موضوع : پژوهش | مقاله

رسالت رسانه ها در بیداری اسلامی

مجله سخن جامعه سخن جامعه، شماره دوم، زمستان1390

یکی از عناصر اثر گذار و نقش آفرین، در عرصه های مختلف حیات اجتماعی بشر، رسانه ها و وسائل ارتباط جمعی است. رسانه به عنوان مهم ترین ابزار گردش اطلاعات و انتقال پیام به مخاطب، توانسته است نقش های بی بدیلی را در سرنوشت گروه های انسانی و ملت های مختلف ایفا نماید، همان گونه که در انقلاب ها و بیداری های اخیر امت اسلامی، نیز سر رشتۀاطلاع رسانی اهداف و پیام نهضت ها را به عهده داشته است. تردیدی نیست که رسانه، زمانی می تواند ملت های مسلمان را در تحقق اهداف بلند اسلامی و رسیدن به آمال شان یاری رساند که به رسالت های خود در خصوص تحولات به وجود آمده در دنیای اسلام، آگاهی داشته و در عمل به آن پایدار باشد؛ زیرا رسانه ای رسالت مند است که بتواند جریان ها و تحولات اجتماعی را به سمت اهداف ایده آل و مطلوب جامعه، رهنمون باشد. از این رو در نوشتار حاضر برخی از مهم ترین رسالت های رسانه، هم چون دفاع از هویت بیداری اسلامی، قدرشناسی از فرصت پیش آمده، پرهیز از القای یأس و ناامیدی و. . . ، در قبال بیداری اسلامی، مورد تحلیل قرار گرفته است.
« عبدالعلی عادلی-طلبه سطح سه حوزه علمیه و کارشناس ارشد تفسیر »

مقدّمه
چندی است که در جغرافیای پهناور امت اسلامی، تحولات نوین و سرنوشت سازی، در متن حاکمیت ها، رخ نموده است که امت بزرگ اسلامی را در کانون توجهات جهانی و بین المللی قرار داده است. این خیزش ها که قلمرو آن، از غرب آفریقا تا آسیای جنوب شرقی گسترده است، از سوی دانشوران جهان، به بیداری اسلامی شهرت یافته است.

علت این نام گذاری نیز آن است، که پیروان آیین نجات بخش اسلام، در چندین کشور- که کانون آن فعلا کشورهای تونس، مصر، لیبی، بحرین، یمن و عربستان می باشد- توانسته اند بعد از قریب دو یا سه قرن فراموشی، مجددا در سدۀبیستم، به ایفای نقش مهم خود، در سرنوشت سیاسی و اقتصادی و به دست گرفتن حاکمیت شان، بپردازند.

تردیدی نیست بیداری اسلامی که امروزه غربی ها از آن به بنیاد گرایی اسلامی نام می برند(ملازاده، 1382ش، ص387)مایۀعزت و شرف امت اسلامی است، زیرا روحیۀظلم ستیزی و عزت خواهی را در کالبد امت اسلام، القاء نموده و ملتهای مسلمان را در فتح قله های عزت و اقتدار امید وار ساخته است، تا جایی که سردمداران استعماری، خطرات جدی را، از ناحیۀآن احساس کرده اند و خود اعتراف دارند که جهان غرب و سیستم سرمایه داری بعد از سقوط کمونیسم و رفع خطر سرخ، ازهمین ناحیه، تهدید می شود، لذا ناجوان مردانه و دیوانه وار به خواستگاه ها و بنیان های آن حمله ور می شوند.

از سوی دیگر، این موج اسلام خواهی، رسالت های سنگینی را نیز بردوش رهبران فکری و سیاسی امت اسلام و هم چنین نهادها و جریان های مختلف دینی، نهاده است تا بتواند به اهداف بلند خود نایل آمده و افق های نوین و بالند ۀرا فرا روی امت اسلامی ترسیم نماید.

بدون شک در جریان این موج بیداری، تاکنون عوامل مختلف و گوناگونی به ایفای نقش پرداخته است که یکی از مهم ترین آنها، رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی بوده است، زیرا رسانه ها ابزار آگاهی بخشی و گردش اطلاعات را بر عهده داشته اند که خود بخش بسیار اساسی و کلیدی، در تبیین اهداف و خواسته های نهضت ها، به حساب می آید. به همین دلیل در مقالۀحاضر سعی بر آن است تا نقش و رسالت مهم رسانه ها را در موج بیداری اسلامی مورد تحلیل و بازشناسی قرار دهیم، به این امید که بتواند در رسیدن به اهداف عالیۀنهضت ها، مفید و ثمر بخش افتد.

