مجله  معارف رضوی و رسانه  دو فصلنامه‌ معارف رضوی و رسانه 1 (بهار و تابستان 1391) 

نویسنده : موحدی، محسن
محسن موحدی[1]

چکیده
احسان از فضایل مهم اخلاقی به شمار می رود که قرآن و معصومان علیهم السلام، از جمله امام رضا علیه السلام به آن توجه ویژه ای داشته اند. دانشمندان لغت، «حُسن» را به «اثر بهجت آفرین»، «خوبی» و «نیکی» معنا کرده و درباره احسان نیز این معانی را در نظر گرفته اند: «انجام شایسته هر کار خوب»، «تفضل و نیکی به دیگران»، «انجام اعمال صالح.» در سیره امام رضا علیه السلام، موارد چندی از احسان ایشان مانند نیکی مالی (اتفاق، صدقه، قرض و...) و غیر مالی (احترام به زیردستان، مهربانی، ادای امانت و...) به چشم می آید. امام رضا علیه السلام برای احسان، آدابی همچون مطالبه نکردن احسان متقابل، تحقیر نکردن دریافت کننده احسان و... را بیان فرموده است.

از سوی دیگر، جهان با ورود به عصر رسانه ها و شکل گیری جامعه اطلاعاتی، دوران جدیدی را آغاز کرده است. ما در نظام نوین جهانی، در عصری زندگی می کنیم که در آن، رسانه های گروهی بخش جدایی ناپذیر زندگی هستند. آن چه رسانه ها به عنوان اطلاعات به ما انتقال می دهند، به اشکال مختلف در شیوه زندگی، اندیشه و احساسات و حتی فرزندان ما اثرگذار است.

بی شک، رسانه ها با پوشش گزینشی برخی رویدادها و چشم پوشی از دیگر رویدادها، نقش تعیین کننده ای در وقایع اجتماعی بر عهده دارند. بر این اساس، برای تقویت زیرساخت های فرهنگی رسانه ها و ترویج شعایر مذهبی، از جمله احسان و نیکوکاری باید به نقش رسانه به عنوان ابزاری مهم و جریان ساز، بیشتر اهمیت بدهیم. تهدیدها و فرصت ها و قوت ها و ضعف های رسانه های اسلامی، برای ترویج مشارکت مردمی در زمینه احسان و نیکوکاری، با دیگر رسانه های غربی متفاوت است که در این نوشتار به این موارد می پردازیم.

مقدمه
جامعه، نهادی است که هسته پیوند بین انسان ها را بنیان می نهد و با تأمین مجموعه ای از نیازهای انسانی، عهده دار نقش ها و کارکردهای ویژه ای است. مشارکت پذیری اعضای جامعه به عنوان نیاز اجتناب ناپذیر عصر ما، ابعاد انسانی را در سطوح مختلف فکری، عاطفی و رفتاری تحت پوشش قرار می دهد و در به ثمر رساندن اهداف جامعه اهمیت دارد.

فرآیند مشارکت پذیری از رویکردهای متفاوتی قابل تبیین است، اما نظام مند بودن کنش اجتماعی می طلبد تا شرایط و موانع فرهنگی مشارکت پذیری اعضای جامعه بررسی شود. صرف نظر از نقدی که متوجه نظام های کنشی است، تأکید بر نظام فرهنگی به عنوان نظامی مسلط و تعیین کننده، هم در توصیف مشارکت پذیری و هم در تحقیق و تثبیت آن، واقعیتی انکارناپذیر است.

اثرگذاری باورها و ارزش های دینی بر آرمان ها و اهداف جامعه و مسئولیت پذیری اعضا و تفاهم و توافق آنها، از عناصر کلیدی نظام فرهنگی جامعه اسلامی است که سبب مشارکت پذیری اعضای جامعه می شود. از سوی دیگر، ابهام نقش ها، بی اعتمادی، بدبینی، حسادت و کینه توزی، از موانع فرهنگی مشارکت پذیری اعضای جامعه است. بنابراین، جامعه می تواند عمیق ترین آثار روحی و روانی را در اعضای خود پدید آورد و منشأ تحولاتی عظیم شود.

مشارکت مردمی در امور مختلف مانند احسان و نیکوکاری و نیز هر فرآیند دیگری، نقاط قوت و آسیب های احتمالی دارد که دلایل گوناگونی را برای هر یک از آنها می توان جست. این جست وجو نکات مثبتی دارد که مهم ترین آنها مقابله با آسیب های موجود در این زمینه و تقویت نقاط قوت است. آسیب شناسی، فرآیندی است که معمولاَ بیش از هر چیز، زنگ خطر را برای بهبود یا حتی تغییر برنامه ها و خط مشی های موجود در موضوع مورد نظر به صدا در می آورد.

به هر حال، ترویج مشارکت مردمی در زمینه احسان و نیکوکاری، در فعالیت نهادهای اجتماعی مختلف اعم از فرهنگی، سیاسی و علمی ریشه دارد. رسانه ها یکی از مهم ترین نهادها در ترویج این سنت حسنه اسلامی به شمار می آیند که صدا و سیما و در مراحل دیگر، نشریه، کتاب، سینما، تئاتر و دیگر رسانه های دیداری و شنیداری، در این زمینه ایفای نقش می کنند. در این نوشتار با نگاهی به تعریف مشارکت و بیان مؤلفه های موجود در مشارکت، به بیان آسیب های موجود و محتمل در این زمینه خواهیم پرداخت تا شاید در بسط و توسعه این فرهنگ و کمک به اقشار محروم جامعه بتوان گامی هرچند کوچک برداشت.

1. مفهوم راهبرد و روش بررسی آن
واژه «راهبرد»، ترجمه کلمه «استراتژی»[2] از ریشه یونانی است. این واژه به معنای «فرمانده ارتش»[3] است که از ارتش[4] و رهبر گرفته[5] گرفته شده است. ابتدا مفهوم راهبرد به معنای فن هدایت، تطبیق و هماهنگ سازی نیروها برای رسیدن به اهداف جنگ در علوم نظامی به کار گرفته می شد. راهبرد، طرحی منسجم، جامع نگر و یک پارچه برای حرکت در کوتاه ترین راه به سوی هدف، با بهترین بهره برداری از منابع و امکانات موجود است. استراتژی یا راهبرد، راه و روش رسیدن به اهداف بلندمدت و حیاتی است. استراتژیک و راهبردی، موضوعی است که جنبه حیاتی دارد؛ یعنی در استمرار شاخص های حیات, اثر بسزایی دارد و معمولاَ در محیط رقابتی اهمیت خود را نشان می دهد. (غفاریان، 1380: 47)

از دلایل اصلی نیاز به راهبرد و تفکر راهبردی، اختلاف عملکردها و برنامه ها، وجود محیط های مختلف و تمایلات و سلایق متفاوت و پیچیدگی روابط انسانی است. برای تعیین راهبرد باید اهداف بلندمدت و مجموعه اقدامات کلان و لازم برای رسیدن به آنها مشخص شود؛ زیرا راهبرد از تصمیم ها، برنامه ها و قواعد مرتبط ساختن اقدامات به یکدیگر برای رسیدن به هدف تشکیل شده است. معمولاَ افراد و مجموعه ها در تشخیص اهداف کلی تا حدودی صحیح و مشترک عمل می کنند، اما در تدوین راهبرد، تفاوت های آشکاری دارند. (همان: 2)

تدوین راهبردی صحیح، مهم ترین عامل برتری بر الگوها و فعالیت های دیگران است. آیه شریفه «وَ لاَ تَهِنُوا وَ لاَ تَحْزَنُوا وَ أَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِن کنتُم مُّؤْمِنِینَ.» (آل عمران: 139) بیان گر این حقیقت است که اگر به راهبرد اسلام در زندگی فردی و جمعی ما توجه شود، الگوهای فرهنگ ها و تمدن های دیگر، قدرت رقابت با اسلام را نخواهند داشت. راهبرد، دیدی تمام نگر و یک پارچه است و برنامه ریزی راهبردی، تغییر فعالیت ها برای حداکثر استفاده از فرصت هاست. در راهبرد، اصل قوی و ثابتی وجود دارد و آن تمرکز بر موضوعی است. این اصل ناشی از محیط رقابتی و محدودیت منابع است. راهبرد، اثربخشی خود را از زاویه دید راهبردی نسبت به محیط رقابت به دست می آورد. برای تدوین راهبردی اثربخش باید کلان نگری با دقیق نگری همراه باشد و قواعد رقابت به درستی شناخته شود. فرصت، درون مایه اصلی راهبرد است. ماهیت راهبرد، تشخیص فرصت های اصلی برای تحقق اهداف نهایی و تمرکز منابع در جهت تحقق منافع نهفته است. (همان: 171 - 175)

