مجله  معارف رضوی و رسانه  دو فصلنامه‌ معارف رضوی و رسانه 1 (بهار و تابستان 1391) 

نویسنده : نهاوندی، علی
حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی نهاوندی[1]

چکیده
عناوینی که رهبر معظم انقلاب اسلامی در آغاز هر سال برای سال جدید انتخاب می کند، برگرفته از مجموعه ای از الزامات، شرایط و اولویت های اساسی کشور است، ولی نگاهی به فرآیند نام گذاری های سال های اخیر، به ویژه چهار سال گذشته، از اهمیت مسئله «اقتصاد» حکایت دارد. نام گذاری سال ۱۳۹۱، به نام سال «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی» از سوی رهبر معظم انقلاب نشان می دهد همچنان موضوع اقتصاد در صدر مسائل مهم ملی است. در واقع، اقتصاد، رویکردی مهم و ادامه دار است. در راستای اهمیت مسئله اقتصاد، نوشتار حاضر می کوشد با بررسی جلوه های مهم اقتصادی در تعالیم و سیره گران قدر امام رضا علیه السلام، به بیان راهبردها و بایسته های تحقق این موضوع در رسانه ملی بپردازد.

1. اهمیت و ضرورت اقتصاد در نظام جمهوری اسلامی ایران
اقتصاد یکی از عوامل مهم توسعه کشورها به شمار می رود و توسعه اقتصادی بسترساز پیشرفت در زمینه های گوناگون است، به گونه ای که شاخص های توسعه اقتصادی، با افزایش بهره وری و رشد همه جانبه کشور ارتباط مستقیمی دارد.

در چند سال اخیر و با اعمال سیاست های نادرست امریکا و اتحادیه اروپا، دنیا دچار بحرانی اساسی در ساختارهای اقتصادی شده که بسیاری از کشورهای اروپایی را با مشکلات جدی روبه رو ساخته و به ساختار اقتصادی ایالات متحده و کشورهای بزرگ دیگر ضربه های بزرگی زده است. در این میان، ایران که کشوری در حال توسعه است، به دلیل تکیه بر اقتصاد داخلی و کاهش نیازمندی خارجی، آسیب کمتری دیده است که در نوع خود، امتیازی بزرگ به شمار می رود.

ایران در سه دهه گذشته از سوی ابرقدرت های جهانی زیر فشارهای شدید اقتصادی، همچون تحریم های گسترده و مسدود کردن حساب های بین المللی بوده است، اما همواره در این سال ها کوشیده است تا نظام اقتصادی خود را بر پایه اقتصاد اسلامی بنا کند.

اکنون ایران اسلامی با وجود جنگ ها، تحریم ها، دشمنی ها و فتنه های داخلی و خارجی در عرصه جهانی، به تحول و انقلابی اقتصادی در راستای تحقق شعار پیشرفت و گفتمان عدالت، به عنوان دو اولویت ملی و اعتقادی نیاز دارد. برآورده شدن این اولویت های اساسی نظام، همچون پیروزی انقلاب اسلامی، غلبه بر فتنه های داخلی اوایل انقلاب و سربلندی در جنگ تحمیلی و سازندگی و جهاد علمی، به جهادی فرا گیر و همه جانبه در عرصه اقتصادی نیازمند است.

ایران اسلامی در چهارمین سال از چهارمین دهه عمر پربرکت خویش و در دهه ای که از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی به دهه پیشرفت و عدالت نام گذاری شده است، با هدف فتح قله های بلندتر برای عزت ایران اسلامی به پیش می رود. با نگاهی به دفتر زرین تاریخ انقلاب اسلامی ایران، به خوبی درمی یابیم با گذشت هر سال، به برکات و آثار فراوانی دست یافته ایم و مردم ما هر سال موفقیت های گوناگونی را به دست آورده و مشکلات گوناگونی را پشت سر گذاشته اند.

در حقیقت، نام گذاری سال های اخیر با محوریت مسائل اقتصادی، برای جهت بخشیدن به برنامه های جاری کشور است. نام ها و عنوان های سال های اخیر، تحت عناوین کار و همت مضاعف، اصلاح الگوی مصرف، جهاد اقتصادی و کار و تولید ملی، نشانه اهمیت مسئله اقتصاد در برهه کنونی تاریخ انقلاب اسلامی است، مسئله ای که در سال گذشته از آن به نام «جهاد اقتصادی» یاد شد و رهبر معظم انقلاب اسلامی بر ادامه این روند در سال جاری، تأکید ویژه ای داشت.

البته ایرانیان در این سال ها با مفهوم «جهاد» آشنا بوده و در دوره های گوناگون و بر اساس نیازهای روز، به جهاد عملی در حوزه های گوناگون پرداخته اند. روزی که دشمنان به ایران حمله کردند، جهاد دفاعی شکل گرفت و روزی دیگر که زمان بازسازی کشور فرا رسید، به جهاد سازندگی توجه شد. با بهبود روند بازسازی های پس از جنگ، جهاد کشاورزی، به عنوان عامل مهم تولید و بی نیاز کردن ایران از واردات خارجی مطرح گشت و در جایی دیگر، برای پیشرفت های روزافزون و حضور ایران در معادلات جهانی، نام جهاد علمی و فن آوری را به خود گرفت. اکنون در چهارمین سال از دهه پیشرفت و عدالت و در حالی که ایران در کانون توجه کشورهای دنیا قرار دارد و در شرایطی که ابرقدرت های جهانی در برابر بحران جهانی اقتصاد زانو زده اند، بیان محورهای اقتصادی به عنوان شعار سال، تفکری بزرگ و هدف گذاری بی نظیری به شمار می آید که می تواند برای سال ها مورد توجه قرار گیرد.

2. الزامات فعالیت های اقتصادی از منظر تعالیم رضوی
بی گمان، همواره بهره مندی از دستورهای ائمه اطهار علیهم السلام، یکی از مهم ترین راه های رهایی بشر از قید و بند شیوه های ظالمانه بوده است و بهره گیری از آموزه های اقتصادی امام رضا علیه السلام می تواند یکی از راه های اساسی رهایی انسان از چنگال نظام های ناعادلانه اقتصادی و سیاسی جهانی باشد.

