگ سازی و بسترسازی برای رفتارهایی که متضمن خیر و رفاه عامه، توسعه بهداشت و درمان نیازمندان و مستمندان، کمک های نقدی و غیر نقدی به مددجویان نیازمند و گسترش مراکزی است که در جهت کمک های درمانی به مستمندان خدمت می کنند؛

- اطلاع رسانی و ترویج موضوعاتی چون تکمیل و توسعه مؤسسات فرهنگی - آموزشی و انجام اقداماتی که متضمن توسعه فرهنگ اسلامی - تربیتی جامعه است؛

- عملکرد غیر حرفه ای در اطلاع رسانی، استفاده نکردن از ادبیات و زبان امروز و تبلیغات مستقیم، موانع سر راه ارائه مطلوب تبلیغات رسانه ها در زمینه تبلیغ فرهنگ دینی از جمله فرهنگ خیر به شمار می آید. در این جهت، رسانه ملی باید برای تکریم فرهنگ خیر و فرهنگ سازی درباره این سنت حسنه، از کارشناسان مرتبط، ادبیات حرفه ای و متنوع و تولیدات فاخر و تبلیغ غیر مستقیم برای آموزش و فرهنگ سازی بهتر این موضوع استفاده کند.

منابع

* قرآن کریم.

ابن بابویه، محمد بن علی. 1373. عیون اخبار الرضا. ترجمه: علی اکبر غفاری. تهران: صدوق.

ابن شهر آشوب. 1365. مناقب. قم: علامه.

ابی فراس، ورام ابن. 1364. تنبیه الخواطر و نزهه النواظر. قم: انتشارات مکتبه الفقیه.

امین، سید محسن. ۱۴03 ه‍. ق. اعیان الشیعه. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.

بندرریگی، محمد. 1378. المنجد الطلاب (جلد 1). تهران: ایران.

حر عاملی. 1370. وسائل الشیعه. تهران: مکتبه الاسلامیه.

حکیمی محمدرضا. 1373. الحیاه. ترجمه: احمد آرام. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373.

حکیمی، محمدرضا. 1378. فرازهایی از سخنان امام رضا علیه السلام. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.

حکیمی، محمدرضا. کلام جاودانه (سخنی چند پیرامون نهج البلاغه و آفاق آن). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

شیخ طوسی. ۱۴۲۴ ه‍. ق. امالی. قم: انتشارات مؤسسه بعثت.

صدوق، ابوجعفر محمدن بن ابی الحسن. 1362. خصال. ترجمه و شرح: آیت الله کمره ای. قم: انتشارات کتاب خانه اسلامیه.

عطاردی، عزیزالله. 1406 ه‍. ق. مسند الامام الرضا علیه السلام (جلد 1 و 2). مشهد: آستان قدس رضوی.

فرهادی، مرتضی. 1376. فرهنگ یاریگری در ایران: درآمدی به مردم شناسی و جامعه شناسی تعاونتهران: مرکز نشر دانشگاهی.

قائمی، علی. 1378. در مکتب عالم آل محمد امام علی بن موسی الرضا علیه السلام. قم: امیری.

قمی، عباس. 1384. مفاتیح الجنان. ترجمه: مهدی الهی قمشه ای. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

کلینی رازی، محمد بن یعقوب محمد بن یعقوب. اصول کافی. ترجمه و تصحیح: محمدباقر کمره ای و محمدباقر بهبودی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت.

کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق. 1365. فروع کافی. تهران: دارالمکتب.

مجلسی، محمدباقر. 1371. بحارالانوار. ترجمه: علی دوانی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

معتمدنژاد، کاظم. 1375. وسائل ارتباط جمعی. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.

مولانا، سید حمید. «جهانی سازی فرهنگ». روزنامه کیهان. 17/1/1379.

نوری، میرزا حسین. مستدرک الوسائل (جلد 1). قم: مؤسسه آل البیت.

پی نوشت ها:

[1] کارشناس ارشد معارف اسلامی. دانشگاه رضوی (hosyn110@gmail.com).

[2] کارشناس ارشد مدیریت رسانه. دانشکده صدا و سیما (hosyn110@gmail.com).