در این تحقیق، به راهبردهای رسانه ای افزایش مشارکت مردمی در زمینه احسان و نیکوکاری پرداخته می شود. به عبارت دیگر، در بیان این راهبردها به انسجام و جامعیت برای رسیدن به اهداف مورد نظر و اجرایی کردن این اهداف در قالب راهکارهای رسانه جهت افزایش مشارکت مردمی در عرصه احسان و نیکوکاری، توجه ویژه ای شده است. برای بررسی این راهبردها و راهکارها، از الگوی تحلیل SWOT استفاده شده است. در پاسخ سؤالات تحقیق، نقاط قوت و ضعف و تهدیدها و فرصت های رسانه در گسترش مشارکت مردمی برای احسان و نیکوکاری شناسایی می شود. ماتریس ارزیابی و تدوین راهبرد SWOT، چهار دسته راهبرد ارائه می دهد: (عالی، 1382: 17)

- راهبردهای تهاجمی (SO[6]): در این راهبردها با بهره جستن از نقاط قوت، از فرصت ها بهره برداری می شود.

- راهبردهای رقابتی (ST[7]): با پرهیز از تهدیدها از نقاط قوت استفاده می شود.

- راهبردهای محافظه کارانه (WO[8]): با استفاده از فرصت ها، نقاط ضعف از بین می رود.

- راهبردهای تدافعی (WT[9]): نقاط ضعف کاهش می یابد و از تهدیدها دوری می شود.

2. ماتریس ارزیابی (SWOT)
    
 

نقاط قوت (S)

نقاط ضعف (W)

فرصت ها (O)

راهبردهای SO

راهبردهای WO

تهدیدها (T)

راهبردهای ST

راهبردهای WT

3. تعریف مشارکت
کلمه «مشارکت» در لغت به معنای شرکت کردن است. در جامعه شناسی، مشارکت به معنای حالت یا وضعیتی است که فرد به گروهی خاص تعلق دارد و در آن سهمی دارد، ولی گاهی به معنای شرکت فعالانه در گروه برای به ثمر رساندن فعالیتی اجتماعی نیز به کار می رود. مشارکت به معنای نخست جامعه شناختی، لازمه معنای دوم آن است؛ زیرا شرکت فعالانه در اعمال اجتماعی زمانی پدید می آید که فرد به گروهی خاص تعلق دارد و سهمی از آن برای خود قائل باشد. مقصود ما از واژه «مشارکت،» دومین معناست که مفهوم نخست را نیز دربردارد. اصطلاح «مشارکت پذیری» به فرآیندی اشاره دارد که افراد در آن به عمل جمعی می پردازند یا برای رسیدن به هدفی مشترک می کوشند. (سازگارا، 1377: 106 - 110)

مشارکت مردمی به معنای شرکت فعالانه مردم در کمک و امداد به اقشار کم درآمد و فقیر جامعه است. این نوع مشارکت، علاوه بر آثار اخروی که برای آن در نظر گرفته می شود، به شکل گیری هم بستگی ملی و تقویت حس و روحیه همکاری بین افراد جامعه کمک می کند.

4. ضرورت و فواید مشارکت
1. مشارکت سبب کاهش بار مسئولیت ها می شود و فشارهای روانی ناشی از فردگرایی را به امنیت روانی و عاطفی حاصل از مشارکت پذیری تبدیل می کند. مشارکت مردمی، به دولت و نهادهای مربوط یاری می رساند تا بودجه مورد نیاز برای تأمین و دست یابی به اهداف بلندمدت تأمین شود.

2. مشارکت به درک متقابل و هم دلی بیشتر اعضای جامعه کمک می کند. فرض نبود هیچ گونه مشارکت پویا، نشانه بی اعتمادی اعضای جامعه به یکدیگر است. جامعه ای که نمی تواند اعضایش را به مشارکت وادارد، از استعدادهای آنان خبر ندارد. در نتیجه، اعضای آن نمی توانند چرخه توان مندی های همدیگر را تکمیل کنند. چنین جامعه ای از ناتوانی اعضای خود آسیب می بیند.

3. مشارکت پذیری، کارآمدی جامعه را در دست یابی به اهداف افزایش می دهد. هرچه قلمرو فعالیت فکری، عاطفی و رفتاری اعضای جامعه، انفرادی تر باشد، به همان میزان، پی آمدهای آن در مقایسه با حالت مشارکت پذیری، محدودتر و ناقص تر خواهد بود.

4. مشارکت اعضای جامعه با توجه به شرایط فرهنگی، سیاسی و اقتصادی عصر ما، ضرورتی اجتماعی به شمار می آید. در گذشته، اعضای جامعه به صورت طبیعی و در شبکه ای گسترده، روابط خود را شکل می دادند. شدت روابط در عرصه های مختلف اقتصادی، تربیتی، آموزشی و دینی، مشارکت پذیری را به صورت طبیعی ایجاب می کرد. در عصر کنونی، پیچیدگی جامعه، افزایش روابط غیر رسمی، ارتباط فیزیکی و معنوی مستمر اعضای جامعه را کاهش می دهد و ایجاد مشارکت در زمینه های مساعد و مناسب برای التیام جراحت جامعه، اضطرار و ضرورت اجتماعی به شمار می آید.

5. قلمرو مشارکت
جامعه معاصر که دست خوش تغییر و دگرگونی است، حوزه های کارکردی نهادها و اعضای جامعه را در معرض تحول قرار داده و دامنه آن را محدود کرده است. با وجود تحولات شگرف صنعتی و رسانه ای که بسیاری از نهادهای اجتماعی و روابط انسانی را دگرگون کرده است، میزان حضور اجتماعی دین، به ویژه دین اسلام را نمی توان نادیده گرفت و نقش باورها و ارزش های فرهنگی به عنوان متغیرهایی مستقل و پویا در ثبات یا تغییر این کارکردها انکارناپذیر است. حوزه های مشارکت اعضای جامعه، متغیر وابسته ای است که تحت تأثیر عوامل بسیاری قرار دارد. برخی از این عوامل عبارتند از:

الف) رویکرد انسان شناختی
دیدگاه انسانی یکی از مهم ترین وجوه و جوانب مشارکت در جامعه است. این امر به ویژه در دیدگاه اسلامی از جایگاهی ویژه ای برخوردار است. نگرش اسلامی به انسان ایجاب می کند که افراد جامعه به یکدیگر نگاهی نه از سر تبعیض و تفاخر، بلکه برابر و هم نوعانه داشته باشند. (بابایی، 1372: 59) این رویکرد سبب خواهد شد تا مشارکت مردمی بسیار زیباتر و پرحجم تر جلوه گر شود.

ب) انواع نگرش نسبت به عالم و آفرینش
با نگرش مثبت به آفرینش، دیدگاهی دل جویانه نسبت به رویدادها شکل می گیرد. بی گمان، کسی که نگرش منفی در این زمینه دارد، احساس بی اعتنایی و بی قیدی به او اجازه نخواهد داد نسبت به رویدادها حساس باشد. در نتیجه، چنین فردی از دایره مشارکت اجتماعی و مردمی خارج می شود. (همان: 123)

ج) رویکردهای اجتماعی

این رویکردها در انواع مختلف می توانند مسئله مشارکت را تحت تأثیر قرار دهند. رویکرد جمعی باعث می شود افراد نسبت به همه اعضای گروه نظر داشته باشند و خود را در برابر آنها مسئول بدانند. در مقابل، رویکرد انفرادی باعث می شود فرد، خود را تافته ای جدابافته بداند و نتواند در قبال گروه خود احساس مسئولیت کند. (بیرو، 1375: 97)

د) میزان و شدت جامعه پذیری اعضای جامعه از ارزش های اجتماعی
شدت جامعه پذیری افراد جامعه در فرهنگ های مختلف فرق می کند و ارزش ها و آرمان های دینی و مذهبی در این زمینه اثرگذار است. در جوامعی که مذهب در زندگی اجتماعی افراد جایگاهی ندارد و فقط به حوزه خصوصی افراد مربوط می شود، افراد در محیط های ایزوله شده زندگی می کنند. چه بسا دو خانواده که سال ها در کنار همدیگر زندگی می کنند، از احوال یکدیگر باخبر نباشند و حتی همدیگر را نشناسند. (تقوی، 1376: 72 و 73) مسلماً در چنین جامعه ای نمی توان انتظار داشت مشارکت مردمی در زمینه کمک و امدادرسانی به اقشار ضعیف، از سطح بالایی برخوردار باشد. در مقابل، جوامع مذهبی از توان مندی بالایی برای این نوع مشارکت برخوردارند.