برای دست یابی به اهداف مورد نظر در این نوشتار لازم است ابتدا تعریفی از بیداری اسلامی، ارائه گردد آنگاه مفهوم رسانه و انواع آن و هم چنین برخی از کارکردهایش در نظام اجتماعی، تبیین گردد تا در نتیجه رسالت های آن، در قبال موج بیداری اسلامی، باز شناسی و مطمح نظر قرار گیرد. اینک مطالب مورد نظر به تر تیب ذیل ارائه می گردد.

الف) مفهوم بیداری اسلامی
بیداری اسلامی را می توان به حرکت و جنبشی تعریف کرد که با شناخت واقعیت های موجود در جوامع اسلامی و عقب افتادگی های علمی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مسلمانان، از یک سو و مقایسۀپیشرفت های مادی جهان غرب، با گذشتۀپر افتخار و سراسر شکوه و عظمت دنیای اسلام و میراث علمی و غنی آن در عرصه های مختلف علوم و معارف بشری، از سوی دیگر، از چند قرن قبل آغاز گردیده و تا به امروز سیر تکاملی خود را طی نموده است و اکنون نیز در صدد آن است که هدایت قافلۀفکری بشری را به دست دانشمندان مؤمن و متعهد مسلمان سپرده و گریبان امت اسلام را از دست اندازی های چپاول گران غرب، آزاد سازد و بساط ظلم و بی عدالتی های دیکته شده توسط مستکبران را برای همیشه از ممالک اسلامی، برچیند و هم چنین حکام مستبد و فرومایه را ازکرسی های قدرت و شوکت پوشالی شان پایین آورد.

ب) تعریف رسانه و انواع آن
پس از روشن شدن مفهوم و تعریف «بیداری اسلامی» نوبت آن است که واژۀ«رسانه» نیز مفهوم شناسی گردد تا در نتیجه، نقش و رسالت آن در بیداری اسلامی مورد واکاوی و تحلیل قرار گیرد.

رسانه (media) در لغت به معنای وسیلۀرساندن و یا برقراری ارتباط است(دهخدا، 1345ش، ص12024) و در اصطلاح نیز عبارت است از: «وسیله ای است که فرستنده به کمک آن معنا و مفهوم مورد نظر خود (پیام) را در قالب های کتاب، روزنامه، مجلّه، عکس، فیلم، نوار صوتی و تصویری، رادیو، تلویزیون، ماهواره و. . . ، به گیرنده منتقل می کند» (امیرتیموری، 1377ش، ص10).

تردیدی نیست که رسانه ها، از مؤثرترین وسائل ارتباط جمعی به حساب می آیند و دارای ویژگی های خاص و منحصر به فردی است، همان گونه که «سادنی مید» می گوید:

«ویژگی های ذیل وسایل ارتباط جمعی را به ابزار تأثیرگذار تبدیل کرده اند: 1 تعداد گیرندگان وسایل ارتباط جمعی نسبتا زیاد است. 2 ترکیب گیرندگان بسیار متنوّع است. 3 با ارسال پیام از طریق وسایل ارتباط جمعی، نوعی تکثّر پیام به وجود می آید. 4 توزیع پیام سریع است. 5 هزینه برای مصرف کننده کم است» ( محسنیان راد، 1380، ص62).

گرچه ممکن است امروزه رسانه، در قالب های متنوع و گسترده ا ی به ایفای نقش بپردازد و مانند گذشته فقط به تلویزیون، رادیو، روزنامه، مجله و کتاب خلاصه نشود بلکه ماهواره، اینترنت، سینما، تئاتر، فیلم ها و نوارهای صوتی و تصویری، دیسک ها و سی دی ها، پوستر، عکس، اسلاید، تابلوها، گوشی های موبایل و. . . ، را نیز شامل شود، اما از آنجایی که روزنامه، رادیو و تلویزیون بیش از هر رسانۀدیگری مورد استفادۀ آحاد جامعه قرار می گیرد و دارای کارکرد و اثرگذاری های ویژۀهستند، لذا در نوشتار حاضر، بیشتر همین سه نوع رسانه، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