اهمیت اقتصاد و نیازهای معیشتی در کلام، روش و سیره رضوی، جایگاه ویژه ای دارد و جهاد اقتصادی نکته ای است که بارها امام رضا علیه السلام در روش و سیره خود جلوه های گوناگونی از آن را برای پیروانش بیان کرده و اهمیت این نوع خاص از جهاد را به پیروان و مردم عصر خود یادآور شده است.

بنابراین، بررسی جلوه های «فعالیت های اقتصادی» در کلام و سیره رضوی، در سالی که از سوی مقام معظم رهبری و پیشوای مسلمین به این نام مزین شده است، می تواند راه گشای بسیاری از مسائل و چراغ راه برای جامعه اسلامی ایران در این سال و سال های دیگر باشد.

در این بخش به مهم ترین جنبه های اقتصادی مورد تأکید حضرت ثامن الحجج علیه السلام اشاره مختصری می کنیم:

الف) کار و تلاش
کار و کوشش از دیدگاه امام رضا علیه السلام، به عنوان یکی از قلمروهای مهم اقتصادی، شعبه ای از جهاد به شمار می رود و فرد تلاشگر در مقام مجاهد راه خدا و گاهی برتر از آن شناخته شده است. از این رو حضرت علیه السلام می فرماید: «... إِنَّ الَّذی یطلُبُ مِن فَضلٍ یکفُّ بِهِ عِیالَه، أَعظَمُ أَجراً مِن المُجاهِدِ فی سَبیلِ الله؛ آن کس که (با کار و عمل) در جست وجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهدان راه خدا دارد». (حکیمی، 1373: ج5: 36)

همچنین در این زمینه در جای دیگری می فرماید: «لَیسَ لِلنّاسِ بُدٌّ مِن طَلَبِ مَعاشِهِم، فَلا تَدعُ الطَّلَبَ؛ مردم ناگزیر از تلاش زندگی در خویش هستند، پس کوشش در راه کسب مال را رها مکن». (حر عاملی، 1370: ج12: 18)

کار و کوشش، قانون آفرینش برای شکوفایی اقتصادی و دست یابی به هدف ها و آرزوهای بلند است. امام رضا علیه السلام با توجه به این قانون، سامان بخشیدن به دنیای انسان ها را در گروی پای بندی به این قانون می دانست. در نتیجه، آنها را به کار و کوشش فرا می خواند.

احمد بن ابی نصر بَزّنطی در این باره می گوید:

به امام رضا علیه السلام گفتم: کوفه به من نمی سازد و زندگی در آن همراه با سختی است. زندگی ما در بغداد بود و در آنجا درِ روزی بر مردم باز است. حضرت فرمود: اگر می خواهی بیرون بروی، برو؛ چرا که امسال، سال آشفته ای است و مردم چاره ای جز طلب روزی و کوشش برای به دست آوردن معیشت ندارند. پس طلب و کوشش را برای به دست آوردن امکانات زندگی از دست مده. (حکیمی، 1373: ج 5: 468)

از دیدگاه امام رضا علیه السلام، ارزش معنوی کار چنان است که مقام کارگر را فراتر از مقام مجاهدان فی سبیل الله می داند و می فرماید: «إِنَّ الَّذی یطلُبُ مِن فَضلٍ یکفُّ بِهِ عِیالَه، أَعظَمُ أَجراً مِن المُجاهِدِ فی سَبیلِ الله؛ آن کس که (با کار و عمل) در جست وجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهدان راه خدا دارد». (حرّانی، 1382: 808)

ازاین رو، کار و تلاش برای تأمین نیازهای خانواده و تأمین مالی خانواده از دیدگاه امام هشتم، مجاهدتی بزرگ شمرده می شود که می توان آن را جهادی اقتصادی نامید. امام رضا علیه السلام به دلیل اهمیت این نوع خاص از جهاد در جایی دیگر می فرماید:

کسی که دنبال روزی می رود تا آبروی خود و خانواده اش را حفظ کند، اجر و پاداشش از رزمنده ای که در راه خدا می جنگد، بیشتر است. (حر عاملی، 1370: ج17: 67)

همچنین حضرت اهمیت این نوع از جهاد اقتصادی را یادآور می شود و می فرماید: «عرق کارگر معادل خون شهید است.» (الغازی، ج 2: 299) کار و تلاش در دیدگاه امام رضا علیه السلام، به اندازه ای باارزش است که حضرت آن را بالاتر از جهاد در راه خدا می داند.

ب) توجه رهبران جامعه به مسائل اقتصادی جامعه
رسیدگی حاکم شرع به مشکلات اقتصادی جامعه و از جمله برطرف کردن نیازهای اقتصادی مردمان آن جامعه و همچنین موضوعات اقتصادی و رفاهی نظیر برطرف ساختن فقر و محرومیت از جامعه، از دیدگاه امام رضا علیه السلام، جلوه مهم دیگری از جهاد اقتصادی به شمار می آید.

اهمیت جهاد اقتصادی در اندیشه، تعالیم و سیره رضوی، در پاسخ امام رضا علیه السلام به نامه ای که از طرف مأمون برای امام علیه السلام خوانده می شود، به روشنی بیان شده است. در نامه چنین آمده بود: «برخی روستاهای کابل و سرزمین های کفار به دست لشکریان اسلام فتح شده است و...» خواندن نامه که پایان یافت، امام خطاب به مأمون فرمود: «فتح روستایی از یکی از شهرهای شرک و کفر، تو را خرسند ساخته است؟!» مأمون گفت: «آیا این خبر شادمانی ندارد؟» امام پس از این گفت وگو، خطاب به مأمون فرمود:

تو عدالت را در داخل کشور اسلامی برقرار کن و فقر و محرومیت را از بن بر کن و به مشکلات مردم رسیدگی کن. این مایه خرسندی و خشنودی حاکم مسلمان است، نه کشورگشایی و فتوحات تازه و افزودن بر قلمرو جغرافیایی کشور اسلام، بدون اینکه محتوای اسلام و جوهر دین که عدالت است، اجرا شده باشد. (جلالی حسینی، 1418: ج2: 149 ـ 152)

از دیدگاه امام رضا علیه السلام، توجه رهبران جامعه به زدودن فقر و محرومیت از چهره جامعه، یکی دیگر از آموزه های اقتصادی به شمار می آید تا جایی که حضرت، رسیدگی حاکمان و دولت مردان به این مشکلات و زدودن فقر و محرومیت از عرصه زندگی افراد جامعه را از فتح بلاد شرک و کفر نیز بسیار مهم تر می داند و همچنان اهمیت این نوع جهاد را از جهاد با کفار در عرصه جنگ و نبرد، باارزش تر و مهم تر می شمارد.