6. اهمیت احسان و نیکوکاری در فرهنگ اسلامی
احسان به صورت یکی از مفاهیم کلیدی و پر بسامد، بازتاب گسترده ای در قرآن کریم، فرهنگ و اندیشه اسلامی دارد. فقیهان اهل سنّت و شیعه از آیات و روایات درباره احسان، به شکل گسترده ای در استنباط احکام فقهی و در ابواب گوناگونی همچون بیع، نکاح، طلاق، جهاد، ضمان و قصاص بهره برده اند. قاعده احسان از قواعد مهم فقهی به شمار می رود که در ابواب گوناگون فقهی کاربرد فراوانی دارد و نشان دهنده اهمیت احسان در فقه اسلامی است. در منابع اخلاقی و عرفانی نیز آیات احسان همراه با برخی تحلیل ها و برداشت ها، پی آمدهای احسان و آثار غفلت از آن در فرآیند سلوک، تکامل اخلاقی و معنوی فرد و جامعه و نیز ترسیم حوزه های گوناگون آن آمده است. (آموزگار، 1375: 44 و 45)

«احسان»، مصدر باب إفعال از ریشه «ح س ن» است. حُسْن (مصدر و اسم مصدر) در مقابل سُوْء و سَوْء (بدی و بد شدن) و نیز قُبح (زشتی و زشت شدن) به کار می رود و متناسب با موارد کاربرد در معنای اسم مصدری آن، مفهوم زیبایی، خوبی، نیکی، شایستگی و پسندیده بودن را می رساند. این واژه و مشتقاتی چون حَسَن، حَسَنَة، حَسَنَات، حُسْنی، مُحسن و اَحْسَن که در قرآن نیز فراوان به کار رفته است (نحل: 67؛ بقره: 201؛ هود: 114؛ اعراف: 137؛ نساء: 59)، در وصف دسته ای از امور دینی و دنیایی به کار می رودکه به سبب داشتن گونه ای از زیبایی عقلی، عاطفی و حسی می تواند با برانگیختن احساس خوشی، خشنودی، زیبایی و تحسین در انسان، او را به خود جذب کند. احسان که در زبان فارسی به معنای خوبی، نیکوکاری و بخشش آمده، در کنار مجموعه ای از اسما و افعال مرتبط با آن، در مجموع 71 بار در 66 آیه از 28 سوره قرآن به کار رفته است. (ارفع، 1373: 64 - 67)

واژه احسان به هر سه معنا در قرآن کریم به کار رفته است. معنای نخست، «انجام دادن کار نیک» است که به طور عمده در آیاتی به چشم می آید که پس از بیان اموری چند، عاملان آن، محسن و نیکوکار خوانده شده اند. (بقره: 58؛ آل عمران: 134؛ اعراف: 55 و 56). در این آیات، خداوند با بیان مصادیق کارهای نیک، مخاطبان قرآن کریم را به انجام کار نیک تشویق کرده است. آیاتی که با تصویر بخش های مهمی از شخصیت فکری، عاطفی و رفتاری شماری از پیامبران، آنها را نمونه برجسته ای از مُحسنان (نیکوکاران) معرّفی کرده است، در این دسته از آیات جای دارند. (یوسف: 51 - 56؛ قصص: 14؛ صافات: 102 - 105) در برخی دیگر از آیات، بدون تعیین مصادیق نیکی، به نیکی کردن به دیگران (معنای دوم) امر و سفارش شده است. (نساء: 36؛ انعام: 151؛ قصص: 77)

در برخی آیات قرآن،از واژه «احسان» به معنای انجام دادن نیکو و شایسته کار به شکل کامل آن (معنای سوم) استفاده شده است. (یوسف: 23؛ سجده: 7؛ تغابن: 3). چنان که از کاربردهای قرآنی بر می آید، فاعل احسان در معنای اخیر، محسن خوانده نمی شود. در نتیجه، نمی توان آن را جزو مفاهیم اخلاقی به شمار آورد. (ارفع، 1373: 131 - 134)

بررسی مفهوم و مصادیق گوناگون احسان، از یک سو نشان می دهد این مفهوم با مفاهیم قرآنی تقوا، ایمان، عمل صالح و حسنه، نسبت این همانی و با مفاهیم کفر، تکذیب آیات الهی، ظلم و تعدی از حدود الهی، تقابل دارد. از سوی دیگر، قرآن کریم با توجه به آشنایی کامل عرب عصر نزول با مفهوم احسان، آن را که بیشتر در قلمرو روابط انسانی به کار می رفت، به حوزه معنایی جدیدی آورده است. مفهوم یاد شده صبغه اخلاقی دارد، اما قلمرو معنای قرآنی آن افزون بر چارچوب کلی اعتقادی، با ترسیم نظامی از ارزش های اساسی اسلام که در هم تنیده و تفکیک ناپذیرند، شاکله عاطفی، رفتاری و گفتاری مؤمنان را در حوزه های گوناگون ارتباط با خدا، خود، دیگران، دین وبیگانگان به تصویر کشیده و مفهومی چند بعدی ارائه داده است. (امین زاده، 1378: 142 و 143)

در سخنی از امام رضا علیه السلام، واژه «احسان» در مصادیق آن از جمله بذل و بخشش به کار رفته است. ایشان فرموده است: «اسْتِعْمَالُ الْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ مُؤْذِنٌ بِدَوَامِ النِّعْمَة؛ رفتار کردن به شیوه عدل و احسان، خود، اعلام به دوام نعمت است». (صدوق قمی، 1404: 26)

گاهی احسان در معنای وسیع آن به کار می رود. چنان که امام رضا علیه السلام درباره ویژگی های مؤمن می فرماید: «الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا أَحْسَنَ اسْتَبْشَرَ وَ إِذَا أَسَاءَ اسْتَغْفَرَ؛ مؤمن کسی است که چون نیکی کند، خشنود شود و چون بدی کند، طلب آمرزش کند». (همان: 27)

امام رضا علیه السلام درباره احسان مالی و انفاق و هر نوع خوبی به دیگران فرموده است: «الإِنسانُ عَبیدُالإحسان؛ انسان بنده احسان است». (بحرانی، 1390: 44)

در مقابل، تصریح شده است که هر کس به دیگران احسان نکند، مورد ثنای ایشان قرار نمی گیرد: «وَ مَن لا یحسِن لا یحمَد». (مازندرانی، بی تا: ج11: 219)

امام رضا علیه السلام از رحم و دل سوزی نسبت به دیگران نیز سخن گفته است. با توجه به آن چه درباره معنای احسان گذشت، رابطه احسان و دل سوزی، روشن است. چنان که امام رضا علیه السلام درباره توجه و دل سوزی نسبت به یتیمان فرموده است:

حرام بودن خوردن مال یتیمان به ستم، به علت وجود فسادهای بسیاری است. اولین علت این است که هرگاه انسان مال یتیمی را از روی نابکاری و ستم تصرف کند، در حقیقت، بر کشتن او اعانت کرده؛ زیرا یتیم فردی نیازمند و عاجز است که خود نمی تواند کار خویش را انجام دهد و روزی خود را کسب کند و کسی را هم ندارد که مانند پدر یا مادر برای او دل سوزی کند و به سرپرستی او قیام کند و نفقه اش را بر عهده بگیرد.