ج) نقش و کارکرد رسانه ها در تحولات اجتماعی
نقش رسانه ها، در تعاملات و تحولات اجتماعی، از آن جهت پر اهمیت است که به برقراری ارتباطات، می انجامد و ارتباط نیز نه تنها یک ضرورت اجتناب ناپذیر در زندگی گروهی انسان ها، بلکه سنگ بنا و هستۀاصلی جامعه محسوب می گردد؛ چه اینکه بدون ارتباط، هرگز فرهنگ شکل نمی گیرد و بدون فرهنگ، جامعه لباس وجود بر تن نخواهد کرد. همانگونه که «ژوزف تی کلاپر» در تعریف ارتباط جمعی می گوید:

«ارتباط جمعی عبارت است از رساندن اطلاعات، ایده ها و برداشت ها، از طریق وسایل ارتباطی و دریافت این اطلاعات به وسیلۀعده ای زیادی از انسان ها در یک زمان» (محسنیان راد، 1384ش، ص62).

«مارشال مک لوهان» یکی از مشهورترین جامعه شناسان کانادایی، و از بزرگترین متخصصان مسئلۀارتباطات جمعی چنان اهمیتی را برای وسایل ارتباط جمعی قایل است که آن را حتی مهم تر از اندیشۀدینی، یعنی محتوای ارتباط می داند(قائم مقامی، 1356ش، ص28-29) از این رو کسی در ضرورت حضور رسانه ها، در میان اجتماع، به عنوان ابزاری برای ایجاد ارتباط، تقویت و انتقال فرهنگ ها و باور های دینی تردیدی ندارد.

و این ضرورت تا جایی است که برخی از دانشمندان، رسانه را در ردیف عوامل شخصیت ساز قرار داده اند و بر این باورند که رسانه های جمعی می توانند هنجارهای اجتماعی را تقویت یا تضعیف سازند. (بروس کوئن، 1372، ص112) یا همان گونه که «ژان کازینو» می گوید «وسایل ارتباط جمعی می توانند به تسطیح فرهنگی و یکسان شدن الگوها و اندیشه ها کمک شایانی بکند». (ژان کازینو، ص155).

دانشمندان برای رسانه ها، کارکردهای گوناگونی ذکر کرده اند مانند: اطلاع رسانی و آگاهی بخشی، آموزش و پرورش (عقاید، احساسات، اندیشه ها و حرفه ها)، راهنمایی و راهبری، همگن سازی (نزدیک کردن سلیقه ها، خواسته ها و انتظارات اعضای جامعه)، تقویت احساس تعلق اجتماعی.

به اعتقاد برخی از صاحب نظران حوزۀارتباطات، هیچ کس نمی تواند به طور جدی در این واقعیت تردید کند که رسانه های همگانی، به نحو چشم گیری، زندگی روزمرۀمردم را تغییر داده است. معیار و نشانۀسادۀاین واقعیت، میزان زمانی است که مردم هر روزه با رسانه های همگانی سپری می کنند. (گیبنز، 1381ش، ص63).

رسانه های گروهی علاوه بر کارکرد تفریحی، مانند شنیدن و دیدن فیلم ها، نمایش نامه ها، مسابقات و سرگرمی ها، سرودها و. . . ، چند کارکرد مهم دیگر نیز دارد که تبیین آنها می تواند به تحلیل ابعاد موضوع مورد نظر در این نوشتار کمک شایانی نماید.

1- کارکرد فرهنگی: اگر فرهنگ را مجموعۀمنسجم از آراء، عقاید، ارزش ها، هنر، آداب و رسوم که توسط غالب افراد جامعه پذیرفته شده است و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود بدانیم(روح الامینی، 1374ش، ص147؛ سروش، 1381ش، ص340) ارائۀمباحث نظری درباره هریک از موارد یادشده را نیز می توان کارکرد فرهنگی رسانه ها به حساب آورد؛ امروزه بسیاری از افراد بخش عمدۀمعلومات خود را مرهون برنامه های رادیویی و تلویزیونی و یا بهره گیری از رسانه های دیداری و نوشتاری هستند و این امر جای هیچ تردیدی نیست. در نتیجه کارکرد فرهنگی رسانه ها است که می تواند تغییرات ساختاری در برخی جوامع به وجود آورد. «ژان کازینو» می نویسد:

«. . . وسایل ارتباط جمعی می توانند تاثیراتی روی ساخت های اجتماعی داشته باشد، با تحمیل ارزشهای نوینی، نظام قشر بندی اجتماعی را تغییر دهند و سلسله مراتب اجتماعی را واژگون سازند»(ژان کازینو، 1364ش، ص249).