در آموزه های رضوی بر رعایت ساده زیستی از سوی مسئولان و حاکمان جامعه تأکید شده است. امام رضا علیه السلام در این زمینه رهنمود های مهمی را به حاکمان و دولت مردان اسلامی، یادآور می شود و به صراحت اعلام می کند:

در صورت تکیه زدن بر مسند حکومت اسلامی، غذای بد و ناگوار خواهم خورد و لباس درشت و زبر خواهم پوشید و راحتی و آسایش را کنار خواهم نهاد... در دورانی که به عنوان فردی در میان امت به سر می بردم، رواست که خوراک و لباسی چون دیگران داشته باشم و کمی آسایش ببینم، اما اگر زمام جامعه را در دست بگیرم، باید با پایین ترین افراد طبقات جامعه زندگی کنم و شب از روز نشناسم و همواره برای آسایش مردمان و سامان یافتن زندگی انسان ها بکوشم. (طبرسی، 1412: 131)

همسان زیستی امام و محرومان نیز از دیگر آموزه های اقتصادی حاکم در جامعه اسلامی است. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید:

... الإمامُ الأَنیسُ الرَّفیقُ، وَالوالِدُ الشَّفیقُ وَالأَخُ الشَّقیقُ وَالأُمُّ البَرَّةُ بِالوَلَدِ الصَّغیرُ وَ مَفزَعُ العِبادِ فی الدّاهیهِ النّاد. (کلینی رازی، بی تا: ج1: 200)

امام، مونسی غمگسار و پدری مهربان و برادری همراه است و (در مهربانی مانند) مادری نیک رفتار نسبت به فرزند خردسال؛ او هنگام پیش آمدهای ناگوار، پناه مردمان است.

از دیدگاه امام رضا علیه السلام، حاکم باید این گونه باشد که همگان به ویژه طبقات محروم بتوانند به او دست یابند و خواسته خود را برای او بازگو کنند. در این حدیث، آرمانی ترین شکل پیوند دولت و مردم به نمایش گذاشته شده است.

امام با به کار بردن واژه های «انیس» و«رفیق»، نزدیکی و انس حاکم با مردم و در دسترس بودن را مطرح ساخته است. مردم دوستی امام نه تنها با تعبیرهای «پدر مهربان» و «برادر شفیق»، مشخص شده است، بلکه از این فراتر رفته و زمامدار را در جامعه اسلامی همچون مادر مهربان نسبت به کودک خردسال خود معرفی کرده است.

امام رضا علیه السلام که یکی از پیشوایان بر حق و رهبران واقعی و الهی اسلام است، علاقه فراوانی به خدمت به محرومان، افتادگان و ضعیفان جامعه داشت و کوشید در کنار آنان و برای آنان همانند پدری دل سوز و مهربان باشد.

بررسی تاریخ زندگانی امام رضا علیه السلام نشان می دهد در طول مدت زندگی آن حضرت دیده نشد که به تجملات بپردازد یا فریفته دنیا شود. حضرت چه در دوره جوانی و پیش از مقام والای امامت و چه در دوره امامت و ولایت عهدی، هرگز آلوده دنیا نشد. خانه آن حضرت در کنار خانه مأمون بود و روزها فاصله مسکن امام و مأمون، فقط پرده ای بود که اگر آن را کنار می زدند، می توانستند یکدیگر را ببینند. امام با چنین موقعیتی، با مردم همان گونه بود که در مدینه و در تنگنای زندگی قرار داشت.

توجه به این نکته اساسی در سیره مسئولان و خدمت گذاران نظام اسلامی نیز می تواند به عنوان ضرورت و مسئولیت مهم الهی پیش روی آنان قرار گیرد؛ زیرا این روش زندگی به سود طبقات محروم جامعه است و زمینه مبارزه اساسی با فقر را فراهم می کند. در این شیوه زندگی است که نخست حاکم اسلامی حال بینوایان را لمس می کند، گرسنگی، تشنگی، سردی، گرمی، بی مسکنی، بی درمانی، نبود وسایل رفاهی و دیگر نیازها را با گوشت و پوست خود حس می کند و درصدد رفع نیاز آنها برمی آید.

در این دوره حساس از تاریخ انقلاب اسلامی، مسئولان و متولیان نظام اسلامی در مقام مجریان اصلی سیاست های نظام الگوی مردم و آیینه تمام نمای نظام هستند. آنها باید به این مسائل توجه کنند و از سیره رضوی علیه السلام در این زمینه الگو بگیرند.

ج) دوری از اسراف و تبذیر
گزینش شیوه معتدل و راه میانه در زندگی، یکی از مهم ترین راه های سلوک در مسیر زندگانی پربرکت امام هشتم شیعیان به شمار می آید. انتخاب این شیوه زندگی، از سالم ترین برنامه های اقتصادی در امور زندگی است که می تواند یکی از پیش نیازهای تحقق اهداف اقتصادی در سطح جامعه و کشور قرار گیرد. زندگانی آن حضرت به دور از اسراف و تبذیر بود و اسراف را عامل اصلی تهیدستی می دانست.