پس اگر کسی مال او را بخورد، مانند آن است که واقعاً او را کشته است و به فقر و فلاکتش کشانده است، با اینکه خدای متعال، انسان ها را از این عمل بیم داده و در کتاب مبینش برای آن عقوبت معین کرده و فرموده است: «وَلْیخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکواْ مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیةً ضِعَافًا خَافُواْ عَلَیهِمْ فَلْیتَّقُوا اللّهَ وَلْیقُولُواْ قَوْلاً سَدِیدًا؛ باید بندگان از مکافات عمل خویش بیم داشته باشند (و با یتیمان نیکو رفتار کنند). مبادا پس از خود فرزندانی صغیر و ضعیف به جای گذارند و بر حال آنها بترسند و باید از خداوند پروا کنند». (نساء: 9) (غفاری و مستفید، 1373: ج2: 180)

احسان به معنای عام و خاص آن؛ یعنی نیکی های مالی و بذل و بخشش، از سجایا و صفات برجسته معصومان علیهم السلام به ویژه امام رضا علیه السلام است. از این روی، در زیارت جامعه آمده است که «فِعْلُکمُ الْخَیرُ وَ عَادَتُکمُ الْإِحْسَانُ وَ سَجِیتُکمُ الْکرَم». (صدوق قمی، 1413: ج2: 616)

نقل شده است که وقتی حضرت رضا علیه السلام وارد حمام شد، شخصی گفت: مرا استحمام کن! حضرت شروع به کیسه کشیدن کرد. در این بین، آن فرد، حضرت را شناخت و به عذرخواهی پرداخت، ولی امام ضمن اینکه او را دلداری می داد، او را کیسه می کشید. (مجلسی، 1410: ج49: 99)

درباره احسان به معنای خاص نیکی مالی، امام رضا علیه السلام سخاوت را نوعی احسان دانسته و فرموده است: «اَلسَّخی یأکلُ مِن طَعامِ النّاس لِیأکلُوا مِن طَعامِه، وَالبَخیلُ لا یأکلُ مِن طَعامِ النّاسِ لِئَلّا یأکلُوا مِن طَعامِه؛ سخاوتمند از غذای مردم می خورد تا مردم هم در سر سفره او حاضر شوند و از غذاهای او بخورند، ولی بخیل برای اینکه مردم از طعام او نخورند، از خوردن طعام دیگران خودداری می کند». (عطاردی، 1406: ج1: 295)

حسن بن علی وشا از حضرت رضا علیه السلام روایت کرده است که فرمود:

اَلسَّخی قَریبٌ مِنَ اللّه، قَریبٌ مِنَ الجَنَّةِ، قَریبٌ مِنَ النّاسِ، بَعیدٌ مِنَ النّارِ، وَالبَخیلُ بَعیدٌ مِنَ الجَنَّةِ، بَعیدٌ مِنَ النّاسِ، قَریبٌ مِنَ النّارِ. (همان: 296)

مرد سخی به خداوند و بهشت و مردم نزدیک بوده و از جهنم دور است و بخیل از بهشت و مردم دورو به جهنم، نزدیک است.

ایشان در جایی دیگر به مصادیقی از احسان اشاره کرده و گفته است: «کانَ أَبُوالحَسَنِ الرِّضا عَلیهِ السَّلامُ، کثیرُالمَعرُوف وَ الصَّدَقَةِ فِی السِّر وَ أَکثَرُ ذلِک یکونُ مِنهُ فِی اللَّیالِی المُظلِمَة». (حر عاملی، 1409: ج39: 91)

فضل الله بن روزبهان خونجی اصفهانی، در شرح صلوات بر امام رضا علیه السلام، آن امام را صاحب جود و مروت و احسان دانسته و گفته است:

أَلّلّهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم عَلی الإِمامِ الثّامِنِ، السَّیدِ الحِسان، السَّنَدِالبُرهان، حُجَّةُ اللهِ عَلی الإِنسِ وَالجانّ، الَّذی هُوَ لِجُندِالأَولِیاءِ سُلطان، صاحِبُ المُرُوَّةِ وَالجُودِ وَ الإِحسانِ. (خونجی اصفهانی، بی تا: ٢٢٣ - ٢٤٢)

بار خدایا، درود و صلوات بر امام هشتم فرست؛ آن بزرگواری که مهتر نیکو خصال، نیکوکار، نیکوسیرت (یعنی آن حضرت جامع انواع محاسن صوری و معنوی و مکارم خَلقی و خُلقی بود و گویا نیکویی، صفت ذات اوست و احسان، صناعت و پیشه او) و حجت خدای تعالی بر انس و جان است و آن حضرت بر لشکر اولیا، سلطان و صاحب مروت و سخاوت و احسان است.

به دلیل آنکه ائمه اطهار علیهم السلام، دنیا را فانی می دانستند، چیزی نزد خود باقی نمی گذاشتند و هرچه به ایشان می رسید، به مردم می بخشیدند. بر اساس جمله یادشده، همان طور که امام علی علیه السلام، صفات نیکوی بی شماری داشت، حسین بن علی علیه السلام نیز بزرگ ترین مظهر جود و بخشش روی زمین است.

امام رضا علیه السلام نیز آن چه از صدقات جاریه و مقرری و کار کشاورزی خود داشت، بین خویشان خود که در عصر ایشان نسبتاً بیشتر از دیگر ائمه علیهم السلام بودند، تقسیم می فرمود. ایشان به امور زندگی حدود چهل نفر از برادران و خواهرانش که بیش از چهارصد خانواده سادات را تشکیل می دادند، رسیدگی می فرمود و معیشت ایشان را تأمین می کرد.

ایشان هنگام حرکت از مدینه، دوازده هزار دینار موجودی خود را بین آن خاندان بزرگ تقسیم و برای هر یک از ایشان مقرری تعیین فرمود. آن حضرت به هر یک از شعرا و مداحان، صله عطا می فرمود و هر کس به در خانه آن حضرت می آمد، محروم باز نمی گشت، زیرا همه مردم، اهل بیت علیهم السلام را به جود و بخشش و احسان می شناختند و پدر و اجدادش را ستایش می کردند.

این موارد نشان دهنده اهمیت احسان و نیکوکاری از دیدگاه اسلام و در سیره عملی و نظری پیامبر اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام است که باید در تبلیغ این امر مهم و انسانی، با استفاده از رسانه های سنتی و مدرن همت گماشت.

7. تهدیدهای پیش روی رسانه برای افزایش مشارکت مردمی در احسان و نیکوکاری
منطق نظری و عملی پیروان ادیان الهی در رویارویی با رسانه های عصر، نه نفی و طرد که بیشتر بر استخدام و به کارگیری آنها برای تأمین اهداف، مطلوب بوده است. مطالعات تاریخی درباره رسانه های مورد استفاده دین و رسانه های مؤثر در ابلاغ مستقیم و غیر مستقیم آموزه های دینی مانند احسان و نیکوکاری، نشان می دهد حساسیت ها و مناقشاتی که چند دهه اخیر درباره تعامل دین و رسانه های نوین، به ویژه رسانه های تصویری و نمایشی (تلویزیون، سینما، ماهواره و تا حدی اینترنت و...) برانگیخته شده و به طرح مواضع مختلف و در بعضی موارد متعارضی انجامیده است، هیچ یک درباره رسانه های موسوم به رسانه های سنتی مانند کتاب، سخنرانی، آموزش، بحث و جدل، شعر، موسیقی، نقاشی، هنرهای تجسمی و حتی برخی رسانه های جدید کلام محور و مکتوب همچون رادیو و مطبوعات، زمینه طرح نیافته یا چندان قابل بررسی نبوده است. این پذیرش همراه با رغبت، دلیل گویایی بر سازگاری میان این گونه رسانه ها با زبان و پیام دین، دست کم در تلقی عموم دین باوران بوده است. در زمان ما نیز با وجود برخی دیدگاه های انتقادی، دین چه به عنوان بخشی از فرهنگ و چه به عنوان نهاد یا فرانهادی اجتماعی، با رسانه به عنوان امری وجودی، نهاد یا فن آوری واسط، در گستره ای از تعاملات پیچیده و چند لایه به هم آمیخته اند. (زورق، 1388: 88 و 89)

با این حال، برخی تهدیدهای پیش روی رسانه برای افزایش مشارکت مردمی در احسان و نیکوکاری عبارتند از:

1. تحت فشار قرار گرفتن دین و باورهای مذهبی در رسانه ها؛

2. هجوم ضد ارزش های فرهنگ غرب از راه رسانه ها به کشورهای جنوب با هدف مسخ فرهنگ های محلی و بی هویتی فرهنگی آن کشورها (عالی، 1382: 44)؛