2- کارکرد سیاسی: درعصرحاضر، رسانه ها با بهره گیری از قدرت تأثیر فوق العادۀخود، به راحتی می تواند جریانات و گرایش های سیاسی را برای مخاطبان خود راهبری یا تبیین کند. ( ژان کازینو، ص65). این کارکرد به گونۀاست که عینی ترین کارکرد رسانه ها، در دنیای امروز در همین بخش ظاهر شده و به تعبیر «تافلر» بشر امروز کاملاً از رسانه ها منفعل است، به خصوص در بعد دموکراسی و امور سیاسی. ( آلوین تافلر، 1375ش، ص314).

چه کسی است که نداند ابر رسانه ها کاملاً در اختیار گرایش های سیاسی صهیونیسم بین المللی و کمپانی های استعمارگر غرب بوده و اجرا کنندۀبرنامه های سیاسی مورد علاقۀآنها هستند؟ با یک نگاه گذرا به تاریخ سیاسی معاصر، به خوبی می توان دید که بسیاری از منازعات و کشمکش های سیاسی با یاری و یا هدایت و پرچم داری رسانه ها تبدیل به جریانات قومی سیاسی شده و یا تعدیل و حتی خاموش گردیده اند. ( فخّار طوسی، 1381ش، ص5).

3- کارکرد اطلاعاتی: امروزه قسمت عمدۀاز انتظارات مخاطبان رسانه ها، دریافت اخبار و اطلاعات روزمرّه است. از این نظر، رسانه های جمعی را، دارای حضور بسیار جدّی و مؤکّد در متن زندگی خود می دانند. افراد جامعه غالبا اطلاعات لازم را از طریق رسانه های نوشتاری و تصویری و یا صوتی به دست می آورند.

براین اساس، رسانه ها با توجه به توانمندی هایی که دارند، یکی از عوامل بسیار مهم دگرگونی ارزش ها و باورها، محسوب می شوند، چه اینکه قادرند با برنامه ریزی های دقیق و کنترل شده، اندیشه های مردم یک جامعه را شکل دهند و رفتار آنان را به صورت دلخواه سمت و سو دهند. و این امر در دنیای امروز، که روابط انسانی و عاطفی جای خود را به روابط ابزاری و مجازی داده است، بسیار ملموس بوده و مردم بیش از پیش تحت تأثیر رسانه های جمعی قرار دارند و این، موجب سنگین شدن مسئولیت رسانه ها و صاحبان و گردانندگان آن می شود.

اما آنچه باید بدان توجه شود، آن است که رسانه، ابزاری است در خدمت انسان، و ابزاری است که فقط اندیشۀگردانندگانش را به دیگران انتقال می دهد؛ براین اساس رسانه ها می توانند هم حامل اندیشه های خوب، انسان ساز، تعالی بخش و کمال آفرین باشند و هم می توانند در بر دارنده افکار نادرست، انحطاط آفرین و انحرافی باشند، لذا از این حیث مانند دیگر موضوعات اجتماعی نیازمند باید ها و نباید ها خواهند بود. «ویلبور شرام» اصحاب رسانه ها را به مثابه «دروازه بانان جامعه» دانسته است و در این باره می گوید:

«دروازه بانان، که در سراسر شبکه های خبری جای می گیرند، شامل خبرنگارانند که باید تصمیم بگیرند در جریان یک دادگاه یا یک حادثه خاص یا تظاهرات سیاسی، کدام قسمت را متبلور سازند. کدام خبر را رها ساخته، کدامین خبر را در مجرای وسیله ارتباطی جای دهند. همچنین دروازه بانان مؤلّفان را نیز شامل می شوند؛ زیرا آنان باید تصمیم گیرند از کدام موضوع یا فرد سخن بگویند یا کدامین دیدگاه از زندگی را مطرح نسازند. تولیدکنندگان فیلم نیز باید تصمیم بگیرند از کدام صحنه، فیلم بگیرند.