مسئله پرهیز از اسراف و تبذیر که در سخن مقام معظم رهبری در توجیه نام گذاری سال های 1388، 1389، 1390 و 1391 (به نام های اصلاح الگوی مصرف، کار و همت مضاعف، جهاد اقتصادی و تولید ملی) بارها بیان شده است، در اندیشه و سیره حضرت امام رضا علیه السلام نیز اهمیت دارد. امام رضا علیه السلام این مسئله اقتصادی را در شمار گناهان بزرگ دانسته و همگان را از آن نهی فرموده است.

در روایتی که فضل بن شاذان از امام رضا علیه السلام نقل می کند، حضرت در نامه ای به مأمون و بیان مسائل مهمی از شریعت، به شمارش گناهان بزرگ می پردازد و از «اسراف و تبذیر» به عنوان یکی از این گناهان بزرگ نام می برد. (صالحی نجف آبادی، 1381: 25) در روایتی دیگر، حضرت درباره اسراف مال چنین می فرماید: «إِنَّ اللّهَ یبْغِضُ الْقیلَ وَ الْقالَ وَ إضاعَةَ الْمالِ وَ کثْرَةَ السُّؤالِ؛ به درستی که خداوند، داد و فریاد و تلف کردن مال و پرخواهشی را دشمن می دارد». (حرّانی، 1382: 804)

همواره حضرت پیروانش را به خشنودی به رزق اندک سفارش می کرد. ایشان در این باره می فرماید: «مَنْ رَضِی عَنِ اللّهِ تَعالی بِالْقَلیلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِی اللّهُ مِنْهُ بِالْقَلیلِ مِنَ الْعَمَلِ؛ هرکس به رزق و روزی کم از خدا راضی باشد، خداوند از عمل کم او راضی می شود». (همان، 1381: 30)

ایشان در جایی دیگر فرموده است: «إِنَّ الَّذی یطْلُبُ مِنْ فَضْل یکفُّ بِهِ عِیالَهُ أَعْظَمُ أَجْرًا مِنَ الُْمجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ؛ به راستی کسی که در پی افزایش رزق و روزی است تا با آن خانواده خود را اداره کند، پاداشش از مجاهد در راه خدا بیشتر است». (همان: 31)

بی گمان، در این دوره، دوری از تباهی اموال و مصرف غیر ضروری اموال و اسراف سبب تحقق اهداف اقتصادی می شود. بنابراین، از نگاه اندیشه رضوی، تباه سازی اموال، غضب خداوند را به همراه دارد؛ زیرا هرگز شکوفایی و رونق اقتصادی با اسراف و هدر دادن بیهوده اموال ممکن نیست و هرگز شخص و ملت اسراف کار، به رشد اقتصادی نخواهد رسید.

د) رسیدگی به محرومان و مستضعفان
رسیدگی به محرومان و برخورد مطلوب با آنان نیز از مهم ترین آموزه های اقتصادی به شمار می آید که در سیره و رفتار امام هشتم شیعیان بر آن تأکید شده است.

امام رضا علیه السلام اهمیت این مسئله را چنین بیان فرموده است:

کسی که فقیر مسلمانی را ملاقات کند و برخلاف سلام کردنش بر اغنیا بر او سلام کند، در روز قیامت در حالی خدا را ملاقات می کند که بر او خشمگین است. (همان: 21)

همچنین امام رضا علیه السلام در خراسان، همه اموال خویش را در روز عرفه (میان مردم و نیازمندان) تقسیم کرد. (در این هنگام) فضل بن سهل گفت: این کار زیان است. امام علیه السلام فرمود: «بلکه این کار غنیمت و سود است. آن چه را برای دست یابی به پاداش الهی و کرامت انسانی بخشیدی، زیان مشمار». (مجلسی، 1371: ج49: 100)

همچنین یاسر، خادم امام نقل می کند: در روزی که امام رضا علیه السلام مسموم شده بود و در همان روز درگذشت، پس از اینکه نماز ظهر را به جای گزارد، به من فرمود: ای یاسر، مردم (اهل خانه و کارکنان و خدمت گزاران) چیزی خورده اند؟ گفتم: آقای من! چه کسی می تواند غذا بخورد، در حالی که شما در چنین حالی هستید؟ (حال مسمومیت شدید و واپسین لحظات حیات). در این هنگام، امام راست نشست. سپس فرمود: سفره را بیاورید. سپس همگان را بر سر سفره خواند و کسی را فروگذار نکرد و یکایک را مورد محبت و مهر خویش قرار داد. هنگامی که همه غذا خوردند، امام بی هوش افتاد. (ابن بابویه، 1373: ج2: 241)

امام در حالی که مسموم شده بود، در اندیشه انسان ها بود. ازاین رو، با وجود ناراحتی و زحمت راست می نشیند، همه یاران و کارگزاران را فرامی خواند و ایشان را بر سر سفره می نشاند و به یکایک آنان محبت می کند تا همه غذا بخورند و به دلیل حال او، گرسنه نمانند.

امام رضا علیه السلام نمی تواند غذایی بخورد که بینوایان نخورده اند. ازاین رو، هرگاه می خواهد غذا بخورد، از آن چه در سفره خوراک اوست، برای محرومان و گرسنگان می فرستد.

همچنین امام رضا علیه السلام از اهمیت سخاوت و یاری به اعضای جامعه به عنوان بُعد مهم اقتصادی و جلوه دیگری از رسیدگی به محرومان جامعه یاد می کند و می فرماید:

فرد سخاوتمند به خداوند، بهشت و مردم نزدیک است و از آتش دور است، اما فرد بخیل از بهشت و مردم دور است و به آتش، نزدیک. (ابن شهر آشوب، 1365: ج4: 361)

حضرت در جایی دیگر فرموده است:

سخاوت، درختی است در بهشت که شاخه های آن در دنیاست. هرکس به شاخه ای از آن دست یابد، به بهشت داخل می شود. (ابن بابویه، 1373: ج2: 241)

همچنین آن حضرت از پیامبر نیز نقل می کند:

اوج خردمندی پس از ایمان به خدا، دوستی با مردم و نیکوکاری نسبت به هر (انسان) نیکوکار و بدکار است. (مجلسی، 1371: ج49: 101)