3. استفاده از انواع ابزارهای الکترونیکی نظیر اینترنت ، ماهواره و رایانه باعث گسترش «الگوهای رفتاری» مشابهی در سطح جهانی شده است که عموماً از آن با عنوان «هویت مجازی» یاد می شود. (رضایی زارچی، 1385: 51) در چنین حالتی فرد دچار غفلت یا حاکمیت ناخودآگاهی می شود که فرایض و سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری را تهدید می کند؛

4. به دلیل تأثیر رسانه ها، بسیاری از آموزش های به وسیله پیامبران و مربیان بزرگ الهی، کم رنگ شده اند که این امر در کنار راحت طلبی جوانان، بسیاری از مؤلفه های مذهبی مانند احسان و نیکوکاری را به چالش می کشد و تهدید می کند. (یصحانی، 1381: 66)

5. گرایش و اتکای شدید و افراطی به رایانه و آموزش مجازی و نیز به کارگیری فن آوری ارتباطی - اطلاعاتی باعث بیگانگی انسان از خویشتن - که همان فطرت خدایی اوست - می شود. (شمشیری، 1382: 70) در نتیجه، چون اجرای فرایض اسلامی مانند احسان و نیکوکاری بر فطرت خداجوی بشر استوار است، این گوشه گزینی باعث ایجاد مشکل در آن خواهد شد.

6. رسانه ها با سیاست جهانی شدن فرهنگ ها درصددند با سیطره فرهنگ خاصی، مسئله پلورالیسم فرهنگی را از بین ببرند و فرهنگی را که از روابط جدید اجتماعی و سیاسی بهره می برد، بر همه افکار، فرهنگ ها و تمدن ها حاکم سازند. (سجادی، 1380: 51)

7. رشد تک فرهنگی؛[10] به این معنا که رسانه های جهانی غرب به مردم می گویند که چه بپوشند، چه بخورند، چگونه زندگی کنند و بیندیشند. (عالی، 1382: 91)

8. جهانی شدن دین، سیاست، فرهنگ و اقتصاد، ارزش ها و آموزه هایی را با خود به همراه دارد که در بیشتر موارد، در تعارض با باورها و ارزش های دینی است. (سجادی، 1380: 52)

9. گسترش زبان انگلیسی؛ این زبان با فرهنگ اسلامی سازگار نیست و نمی تواند احساسات جوان مسلمان را در ارتباط با فرایض اسلامی، از جمله احسان و نیکوکاری فراهم سازد؛ زیرا در سایه زبان قرآن که عربی است، این انتقال ممکن است.

10. سطحی نگری؛ جهانی شدن با ایجاد تغییراتی که در فرهنگ ها و درهم آمیختگی ادیان پدید می آورد، تفکر دینی را با نوعی برداشت سطحی و ظاهری همراه می سازد. (نوذری، 1379: 71) ازاین رو، در رسانه های جدید به محتوای دینی اهمیت داده نمی شود و بر ظواهر دین تأکید می شود. در نتیجه، به جنبه های درونی دین اشاره نمی شود که به ترویج فرایض دینی مانند احسان و نیکوکاری می پردازد و بر سطوح و ظواهر دین و تربیت دینی بسنده می شود و به دنبال آن خرافات و بدعت ها رواج می یابد. (سادات، 1380: 80)

11. متزلزل شدن ارزش ها.

12. رشد سکولاریسم؛ از آثار منفی جهانی سازی فرهنگی، فرآیند «سکولاریزه شدن» است. این فرآیند از شئون فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی جامعه اسلامی دین زدایی می کند و به دنبال آن، ادبیات مردم تغییر می کند و از مفاهیم دینی کمتر استفاده می شود و به جای آنها مفاهیم غیر دینی و غیر بومی را به کار می برند. به جای «جامعه دینی» از «جامعه مدنی» و به جای «عدالت» از «دموکراسی» و «مشارکت غربی»، سخن به میان می آید.

13. مسجدزدایی؛ با ظهور رسانه و فن آوری جدید، همچون ماهواره، رایانه، تلویزیون و... که همگی نقش آموزشی و تربیتی دارند، میزان کنترل مساجد، مکان های مذهبی، نهادهای دینی و مدارس، بر آموخته ها، کیفیت و جهت گیری های دینی، ارزشی و تربیتی کاهش می یابد و مساجد و نهادهای مذهبی، شاهد رقبای جدیدی خواهند بود و دیگر تعلیم مسائل دینی و ارزشی به مکانی به نام مسجد محدود نخواهد بود.

8. فرصت های رسانه برای افزایش مشارکت مردمی در احسان و نیکوکاری
الف) گفتمان دینی:[11] گفتمان از دیدگاه پست مدرن ها، محور شناخت و حتی وسیله ای برای تولید دانش است. (آهنچیان، 1382: 123) رسانه و فن آوری های تازه، با توجه به ویژگی گفتمان و در اختیار داشتن فرارسانه هایی چون کامپیوتر، اینترنت، ماهواره ها و دیگر رسانه های دیجیتالی جدید، در فرآیند تربیت دینی، فرصت نهادینه کردن سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری را دارند.

ب) الگوآفرینی دینی: از ویژگی های رسانه اسلامی، آفرینش الگو و نماد دینی احسان و نیکوکاری بر مبنای محبت و مهرورزی است. رسانه اسلامی با تولید کتاب ها، فیلم ها و بازی های رایانه ای به خلق اسطوره تربیت دینی با محوریت سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری می پردازد. رسانه اسلامی با ترسیم تصویری از توجه به این سنت مهم به وسیله ائمه اطهار علیهم السلام، به ارائه الگو در این زمینه می پردازد.

ج) تمثیل و کنایه:[12] رسانه در روشی تمثیل وار، پیام های تربیتی و دینی را به صورت غیر مستقیم بیان می کند و به «آموزش پنهان» می پردازد. رسانه اسلامی منظور خود را با بهره مندی از دستورهای دینی و معنوی سازی رسانه ای، علم روان شناسی، علم ارتباطات و ترفندهای رسانه ای به گونه ای فراگیر القا می کند و بی آنکه منظور و هدفش را به صورت مستقیم بازگو کند، بیننده را به سمتی می کشاند که می خواهد.

د) سرگرمی و تفریح:[13] دانش آموزی و تربیت با ابزار سرگرمی، از شگرد رسانه هاست. ازاین رو، رسانه اسلامی با ارائه داستان ها، پخش فیلم، سخنرانی و... از داستان های قرآنی و زندگانی ائمه اطهار علیهم السلام، در موضوعات مرتبط با سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، به روشی که کودک یا نوجوان می پسندد، زمینه انتقال پیام را بدون هیچ مقاومتی از سوی آنها فراهم می کند. (پورطهماسبی، 1387: 101)

ه‍) مسجد مجازی:[14] رسانه اسلامی با بمباران اطلاعاتی در زمینه تربیت اخلاقی و دینی افراد جامعه، بدون اینکه به حضور فیزیکی فرد نیاز باشد، آموزه های ارزشی و فرایض دینی از جمله اهمیت و روش های اجرایی سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری را به او می آموزد.

9. نقاط قوت رسانه برای افزایش مشارکت مردمی در احسان و نیکوکاری
الف) تقویت و پربار کردن فعالیت های فرهنگی و هنری: مقام معظم رهبری در این باره تأکید می کند: «وظیفه مجموعه فرهنگی و هنری هم وظیفه مشخصی است؛ بلاغ، تبیین؛ بگویید، خوب بگویید. بایستی قالب را خوب انتخاب کنید و هنر را بایستی تمام عیار در میدان بیاورید؛ نباید کم گذاشت تا اثر خودش را بکند». (خامنه ای، 1385: 133)

ب) وجود اتحاد مردم و جریان های سیاسی و دوری از اختلاف و تردید و بدبینی: رسانه اسلامی در ایجاد اتحاد بین مردم و دوری از اختلافات جزئی، با محور قرار دادن سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، نقش مهمی خواهد داشت.

ج) امید به آینده و نگاه خوش بینانه همراه با اعتماد به نفس و به دور از ناامیدی: مقام معظم رهبری، امید و اعتماد به نفس را سبب ناامیدی مخالفان می داند و در این باره می فرماید: «مخدوش کردن نشانه های امید و تبدیل آنها به نشانه های یأس و تردید و القای بن بست و سیاه نمایی و در نهایت گرفتن پویایی جامعه، یکی از خطوط مخالفان است». (همان: 154)

د) راه اندازی کرسی های آزاداندیشی و نظریه پردازی آزاد: مبحث مهم سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری نیز در کرسی های آزاداندیشی و نظریه پردازی قابل طرح و بررسی است. رسانه اسلامی در ارائه این محورها و دامن زدن به بحث های عمیق و اصولی، نقش مهمی بر عهده دارد.