کتاب فروشان نیز باید تصمیم بگیرند کدام کتاب را برای فروش عرضه کنند، معلّمان باید تصمیم بگیرند کدام کتاب و یا مرجع را درسی تلقّی نمایند. تلخیص کنندگان وقایع نیز باید تصمیم بگیرند کدامین حادثه یا خبر را در خلاصه خود جای دهند» (ساروخانی، 1372ش، ص 65).

مقصود آنست که صاحبان رسانه هر چه را خود خواستند نمی توانند عمل کنند، بلکه باید مسیری را پیش گیرند که به سلامت و صلاح جامعه و افراد آن منتهی گردد.

د) وضعیت رسانه ها در جوامع اسلامی
مأموریت رسانه های جمعی در هر جامعه، تابع موقعیت ساختاری، اقتضائات فرهنگی، انتظارات جمعی، ظرفیت های هنجاری وضرورت های اجتماعی خواهد بود. بر این اساس رسالت رسانه، در جوامع اسلامی، نشر فرهنگ دینی، پاسداری از ارزش های اسلامی، هدایت انسان ها به سوی رشد و تعالی و مبارزه با آسیب ها و انحرافات خواهد بود.

امام خمینی(ره) در این خصوص می فرماید:

« این دستگاه ها [رسانه ها] دستگاه های تربیتی است، باید تمام اقشار ملت با این دستگاه ها تربیت شوند، یک دانشگاه عمومی است. . . یعنی دانشگاهی است که در تمام سطح کشور گسترده است. . . باید این دستگاه ها دستگاهی باشد که بعد از چند سال تمام قشر ملت را روشن کند، تمام را مبارز بار بیاورد، تمام را متفکر بار بیاورد، آزادمنش بار بیاورد. . . آن که از همه خدمت ها بالاتر است، این است که نیروی انسانی ما را، رشد بدهد و این به عهده مطبوعات است، مجله هاست، رادیو و تلویزیون است، تئاتر و سینماهاست این ها می توانند نیروی انسانی ما را تقویت کنند و تربیت صحیح بکنند و خدمت شان ارزشمند باشد» ( خمینی، 1378ش، ص354- 356).

این حقیقت را می توان مدخلی قرار داد برای بیان این واقعیت که متأسفانه رسانه های کنونی، در جوامع اسلامی، بطور عموم کارنامۀمفید و درخشانی ندارد، زیرا اربابان سیاست های استعماری، با به خدمت گرفتن ایادی خودباخته و ارائۀفرهنگ های ضد اسلامی، توانسته اند گردانندگان، مجریان، برنامه سازان، و در کل اصحاب رسانه را در کشور های مختلف اسلامی، از ویژگی های اخلاقی و معنوی و فرهنگی خویش دور ساخته و آنان را متوجه مسایل حیوانی و ضد اخلاقی سازند، زیرا وقتی تمامی فکر انسان متوجه این مسایل باشد، دیگر کسی به فکر کرامات انسانی و الهی نخواهد افتاد.

به همین دلیل است که برخی از صاحب نظران علوم اجتماعی، معتقد است رسانه های همگانی در دنیای امروز، از اهداف اولیۀخود دور شده و برنامه هایشان هر روز بیش از پیش به زوال و انحطاط کشانیدن جوامع در ابعاد اخلاقی و فرهنگی و ترویج انواع نابکاری ها و فحشا و برهنگی ها و قتل و جنایت، منجر می شود. (قائم مقامی، 1356ش، ص11) حتی کسانی مانند «کارل پوپر» فیلسوف لیبرال قرن بیستم، که برنامه های تلویزیون در ترویج انحرافات اخلاقی را قبول دارد، می گوید:

«ما با استفاده از تلویزیون و وسایلی مانند آن به آموزش خشونت به فرزندان خود پرداخته ایم و. . . با کمال تأسف، به اعمال سانسور در این زمینه نیاز داریم» ( قائم مقامی، 1356ش، ص13).