امام رضا علیه السلام از پدران خود نقل می کند که در نظر پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله، «برترین مسلمان کسی است که بهتر و بیشتر از دیگران به بخشش و کمک رسانی اجتماعی اقدام کند و خیرخواه ترین افراد نسبت به برادران خود و جامعه اسلامی باشد.» (همان: 102) بنابراین، یکی از مهم ترین معیارهای برتری مسلمان، بخشش مالی و کمک رسانی او به انسان های دیگر است. ایشان در جای دیگری فرمود: «هر کس اندوه و مشکلی را از مؤمنی برطرف کند، خداوند در روز قیامت اندوه را از قلبش برطرف می سازد». (همان: 104)

از دیدگاه حضرت رضا علیه السلام این بُعد اقتصادی در رفتار مؤمنان به اندازه ای اهمیت دارد که کمک و احسان به دیگران را کریم ترین و باارزش ترین خلقیات انسانی می داند و می فرماید:

بخل موجب از بین رفتن آبرو و دوست داشتن [چیزی]، زمینه ساز انجام ناپسندی هاست و کریم ترین و باارزش ترین خلقیات، بخشش و نجات افراد درمانده، برآوردن آرزوی آرزومند و کمک به تحقق امید امیدوار است. (حکیمی، 1373: ج4: 120)

همچنین نقل شده است «هنگامی که امام به مرو آمد، آن حضرت دست از کمک و یاری مردم برنداشت. ازاین رو، آن بزرگوار، محرومان و مستضعفان و افرادی را که به دلایلی دچار سختی ها و مشکلات بودند، حمایت می کرد». (قائمی، 1378: 408)

معمّر بن خلاد نقل کرده است:

شیوه و روش امام رضا علیه السلام این بود که وقتی غذا بر سرسفره اش گذاشته می شد، ظرفی را نزدیک سفره می گذاشت و مقداری از بهترین و پاکیزه ترین غذاها را در آن ظرف می نهاد. سپس دستور می داد آنها را به مستمندان بدهند. بعد این آیه را تلاوت می فرمود: «فَلَا اقتَحَمَ العَقَبَةَ وَ ما أَدریک مَاالعَقَبَة فَک رَقَبَةٍ أَو إِطعامٍ فی یومٍ ذی مَسغَبَةٍ؛ (انسان ناسپاس) از آن گردنه مهم نگذشت و تو چه می دانی که آن گردنه چیست؟ آن گردنه، آزاد کردن بنده (در راه خدا) و غذا دادن در روز قحطی و گرسنگی است.» خدا می داند که همه انسان ها نمی توانند برده آزاد کنند. پس برای آنان نیز به سوی بهشت راهی قرار داده است. (مجلسی، 1371: ج49: 97)

در سیره رضوی، آزاد کردن برده و غذا دادن در روز قحطی و گرسنگی، تکلیف الهی است؛ تکلیفی که عمل به آن، انسان را به سوی بهشت جاویدان رهنمون ساخته و خداوند راه های بهشت را در آن قرار داده است. بنابراین، در این سخن امام رضا علیه السلام می توان اهمیت جنبه های اقتصاد اسلامی (آزاد کردن انسان ها از یوغ استثمار و ستم و غذا دادن در روز قحطی و گرسنگی) را درک کرد. به دلیل آنکه این دو امر نیکوی انسانی در تعالیم رضوی، عقبه تکلیف الهی به شمار رفته است، بیشتر به اهمیت جهاد اقتصادی و جلوه مهم آن پی می بریم. همچنین مطالعه سیره رضوی نشان دهنده اهمیت جایگاه نیازمندان در انجام فریضه نیکی و احسان است.

امام رضا علیه السلام در بیان پنهان ماندن نیکی و بخشش به محرومان می فرماید:

آیا حدیث پیامبر را نشنیده ای که: آن که نیکی خود را بپوشاند، برابر با هفتاد حج است و آن که گناه را افشا کند، خوار می شود و آن که گناه را بپوشاند، آمرزیده است؟ (عاملی، 1403: ج2: 15)

بنابراین، اهمیت این نوع بخشش و کمک (به صورت پنهانی) تا حدی است که با به جای آوردن هفتاد حج (که از بالاترین عبادات است) برابری می کند و جلوه دیگری از اهمیت «آموزه های اقتصادی» در سیره رضوی علیه السلام را به مؤمنان و پیروان راستین مکتب تشیع و آزادگان جهان معرفی می کند.

ه‍ ) رویارویی با مفاسد اقتصادی
هشدار نسبت به انحرافات مالی و اقتصادی به حاکمان و نزدیکان آنها، از مسائل مهم در سیره رضوی علیه السلام به شمار می آید که توجه به آن می تواند فضای مناسبی را برای تحقق اهداف اقتصادی در جامعه اسلامی فراهم آورد. این امر می تواند به عنوان یکی از ضرورت های فعالیت اقتصادی، مبنا و سرلوحه دست اندرکاران نظام اسلامی قرار گیرد.

ایشان اگر در میان یکی از بستگان خویش، خلاف و انحرافی در مسائل اخلاقی یا سیاسی یا اعتقادی می دید، به او تذکر می داد، از او انتقاد می کرد و موضع می گرفت. خویشاوندی باعث نمی شد که آن حضرت از تذکر و نهی از منکر و موضع گیری خودداری کند. ازاین رو، بستگان آن حضرت هرگز نمی توانستند از خویشاوندی با ایشان سوءاستفاده کنند. روزی حضرت با برادرش، زید بن موسی که مرتکب خلافی شده بود، تند برخورد کرد تا هم موضع خود را روشن کرده باشد و هم خطای اندیشه برادر را یادآور شود و هم ملاک های رفتار خود را برای دیگران بیان کند. بنابراین، مسئولان جامعه اسلامی ما نیز باید این سیره امام رضا علیه السلام را در فعالیت های اقتصادی به کار گیرند و با هرگونه سوء استفاده اطرافیان و آشنایان برخورد قانونی داشته باشند.