ه‍) بصیرت آحاد جامعه به ویژه نخبگان: بی گمان، راهکارهای بصیرت افزایی از فرهنگ دینی و سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری به دست می آید و در این زمینه، رسانه اسلامی نقش مهمی ایفا می کند.

و) ایستادگی در برابر دشمنان انقلاب و نظام اسلامی: رسانه اسلامی در تعامل با سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، در گسترش فرهنگ ایستادگی و مقاومت و به تعبیر مقام معظم رهبری، باج ندادن به دشمن، نقاط قوت مهمی دارد. با بهره گیری درست از این ابزار مهم می توان به حداکثر توان مقاومت در برابر دشمن دست یافت.

10. بررسی برخی راهبردهای رسانه برای افزایش مشارکت مردمی در احسان و نیکوکاری
بر اساس مدلSWOT بر اساس ماتریس ارائه شده در الگو swot می توان بیش از 130 راهبرد را در چهار دسته ارائه کرد که برخی از مهم ترین آنها عبارتند از:

الف) راهبردهای تهاجمی (SO)
در این راهبردها، با بهره جستن از نقاط قوت رسانه برای افزایش مشارکت مردمی در احسان و نیکوکاری، از فرصت های موجود در این زمینه بهره برداری می شود:

یک - راه اندازی گفتمان دینی بر مبنای فرهنگ والای سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری با بهره گیری از ظرفیت های رسانه اسلامی برای تقویت و پربار کردن فعالیت های فرهنگی و هنری؛

دو- الگو آفرینی دینی در زمینه سنت های حسنه اسلامی، مانند احسان و نیکوکاری با استفاده از قابلیت فعالیت های فرهنگی و هنری پربار رسانه اسلامی؛

سه - خلق تمثیل و کنایه مناسب و در شأن موضوعات مهم سنت های حسنه اسلامی، مانند احسان و نیکوکاری در راستای بهره مندی از فعالیت های پربار هنری و فرهنگی رسانه اسلامی؛

چهار- استفاده از سرگرمی و تفریح سالم و نشاط آور در زمینه سنت های حسنه اسلامی، مانند احسان و نیکوکاری، با استفاده از گنجینه عظیم رسانه اسلامی برای فعالیت های پربار هنری و فرهنگی.

پنج - ایجاد مسجد مجازی بر مبنای ظرفیت ها و قابلیت های رسانه اسلامی در فعالیت های پربار فرهنگی و هنری.

ب) برخی راهبردهای محافظه کارانه (WO)
در این راهبردها با بهره جستن از فرصت های موجود رسانه برای افزایش مشارکت مردمی در احسان و نیکوکاری، نقاط ضعف این بخش برطرف می شود:

یک - برانگیختن احساس مسئولیت و تعهد دینی در مخاطبان به ویژه در قبال سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، با راه اندازی گفتمان در رسانه اسلامی؛

دو- تبیین مفهومی و مصداقی پیوند ایمان با سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری بر مبنای فرصت موجود در رسانه اسلامی در راستای راه اندازی گفتمان دینی؛

سه - ترسیم تصویری منطقی و واقع گرایانه از فلسفه سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری با بهره مندی از فرصت رسانه اسلامی در راه اندازی گفتمان دینی؛

چهار- حذف تحریف های موجود در موضوع سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، بر مبنای فرصت موجود رسانه اسلامی در راه اندازی گفتمان دینی؛

پنج - پیوند احساسات و منطق در تبلیغ سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، بر مبنای فرصت موجود رسانه اسلامی در راه اندازی گفتمان دینی؛

شش - در دسترس بودن الگوی سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، با استفاده از فرصت رسانه اسلامی در راه اندازی گفتمان دینی؛

هفت - بهره گیری مناسب از گفت وگو و وصیت نامه بزرگان و شهیدان درباره سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، بر مبنای فرصت موجود رسانه اسلامی در راه اندازی گفتمان دینی.

ج) برخی راهبردهای رقابتی (ST)
در این راهبردها با پرهیز از تهدیدهای پیش روی رسانه، از نقاط قوت موجود برای افزایش مشارکت مردمی در احسان و نیکوکاری استفاده می شود:

یک - جلوگیری از تهاجم فرهنگی غرب بر مبنای فرهنگ و سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، با بهره گیری از ظرفیت های رسانه اسلامی برای تقویت و پربار کردن فعالیت های فرهنگی و هنری؛

دو- برخورد با هویت زدایی در ارتباط افراد جامعه به ویژه جوانان با سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، با بهره مندی از قابلیت فعالیت های فرهنگی و هنری پربار رسانه اسلامی؛

سه - رویارویی با تک فرهنگی و کم رنگ شدن آموزه های دینی به ویژه سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، برای بهره مندی از فعالیت های پربار هنری و فرهنگی رسانه اسلامی؛

چهار- جلوگیری از سکولار شدن جوامع و فراموشی سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، با بهره مندی از گنجینه عظیم رسانه اسلامی برای فعالیت های پربار فرهنگی و هنری؛

پنج - برخورد با سطحی نگری و خرافه در سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، با بهره گیری از ظرفیت ها و قابلیت های رسانه اسلامی در فعالیت های پربار فرهنگی و هنری.

د) برخی راهبردهای تدافعی (WT)
این راهبردها، از نقاط ضعف رسانه برای افزایش مشارکت مردمی در احسان و نیکوکاری می کاهد و از تهدیدهای پیش رو در این زمینه جلوگیری می کند:

یک - جلوگیری از تهاجم فرهنگی غرب بر مبنای سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری با برانگیختن احساس مسئولیت و تعهد دینی؛

دو- برخورد با هویت زدایی در ارتباط افراد جامعه به ویژه جوانان با سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، با برانگیختن احساس مسئولیت و تعهد دینی؛

سه - مقابله با تک فرهنگی و کم رنگ شدن آموزه های دینی به ویژه سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، با برانگیختن احساس مسئولیت و تعهد دینی؛

چهار- جلوگیری از سکولار شدن جوامع و فراموشی سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، با برانگیختن احساس مسئولیت و تعهد دینی؛

پنج - برخورد با سطحی نگری و خرافه در سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، با برانگیختن احساس مسئولیت و تعهد دینی.

11. بررسی برخی راهکارهای رسانه برای افزایش مشارکت مردمی در احسان و نیکوکاری
بر اساس یافته های این تحقیق در چهار بخش مورد نظر و راهبردهای ارائه شده در الگو swot و برای به کار بستن یافته ها و اجرایی کردن برخی از این راهبردها، راهکارهای زیر ارائه می شود:

الف) برخی راهکارهای اجرایی کردن راهبردهای تهاجمی (SO)
یک - با بهره گیری از ظرفیت های رسانه های گروهی، نشست های پرسش و پاسخ و گفتمان دینی بر مبنای فرهنگ و سنت های حسنه اسلامی راه اندازی و در صدا وسیما، روزنامه ها، نشریه ها و پایگاه های اینترنتی برگزار شود. در این راستا برگزاری دوره های آموزشی تربیت مبلّغ، برای تبلیغ در سطح رسانه ها به منظور آشنایی مردم، به ویژه نسل جوان، سودمند است.

دو- با استفاده از قابلیت فعالیت های فرهنگی و هنری پربار رسانه های جمعی، انواع برنامه های رادیویی و تلویزیونی ساخته شود و با نگارش کتاب ها و مقاله ها و طراحی وبلاگ و پایگاه های اینترنتی، زمینه الگو آفرینی دینی درباره سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری فراهم شود.

سه - برای بهره مندی از فعالیت های پربار فرهنگی و هنری رسانه های گروهی، تمثیل و کنایه مناسب و در شأن موضوعات مهم سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، به ویژه برای کودکان در رادیو و تلویزیون و مجلات مخصوص آنان ایجاد گردد.

چهار- با استفاده از گنجینه عظیم رسانه های جمعی در تولید فعالیت های پربار فرهنگی و هنری، تفریح ها و سرگرمی های سالم و نشاط آور در زمینه سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری برای سنین کودکان و نوجوانان در سنین گوناگون طراحی شود.