در رابطه با همین انحطاط رسانه ها و دور افتادن آنها، از اهداف آموزشی و تربیتی صحیح و انسانی است که امام راحل(ره) در وصیت نامۀسیاسی الهی خود، برخی از برنامه ها و نقشه های انحرافی استعمارگران توسط رسانه های گروهی را مورد اشاره قرار داده و می فرماید:

«رادیو، تلویزیون و مطبوعات و سینماها، از ابزارهای مؤثر تباهی و تخدیر ملت ها، خصوصا نسل جوان بوده است. » (وصیت نامه امام خمینی(ره) بند م).

در واقع همین سیاست ها و برنامه های حساب شده، جهت انحراف فرهنگی و تهی کردن جوامع از هویت و استقلال خود، باعث بروز بسیاری از مسایل و نابه هنجاری های اجتماعی، به خصوص در جوامع اسلامی گردیده است و با قاطعیت می توان گفت که بخش عمده ای از گرفتاری ها و مسایل این جوامع، منبعث از نتایج سلطۀفرهنگی و ترویج بسیاری از انحرافات، از طریق همین رسانه های عمومی است.

بنابراین، تا آنجا که در توان نخبگان و تصمیم گیران امور فرهنگی است، باید در جهت پالایش رسانه های عمومی، تلاش شود و تمام همت صرف این شود که در عین این که برنامه ها، برای اقشار جامعه جذاب و گیرا باشد، پر محتوا، آموزنده و اصلاح گر هم باشد؛ به گونه ای که افراد جامعه را به سمت رشد فضایل اخلاقی و حفظ اصالت های انسانی سوق داده و آنان را با حیله ها و نیرنگ های استعمارگران که امروزه دیگر اهرم و سلطۀنظامی شان از درجۀاعتبار در جهت سلطه بر کشورها ساقط گردیده است آشنا سازد.

ه) رسالت های رسانه در قبال بیداری اسلامی
اگر در بخش قبل، اشاراتی به کاستی های رسانه ها گردید، معنایش این نبود که مطلق رسانه ها، در جوامع اسلامی، ناکارآمد، غیر مفید و استعمار زده هستند بلکه خوشبختانه در برخی کشورهای اسلامی، به خصوص پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران، رسانه های وجود دارد که به خوبی توانسته اند از عهدۀمسئولیت های خطیر اجتماعی و سیاسی خود، بیرون آیند و نقش اساسی شان را در بیداری افکار ملت های آزاده و مخاطبان خود ایجاد نمایند.

با در نظر داشتن این مطلب می توان امیدوار بود که رسانه های موجود در جهان اسلام، می توانند در قبال موج بیداری اسلامی، سنگرهای محکم، پایگاه های مقاومت و نهادهای مفید و تأثیر گذار باشند.

به عبارت روشن تر رسانه ها می توانند خلاقانه تمامی جریان های موجود در جهان اسلام را، با روشنگری و بصیرت، به سمت حقایق و تحقق اهداف و آرمان های بلند اسلامی سوق دهند.

اینک به برخی از مهم ترین رسالت های که رسانه ها، می توانند در قبال بیداری اسلامی، به دوش بکشند به ترتیب ذیل اشاره می گردد.

1- دفاع از هویت بیداری اسلامی
اولین و شاید خطیرترین رسالت رسانه ها، در جریان بیداری اسلامی، دفاع منطقی و روشنگرانه از هویت بیداری اسلامی است، رسانه ها، باید بیداری اسلامی را، با هویت واقعی آن، یعنی تفکر ظلم ستیزی و عزت طلبانه اسلامی، برای جهانیان معرفی نماید نه صرفا یک حرکت بدون مبنا و تفکر، زیرا اسلام است که پیروان خود را با ندای{کنْتُمْ خَیرَأُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ} (سوره آل عمران، آیه110)؛ دعوت می کند که باید به چیزی جز برپایی و اقامۀقسط {لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ} (سوره حدید، آیه 25)؛ در سراسر گیتی نیاندیشند.

دشمنان که از سیطرۀآموزه های اسلامی در عالم به شدت احساس وحشت دارند، در طول سده های متمادی تلاش کردند تا آموزه های اسلامی را ارتجاعی و واپس گرایانه معرفی نمایند و با همین شیوه، جوامع اسلامی را به تدریج از مفاهیم و آموزه های اصیل اسلامی، دور نگهداشتند و متأسفانه از این طریق به برخی از اهداف شوم خود نیز نائل آمدند.