و) عدم مدیریت غیر متخصص
امام رضا علیه السلام، مدیریت و گماردن ناواردان در امور گوناگون را یکی از زمینه های فساد می داند و در این باره می فرماید:

... بیزاری از کسانی که نیکان را تبعید کردند و کسانی را که پیامبر رانده و لعنت کرده بود، در مرکز اسلامی پناه دادند... و کم خردان (و بی تشخیصان) را به کارها گماردند، جزو اسلام خالص است. (ابن بابویه، 1372: ج2: 162)

این سخن، بخشی از نامه ای است که امام رضا علیه السلام به مأمون درباره تبیین اسلام خالص و کلیات دین نوشت. در این نامه که به خواست مأمون نگاشته شده، کلیات اصول و فروع دین بیان گشته است. از محورهای اصلی که در این نامه بر آن تکیه شده، چند برائت (بیزاری جویی، طرد و جبهه گیری) و چند ولایت (پذیرفتن و اطاعت و همکاری) است. برائت از گروه هایی است که نیکان را از مراکز کشورهای اسلامی دور ساختند و طردشدگان دور از خدا را در حاکمیت جای دادند و اموال جامعه اسلامی را میان اغنیا به گردش درآوردند و سفیهان و نادانان (و بی تشخیصان) را در پست های مملکت به کار گماردند.

امام رضا علیه السلام در این فراز بلند، محورهای اصولی از مسائل اجتماعی را مطرح می کند که به کار بستن آنها کار مردم و جامعه را سامان می بخشد و حاکمیت را استوار می سازد و نادیده گرفتن آنها تزلزل، نابسامانی و سقوط هر امت و حکومتی را موجب می شود.

عبارت «کم خردان و بی تشخیصان» و استفاده از آنان در رأس مناصب حکومتی، مسئله بسیار مهمی است. به عبارتی حضرت، ضرورت داشتن هوشیاری و مهارت (تخصص و وارد بودن) در برنامه ریزی های اقتصادی ـ اجتماعی را در این سخن ها مطرح کرده است. امام رضا علیه السلام، نابسامانی، بی عدالتی، تبعیض، فقر، محرومیت و مشکلات آن دوره از تاریخ اسلام و حاکمیت اسلامی را به عواملی چون به کار گماردن جاهلان و ناآگاهان و غیر متخصصان در مرکز امور نسبت می دهد. اگر مدیریت بخش های مهم جامعه به سفیهان سپرده شود، سبب عقب ماندگی مردم و فساد اجتماعی می گردد.

بدون شک، این سخن، آموزه ای کلیدی و پایه ای است که در این سال ها باید بیش از هر زمان دیگری، مسئولان و دولت مردان کشور اسلامی به آن توجه کنند؛ زیرا همواره عقب ماندگی و نارسایی در جوامعی که کمتر رشد کردند، از ناآگاهی و نبود مدیر متخصص و ماهر و طرح ها و نقشه های خائنانه سرچشمه می گیرد. مدیریت های جاهلانه و ناماهر جز هدر دادن نیروی انسانی و سرمایه و اقتصاد جامعه کاری انجام نمی دهد. آنها روز به روز بر فقر و وابستگی و مصرف زدگی جامعه می افزایند و به تدریج، راه سلطه بیگانه را هموار می سازند. امام رضا علیه السلام در کلام خویش، به خیانت این افراد اشاره می کند و سپردن سررشته کارها به دست خائن را نوعی خیانت می شمارد. بدین جهت، در برنامه ریزی ها، نخستین ضرورت، حضور برنامه ریزان و مدیران متعهد، دل سوز، مؤمن و متخصص است. برای رسیدن به اهداف متعالی نظام مقدس اسلامی، استفاده از این آموزه رضوی در پیشبرد و تعالی شعار سال و دیگر اهداف کلیدی نظام، امری مهم و اساسی به شمار می آید.

ز) نفی حاکمیت معیارهای سرمایه داری
حاکمیت معیارها و ارزش های نظام سرمایه داری و مال اندوزی، از عوامل اصلی و ساختاری است که ثروت ها و اموال را به سود طبقه سرمایه دار به جریان می اندازد و سبب گسترش فقر و محرومیت می شود، در حالی که مبارزه با فقر و محرومیت یکی از بسترهای تحقق جامعه آرمانی اسلامی است.

در احادیث امام رضا علیه السلام، پدیده رباخواری که یکی از مهم ترین جلوه های نظام سرمایه داری است، عامل فساد در جامعه معرفی شده است. این پدیده از مهم ترین امور ناپسند اقتصادی است که اسلام آن را سرزنش کرده است. در سال تولید ملی که بر کار و تلاش ویژه در فعالیت های تولیدی تأکید شده است، باید از فعالیت های غیر تولیدی و زیان بار نظیر پدیده زشت رباخواری دوری کرد و در این زمینه به جامعه اسلامی هشدار جدی داد.

امام رضا علیه السلام درباره تحریم این موضوع می فرماید:

عِلَّةُ تَحریمِ الرِّبا، إِنَّما نَهی اللهِ عَزَّوَجَلَّ عَنهُ، لِما فیهِ مِن فِسادِالأَموالِ، لِأَنَّ الإِنسانَ إِذا اشتَری الدِّرهَمَ بِالدِّرهَمَین، کانَ ثَمَنُ الدِّرهَمُ درهماً و ثَمَنُ الآخَر باطِلاً، فَبیعُ الرِّبا وَ شِرائُهُ وکسٌ عَلی کلِّ حالٍ عَلَی المُشتَری وَ عَلَی البایع،ِ فَحَرّمَ اللهُ تَبارَک وَ تَعالی الرِّبا لِعِلَّةِ فِسادِ الأَموال کما حَظَّرَ عَلی السَّفیهِ أَن یدفَعَ إِلَیهِ مالَهُ لِما یتَخَوَّفُ عَلَیهِ مِن إِفسادِه.... (جلالی حسینی، 1418: ج2: 306)

علت تحریم ربا این است که خداوند عزوجل از ربا نهی کرد، چون مایه تباهی اموال است؛ زیرا انسان اگر یک درهم را به دو درهم بخرد، [در حقیقت] بهای درهم، یک درهم بیشتر نیست و بهای درهم دیگر باطل (و بدون حق) است. پس خرید و فروش ربوی، در هر حال برای فروشنده و خریدار زیان و کمبود دارد، پس خداوند متعال ربا را ممنوع اعلام کرد؛ زیرا اموال تباه می گردد. چنان که از قرار دادن مال در اختیار سفیهان نیز منع کرد، چون بیم تباهی آن اموال می رود.