پنج - راه اندازی مسجد مجازی با استفاده از ظرفیت ها و قابلیت های رسانه های گروهی در تولید فعالیت های پربار فرهنگی و هنری می تواند در تبیین آموزه ها و سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری گام مؤثری باشد؛ زیرا آشنایی نسل جوان با فرهنگ غنی اسلامی و احکام و دستورهای الهی از راه ارائه تبلیغات فرهنگی با روشی نو مانند استفاده از اینترنت، سودمند و اثرگذار است.

ب) برخی راهکارهای اجرایی کردن راهبردهای محافظه کارانه (WO)
یک - با راه اندازی سلسله بحث های علمی و عقیدتی دربارهسنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری در رسانه های جمعی، احساس مسئولیت و تعهد دینی مخاطبان، به ویژه در قبال این سنت مذهبی برانگیخته شود. بهره گیری از نیروهای مؤثر نظیر نویسندگان، فرهنگیان، هنرمندان در فعالیت های فرهنگی - تبلیغی برای ارائه آثاری در این زمینه لازم به نظر می رسد.

دو- با راه اندازی گفتمان دینی و عقیدتی درباره رابطه ایمان با سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری و بیان شواهد تاریخی در رسانه ها، به تبیین این رابطه و تفهیم آن به مخاطبان پرداخته شود. در این راستا آموزش تخصصی طلاب و استادان برای شناسایی شبهات وپاسخ گویی به آنها برای آگاهی رسانی فرهنگی لازم است.

سه - با راه اندازی سلسله بحث های علمی و عقیدتی درباره سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری در رسانه های جمعی، تصویری منطقی و واقع گرایانه از این سنت مهم و اثرگذار ارائه شود. تحقق این امر به آموزش طلاب و استادان همگام با تحولات روز و تجهیز به فن آوری اطلاعات برای رویارویی با آفات و شبهات موجود بستگی دارد.

چهار- با طرح مباحث علمی و عقیدتی درباره سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری در رسانه های جمعی، تحریف های موجود در این بخش محو شود. در این زمینه، تربیت خطیبان مخلص و صالح برای سخنرانی در رسانه های دیداری و شنیداری، به دور از جعل ها و تحریف ها، امری مهم و لازم است.

پنج - با ارائه مباحث علمی و عقیدتی درباره سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری در رسانه های جمعی، زمینه پیوند عمیق میان احساسات و منطق در تبلیغ این فرایض فراهم شود. ممانعت از چاپ کتاب های مخالف شرع و مقدسات اسلامی و جریان های انحرافی، جزو کارهای مهم است که می تواند در این بخش انجام شود.

ج) برخی راهکارهای اجرایی کردن راهبردهای رقابتی (ST)
یک - با بهره گیری از ظرفیت های رسانه اسلامی در راستای تقویت و پربار کردن فعالیت های فرهنگی و هنری و شناخت شاخص های تهاجم فرهنگی غرب در سخنان امام خمینی رحمه الله و مقام معظم رهبری، از تهاجم فرهنگی غرب در این زمینه جلوگیری شود. نقد فیلم های موجود و راه اندازی سایت نقد فیلم برای رویارویی با فیلم های ضد سنت های دینی سودمند است.

دو- با بهره مندی از قابلیت فعالیت های فرهنگی و هنری پربار رسانه اسلامی و تشخیص عوامل هویت ساز، با هویت زدایی رسانه های دشمن در جنگ نرم و به ویژه در زمینه سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری برخورد مناسب صورت گیرد. تولید محتوا و برنامه هایی برای آشنایی همه اقشار جامعه با جایگاه این سنت مهم و کارکرد آن در زندگی فردی و اجتماعی، به این امر مهم کمک زیادی خواهد کرد.

سه - با بهره مندی از فعالیت های پربار فرهنگی و هنری رسانه اسلامی و با شناخت ویژگی های فرهنگ منحط غربی، با پدیده تک فرهنگی و کم رنگ شدن آموزه ها و سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری مقابله شود. ساخت برنامه هایی با هدف آشنا کردن مخاطبان به ویژه نسل جوان با فرهنگ غنی اسلامی و نشان دادن برتری فرهنگ اسلامی بر فرهنگ غرب و دیگر کشورها، از فعالیت های مهم این بخش است.

چهار- با استفاده از گنجینه عظیم رسانه اسلامی، نشانه ها و پی آمدهای سکولاریزه شدن و دین زدایی در جامعه، بررسی و به این ترتیب، از سکولار شدن جوامع و فراموشی سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری جلوگیری شود. تمرکز و بررسی اخبار و اطلاعات مربوط به این موضوع برای آسیب شناسی موضوعی و به کارگیری روش مقابله با آنان مؤثر به نظر می رسد.

پنج - بر مبنای ظرفیت ها و قابلیت های رسانه اسلامی در تولید آثار پربار فرهنگی و هنری و با توجه به تأکیدهای مقام معظم رهبری در زمینه مبارزه با خرافه به ویژه در موضوع فرایض دینی، روشی مناسب برای برخورد با سطحی نگری و خرافه در این مورد به کار گرفته شود. ساخت محتوا و فیلم درباره جایگاه سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری برای تکذیب فیلم های مخالف، اهمیت بسیاری دارد.

د) برخی راهکارهای اجرایی کردن راهبردهای تدافعی (WT)
یک - با برانگیختن احساس مسئولیت و تعهد دینی و با عنایت به فرمایش مقام معظم رهبری درباره تهاجم فرهنگی و جنگ نرم، از تهاجم فرهنگی غرب نسبت به فرهنگ و سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری جلوگیری شود. گسترش و تقویت مناسبات فرهنگی با ملل و اقوام مختلف به ویژه کشورهای مسلمان برای انجام مبادلات فرهنگی، اقتصادی و امضای تفاهم نامه و موافقت نامه در این زمینه، ضروری می نماید.

دو- در بخش رویارویی با تک فرهنگی و کم رنگ شدن آموزه ها و سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری با توجه به کارکرد رسانه ها در برانگیختن احساس مسئولیت و تعهد دینی به ویژه در جوانان و نوجوانان، مطالعه و بررسی برای شناخت شیوه های مطلوب معرفی آموزه های اسلامی به سراسر جهان، اهمیت ویژه ای دارد.

سه - با تبیین مفهومی و مصداقی پیوند ایمان با سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری در رسانه ها، از تهاجم فرهنگی غرب نسبت به فرهنگ و سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری جلوگیری شود. انجام مطالعات و تحقیقات بین المللی در این باره در ایران و خارج از کشور، در تبیین مورد نظر اهمیت فراوانی دارد.

چهار- با ترسیم تصویری منطقی و واقع گرایانه از سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری در رسانه ها، از تهاجم فرهنگی غرب به این فرهنگ جلوگیری شود. نظارت بر فعالیت مطبوعات کشور به ویژه هفته نامه های اجتماعی برای جلوگیری از ترویج فرهنگ غرب و جریان های ضد دین ضروری است.

پنج - با ترسیم تصویری منطقی و واقع گرایانه از سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری در رسانه ها، از سکولار شدن جوامع و فراموشی سنت های یاد شده جلوگیری شود. در این زمینه، ایجاد زمینه معرفی و تبیین مکتب اهل بیت، راه گشا خواهد بود.

نتیجه گیری
در چند دهه اخیر، دین پژوهان و رسانه پژوهان، به ارتباط میان دین و رسانه یا دین و ارتباطات جمعی و چگونگی تعامل عینی آنها از جمله موضوعات محوری و پردامنه و چندلایه ای توجه داشته اند. تاریخچه مطالعات این حوزه نشان می دهد که با وجود بهره گیری عملی دین مداران از رسانه های نوظهور در انتقال پیام دین و ارجاع مستقیم و غیر مستقیم ارباب رسانه به دین و معارف دینی، تقریباً تا دهه 1960 نوعی جدایی میان دین و رسانه و به دنبال آن، میان مطالعات و تحقیقات این دو حوزه، آشکار و پدیدار بوده است.

از این مرحله به بعد، رفته رفته تحت تأثیر عواملی، تعامل میان این دو واقعیت، دو نهاد یا دو عنصر فرهنگی و تکنولوژیکی دست مایه بررسی های علمی و تأمّلات محققانه واقع شد و درباره نقطه تلاقی ها و سطوح تماس بالفعل یا بالقوّه این دو از دیدگاه های مختلف فلسفی، روان شناختی، جامعه شناختی، فرهنگی، حقوقی، اخلاقی، زبان شناختی و هنری بحث شد. البته هنوز هم با وجود توسعه روزافزون قلمرو ارجاعات متقابل و تعاملات اجتناب ناپذیر و تعمیق این سطوح در غالب مطالعات مربوط به دین و رسانه، نوعی غفلت از پرداختن جدی به جنبه ها، لایه ها، اقتضائات، محدودیت ها و آثار این درهم آمیختگی مشهود است. (پورطهماسبی، 1387: 131 - 133)

ازاین رو، رسانه در ترویج شعایر و سنت های حسنه اسلامی مانند احسان و نیکوکاری، دارای چنین کاربردهایی است:

- توسعه و بسط معانی نمادین برگرفته از دین مانند احسان و نیکوکاری به قلمروهای گوناگون؛

- برجسته سازی آموزه ها و ارزش های دینی و معنویت ناشی از دین به عنوان مبنایی برای سامان دادن به برنامه ها و اقدامات مهم اجتماعی؛

- کشاندن دین و آموزه های دین به ویژه احسان و نیکوکاری به قلمرو امور اجتماعی و تشویق مؤمنان به در پیش گرفتن مواضع مناسب در برخورد با موضوعات گوناگون؛

- مشارکت در توسعه و تعمیق فرآیند جامعه پذیری دینی افراد از راه تلاش مستقیم و غیر مستقیم در درونی ساختن باورها، ارزش ها، هنجارها، نگرش ها، احساسات، آداب دینی و همراه ساختن آنها با مؤلفه های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی؛

- مشارکت ضمنی در تقویت اعتقادات و اخلاقیات دینی مانند احسان و نیکوکاری از راه برنامه های گوناگون؛

- تقویت انگیزه افراد در گرایش به مذهب و فرایض آن به ویژه احسان و نیکوکاری؛

- بازتولید و تقویت هویت مذهبی؛

- امکان رشد و تقویت روابط درون متنی میان نهادهای دینی با یکدیگر و این نهادها با دیگر نهادهای اجتماعی؛

- معرفی الگوها و سبک های زندگی اقتباس شده از دین یا دارای مرجحات دینی، بر مبنای مبانی و اصول احسان و نیکوکاری؛

- آگاهی رسانی نسبت به جریانات دین گریز و دین ستیز در جهان معاصر؛

- آگاه سازی و برحذر داشتن مسلمانان نسبت به پی آمد های سکولارشدن جامعه؛

- مشروعیت بخشی، اعتباردهی و ترویج اخلاق دینی در جامعه؛

- بسیج مؤمنان به دفاع از دین، ارزش ها و گروه های دینی؛

- تقویت مواضع مؤمنان در جامعه و ارتقای موقعیت آنان در مقایسه با گروه های رقیب؛

- مشارکت در بازسازی جهان روزمره، متناسب با آرمان ها و ارزش های دینی؛

- منطقی و مقبول سازی اعتقادات مؤمنان از راه پیوند آنها با تجربه های احساسی و ارتباط آن با حقیقت برای جهان بینی دینی؛

- معرفی جهان بینی دینی به عنوان راهبردی منطقی و عقلانی برای تبیین جهان واقعی؛

- زمینه سازی برای ایجاد انعطاف در اعتقادات و سبک زندگی سنتی مؤمنان؛

- فراهم کردن زمینه اطلاع و درک شهودی سبک های زندگی غیر دینی برای مؤمنان؛

- مشارکت در تشویق افراد به دانش جویی، کمال خواهی، اخلاقی زیستن، برخورداری از تعهد و وظیفه شناسی، وجدان کاری و رعایت حقوق دیگران؛

- تلاش برای ایجاد هم بستگی، نظم اجتماعی، امنیت روانی و اجتماعی به عنوان ارزش های کلان سفارش شده دین. (رضایی زارچی، 1385: 165 - 167)

منابع
الف) کتاب
ارفع، سید کاظم. 1373. اخلاق در قرآن: حالات خوب نفس. تهران: مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض کاشانی.

آموزگار، محمدحسن. 1375. اخلاق و تربیت اسلامی. تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان.

امین زاده، محمدرضا. 1378. اخلاق اسلامی. قم: در راه حق.

آهنچیان، محمدرضا. 1382. آموزش و پرورش در شرایط پست مدرن. تهران: طهوری.

بابایی، عبدالله. 1372. ارتباط ارزش های انسانی. تهران: دستان.

بحرانی، کمال الدین میثم بن علی میثم. 1390 ه‍. ق. شرح کلمات امیرالمؤمنین. تصحیح: محدث ارموی. بی جا. بی نا.

بیرو، آلن. 1375. فرهنگ علوم اجتماعی. ترجمه: باقر ساروخانی. تهران: کیهان.

تقوی، نعمت الله. 1376. جامعه شناسی خانواده. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

حر عاملی، محمد بن حسن. 1409 ه‍. ق. تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعة. قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام.

خامنه ای، سید علی. 1385. یاد ایام (مجموعه بیانات). تهران: صادق.

خونجی اصفهانی، روزبهان. بی تا. وسیلة الخادم إلی المخدوم. لبنان: فضل.

زورق، محمدحسن. 1388. مبانی تبلیغ. تهران: سروش.

سادات، محمدعلی. 1380. اخلاق اسلامی. تهران: سمت.

سازگارا، پروین. 1377. نگاهی به جامعه شناسی با تأکید بر فرهنگ. تهران: کویر.

شمشیری، بابک. 1382. بررسی تحلیل پی آمدهای ناشی از گرایش افراطی به آموزش مجازی و فن آوری ارتباطی و اطلاعاتی. تهران: آییژ.

صدوق قمی (ابن بابویه)، ابوجعفر محمد بن ابی الحسن. 1404 ه‍. ق. عیون أخبارالرضا علیه السلام. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

صدوق قمی (ابن بابویه)، ابوجعفر محمد بن ابی الحسن. 1413ه‍. ق. من لایحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

عطاردی، عزیزالله. 1406ه‍. ق. مسند الامام الرضا علیه السلام. مشهد: آستان قدس رضوی.

غفاری، علی اکبر و حمیدرضا مستفید. 1373. ترجمه عیون أخبارالرضا علیه السلام. تهران: صدوق.

غفاریان، وفا. 1380. استراتژی اثربخش. تهران: فرا.

مازندرانی، ملاصالح. بی تا. شرح اصول الکافی. بی جا. بی نا.

ب) مقاله
1. اسماعیل یصحانی، سعید. 1381. «جهانی سازی و استراتژی مقاومت». فصل نامه کتاب نقد. 24 و 25. 132 - 134.

2. سجادی، عبدالقیوم. 1380. «استراتژی کلان جامعه دینی در برخورد با جهانی شدن». پگاه. 47 (5). 34 - 50.

ب) مقاله

1. اسماعیل یصحانی، سعید. 1381. «جهانی سازی و استراتژی مقاومت». فصل نامه کتاب نقد. 24 و 25. 132 - 134.

2. سجادی، عبدالقیوم. 1380. «استراتژی کلان جامعه دینی در برخورد با جهانی شدن». پگاه. 47 (5). 34 - 50.

ج) پایان نامه
پورطهماسبی، سیاوش. 1387. «نقش و عملکرد تربیتی رسانه در عصر پست مدرن». پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه شاهد.

رضایی زارچی، محمدرضا. 1385. «بررسی نسبت جهانی شدن با تربیت دینی». پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه شاهد.

عالی، مرضیه. 1382. «تبیین فرصت ها و چالش های جهانی شدن برای آموزش و پرورش ایران». پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

پی نوشت ها:

[1] کارشناس ارشد علوم تربیتی دانشگاه شهید بهشتی (m-movahedi2007@yahoo.com).

[2] Sterategy.

[3] Strategema.

[4] Stratos.

[5] Stratos.

[6] strength opportunities.

[7] strength threats.

[8] weaknesses opportunities.

[9] weaknesses threats.

[10] Monoculture.

[11] Discourse.

[12] Allegoy.

[13] Diversion.

[14] Hyper – School