همچنین امام رضا علیه السلام می فرماید:

رِبحُ المُؤمِن عَلی أَخیهِ رِباً، إلّا أَن یشترِی مِنهُ شَیئاً بِأَکثَرَ مِن مِائةِ دِرهَم، فَیربِحُ فیه قُوت یومِه أَو یشتَرِی مَتاعاً لِلتِّجارَةِ فَیربحُ عَلَیهِ رِبحاً خَفیفاً. (حکیمی، 1373: ج4: 142)

سود گرفتن مؤمن از برادر دینی خویش رباست، مگر اینکه چیزی را به بیش از صد درهم بخرد. در این صورت، به اندازه خوراک روزانه‎اش سود دریافت می‎کند یا کالایی را برای فروش بخرد، در این صورت سود اندکی از او می‎گیرد.

امام در سخنی دیگر درباره پرهیز از ربا می فرماید:

اِعْلَمْ (یرْحَمُک اللّه) اَنَ الرِّبا حَرامٌ سُحتٌ، مِنَ الکبائِرِ وَ مِمّا قَدْ وَعَدَ اللّه عَلَیهِ النّارَ فَنَعوذُ بِاللّه مِنْها، وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلی لِسانِ کلِّ نَبی وَ فی کلِّ کتابٍ. (ابن بابویه، 1373: ج2: 180)

خدایت رحمت کند! بدان که ربا حرام و از گناهان کبیره است و خداوند بر آن وعده آتش داده است. پس پناه می بریم به خدا از آتش. ربا را همه پیامبران و همه کتاب های آسمانی حرام کرده اند.

در پرتو این سخن حضرت رضا علیه السلام، به محدودیت اصولی می‎رسیم که محدودیت در چارچوب سودهای تجاری و داد و ستدهاست. داد و ستد و تجارت، در اصل و ماهیت، مباح و مجاز است و کسانی که کالایی را با کوشش و صرف وقت، در اختیار مصرف کننده قرار می‎دهند، به مصرف کننده کمک کرده‎اند و شایستگی دریافت مزد و پاداش را دارند، ولی این سودها باید محدود باشد و در چارچوب قانون عدل و انصاف قرار گیرد. شرایط و نوسان‎های اجتماعی و اقتصادی نباید سبب شود در روابط تجاری و خرید و فروش، سودهای کلان شکل بگیرد و نظام فاسد و ضد اجتماعی واسطه‎گری، در تنگناها و فشارهای اقتصادی، به سودهای کلان دست یابد و دست مصرف کنندگان را به نام سود بیشتر، در معاملات تهی سازد.

3. راهکارها و الزامات رسانه ملی (صدا و سیما)
اکنون که جلوه هایی از آموزه های اقتصادی و الزامات آن در سیره و اندیشه حضرت امام رضا علیه السلام بررسی شد، برای کاربردی شدن این مبحث در رسانه و برنامه های تولیدی صدا و سیما، به نکاتی مختصر اشاره می شود.

بی گمان، دست یابی به اهداف اقتصادی در ایران اسلامی، در گروی تلاش در همه عرصه هاست. ازاین رو، رسانه یکی از مهم ترین عرصه ها به شمار می رود. امروزه نقش و جایگاه رسانه ها به اندازه ای است که زندگی بی حضور آنها قابل تصور نیست. رسانه ها فقط وسیله سرگرمی نیستند، بلکه در بسیاری از جنبه های فعالیت اجتماعی و فردی ما نقش دارند. گسترش وسایل ارتباط جمعی در زندگی انسان ها به اندازه ای است که عصر کنونی را عصر «ارتباطات» نامیده اند. ازاین رو، باید انسان امروزی را انسان رسانه ای و فرهنگ جدید را محصول تبلیغات وسایل ارتباط جمعی بدانیم.

نام گذاری سال های اخیر با اولویت مسائل اقتصادی، همه مسئولان کشورمان را موظف کرده است تا با بهره گیری از امکانات مادی و معنوی، کارهای نو و راه های میان بر برای شکوفایی بیشتر کشور در بخش های مختلف فراهم کنند. در این میان، برنامه سازان رسانه ملی نیز در مقام افراد اثرگذار باید به این امر توجه ویژه ای داشته باشند.

توجه به این نکات، در زمینه پرداختن رسانه به شعار اساسی سال راه گشاست:

1. معرفی دیدگاه ها و سیره متعالی حضرت ثامن الحجج، امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در حوزه اقتصاد و اصول مختلف اقتصادی به عنوان بخش مهمی از رهنمودها و تعالیم ائمه اطهار علیه السلام از سوی دستگاه های فرهنگی و از جمله رسانه ملی می تواند بستر مناسبی را در راستای پیشبرد این شعار در جامعه اسلامی ایران فراهم کند. بررسی آموزه های اقتصادی در آموزه های امام هشتم شیعیان، برای رهروان راستین و مردمان نیک سرشت ایران اسلامی، چراغ راه فروزانی خواهد بود تا با بهره گیری از این تعالیم نورانی، به بهترین شکل ممکن در راه تحقق این شعار کلیدی و زیربنایی بکوشند و قله های پیشرفت را فتح کنند. همچنین باید در برنامه های مختلف رسانه ملی از آیات، روایات و سخنان دیگر ائمه اطهار و بزرگان دین در زمینه اقتصادی بهره برد. برجسته سازی و الگو گرفتن از ساده زیستی مفاخر و بزرگان دین و بازتاب دادن آن در برنامه های رسانه ملی اهمیت بسیار دارد.

2. معرفی جنبه های مختلف نظام اقتصاد اسلامی نیز بخش مهمی از رسالت صدا و سیما در تحقق اهداف اقتصادی و پیشبرد بخش های مختلف اقتصادی کشور محسوب می شود. اسلام که یگانه مکتب انسان ساز است، به رفع نیازهای مادی انسان ها توجه ویژه ای دارد و برای روابط نهادهای مختلف اجتماعی و اقتصادی، الگوهای خاصی در نظر گرفته است. بنابراین، آشنایی مخاطب با معیارهای اقتصاد اسلامی و تبلیغ گفتمان هایی نظیر دوری از اسراف، قناعت و پرهیز از مصرف گرایی، معرفی نظام بانک داری بدون بهره و مفاهیمی چون مضاربه، مشارکت، اجاره، صدقه، انفاق، هدیه، زکات، وقف، قرض الحسنه و نذر، بخش مهمی از دستور های دینی است که می تواند بستر مناسبی برای پیشبرد شعار مهم امسال در جامعه اسلامی ایران به شمار آید.

3. معرفی مسائل و طرح های کلان اقتصادی نظام و جنبه های مختلف آن در برنامه های رسانه ملی، به پیشبرد این طرح ها و همکاری مردم و نهادهای مردمی در این جهت کمک می کند. در چند سال اخیر، تجربه معرفی ابعاد مختلف طرح بزرگ تحول اقتصادی، هدفمند کردن یارانه ها و اصلاح ساختار اقتصادی کشور در برنامه های رادیویی و تلویزیونی و در قالب های هنری مختلف، نشان دهنده موفقیت صدا و سیما در انجام این وظایف بوده و خوش بختانه سبب جلب تعامل و همکاری صمیمانه مردم و جامعه شده است.

4. طراحی هدفمند پیام از دیگر راهبردهای رسانه ای پرداختن به جهاد اقتصادی است، که شامل این موارد می شود:

الف) توجه بیشتر به زمینه های روانی مصرف گرایی در برنامه های رسانه ملی مانند بازتاب انتقاد از مسائلی چون چشم و هم چشمی، حسادت، کینه توزی، فرهنگ تجمل و لوکس گرایی که موجب تقویت مصرف گرایی و هدر دادن منابع کشور و جامعه می شود. همچنین معرفی شگردهای نظام سرمایه داری جهانی در خلق نیازهای کاذب و تشویق مردم به مصرف گرایی در برنامه های مختلف صدا و سیما، امری ضروری است.

ب) تشویق مردم به پس انداز کردن و سرمایه گذاری برای تولید، در برنامه های مختلف رسانه ملی.

ج) آشنایی فعالان عرصه تولید برنامه از جمله تهیه کنندگان، برنامه سازان، خبرنگاران، گزارشگران برنامه ها و گویندگان، با موضوعات و ریز موضوعات تولید برنامه ویژه شعار سال.

د) تبیین دقیق موضوع شعار سال و دیدگاه های مقام معظم رهبری و جلوگیری از رواج برداشت های نادرست و سطحی از مفهوم آن، متناسب با ویژگی های مخاطبان.

ه‍) تشکیل اتاق های فکر و هم اندیشی برای برنامه ریزی اصولی در زمینه تحقق شعار سال در برنامه های رادیویی و تلویزیونی.

و) گسترش ارزش ها و فضایل اخلاقی مانند قناعت، ساده زیستی و صرفه جویی به صورت جذاب و باورپذیر در برنامه ها.

ز) نکوهش رفتارهای نادرست و ناپسند همچون اسراف، چشم و هم چشمی، تفاخر، مدگرایی، خودنمایی و مصرف زدگی در قالب برنامه های جذاب.

ح) بهره گیری از ظرفیت رسانه های محلی و شبکه های استانی برای شناسایی و ترویج الگوهای بومی مصرف بهینه و جلوگیری از هجوم فرهنگ مصرف گرایی به شهرهای کوچک و روستاها.

ط) تغییر نگرش های مخاطبان از زندگی مصرف گرا به نگرش های تولیدمحور با ملاحظه حل تعارض بین دین داری و تولید ثروت، شناسایی و معرفی مشاغل خدماتی، هدایت علاقه های شغلی به مشاغل تولیدی، خدماتی و نکوهش مشاغل واسطه ای غیر مولّد.

ی) افزایش درک جامعه نسبت به مسئولیت نسل های فعلی در برابر نسل های بعدی در زمینه حفظ و نگه داری منابع ملی.

منابع

ابن بابویه، محمد بن علی. 1373. عیون أخبارالرضا، ترجمه: علی اکبر غفاری. تهران: صدوق.

ابن شهر آشوب. 1365. مناقب. قم: علامه.

امین عاملی، سید محسن. 1403ه‍. ق. اَعیانُ الشّیعه. بیروت: فضل مکتبة.

حرّ عاملی. 1370. وسائل الشیعه. تهران: مکتبۀالاسلامیه.

حرّانی، ابومحمد. 1382. تحف العقول. ترجمه: صادق حسن زاده. قم: آل علی.

حکیمی، محمدرضا. 1373. الحیاة. ترجمه: احمد آرام. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

صالحی نجف آبادی، عبداللّه. 1381. چهل داستان و چهل حدیث از امام حسن عسکری علیه السلام. قم: مهدی یار.

طبرسی، رضی الدین حسن بن فضل. 1412ه‍.ق. مکارم الاخلاق. قم: شریف رضی.

الغازی، داود بن سلیمان بن یوسف. 1418ه‍. ق. مسند الامام الرضا علیه السلام. تحقیق: سید محمدجواد جلالی حسینی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

قائمی، علی. 1378. در مکتب عالم آل محمد امام علی بن موسی الرضا علیه السلام. قم: امیری.

کلینی رازی، محمد بن یعقوب. بی تا. اصول کافی. ترجمه: محمدباقر کمره ای. تصحیح: محمدباقر بهبودی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت.

مجلسی، محمدباقر. 1371. بحارالانوار. ترجمه: علی دوانی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

پی نوشت:

[1] مدیر کل صدا و سیمای مرکز خراسان رضوی (nahavandi47@yahoo.com).