مفاهیم ارزشمندی از قبیل عدالت، قسط، جهاد، حج ابراهیمی، شهادت، امر به معروف و نهی از منکر و. . . ، به دلیل خطر آفرین بودن آن برای قدرت مداران، به بوته فراموشی سپرده شد و به جای آن مباحثی از قبیل جبر و اختیار، قضا و قدر، حدوث و قدیم بودن قرآن و مسائلی از این قبیل، سال ها موضوع مهم تفکر دینی و اسلامی گردید تا اندازه ای به مسائل بی روح پرداخته شد که بیشتر تحصیل کرده ها و دانشجویان مسلمان، غافل از داشته ها و اندوخته های غنی فرهنگ اسلامی خویش، کلید توسعه و نجات جامعه را در اتخاذ علوم، ارزش ها و فلسفۀغربی دیدند.

این روند پرخطر، ادامه داشت تا اینکه به فرمودۀشهید مطهری، احیاگران فکر دینی و اسلام شناسان متعهد، هم چون علامه سید جمال الدین، کواکبی، محمد عبده و اقبال لاهوری و. . . (مطهری، ج 24، ص54) به میدان آمده و مسلمانان متوجه این خطر مهم نمودند.

درعصر حاضر نیز احیاگر دور اندیش، حضرت امام خمینی(ره) و شاگردان و هم فکرانش، توانستند چهرۀواقعی اسلام را از میان اوهام و غبارهای چندین لایه، به جهانیان، بویژه مسلمانان معرفی نمایند و چنان روشی را در سرلوحه فعالیت های خود برگزیدند که امروزه در پرتو روشن گری های آنان، انقلاب های گوناگونی بر ضد حاکمیت های برخواسته از ظلم و جور، در منطقه به پا خواسته است و شعار اسلام خواهی و عزت طلبی، در پرتو آموزه های اسلام را سر لوحۀقیام و انقلاب های شان قرار داده اند.

لذا وظیفۀدستگاه های تبلیغاتی و صاحبان رسانه ها است که استوار و منطقی، از اسلامی بودن بیداری های اخیر دفاع نموده و در برابر دسیسه های بیگانگان، نشان دهند که اندیشه و تفکر اسلامی، ارتجاعی و به افول رفته نیست بلکه همواره حیات آفرین و عزت بخش است.

2- قدر شناسی از فرصت بیداری اسلامی
یکی از رسالت های مهم رسانه ها، در قبال بیداری اسلامی، قدر شناسی از این فرصت طلایی است، به این معنا که تمامی نهادهای اجتماعی بویژه اصحاب رسانه، نباید اجازه بدهند این فرصت طلایی، مثل دیگر فرصت های به دست آمده از دست برود.

لازم است رسانه ها به مخاطبان خود بفهماند که در طول قرون گذشته، بارها نعمت بزرگ بیداری اسلامی، به مسلمانان ارزانی گردیده است، اما باکمال تأسف به خاطر غفلت، جهل و نا آگاهی، خود باختگی، کمبود ایمان و ضعف های دیگر، مسلمان ها آن فرصت ها را از دست داده اند و استفاده مطلوب از آنها انجام نگرفته است.

امروز که خورشید اسلام به نحوی برکل جهان بشریت می تابد و دنیا در انتظار استقرار کامل این دین بی بدیل می باشد، باید بیش از پیش قدردان این نعمت بزرگ الهی باشیم و از این بیداری اسلامی با کمال هوشیاری و درایت پاسداری کنیم.

بیداری اسلامی در واقع به مثابه خویشتن یابی، غفلت ستیزی، تولی و تبری، پاسداری و حراست از کیان اسلامی، سازش ناپذیری در برابر دشمن، نفی سلطۀبیگانه و استبداد، استضعاف زدایی، ظلم زدایی، و. . . ، می باشد و خود یک نعمت بسیار ارزشمند و بی بدیل برای امت اسلام است که اگر درست مورد بهره گیری قرار گیرد می تواند افق های جدید و بالندۀرا فراروی امت اسلامی ترسیم نماید. همان گونه که مقام معظم رهبری(حفظه الله) در یکی از پیام های خویش به حجاج بیت الله الحرام، نقش تجدید حیات اسلامی را مورد تأکید قرارداده و دربارۀتأثیرگذاری فراملیتی پدیدۀبیداری اسلامی فرمود:

«دنیای اسلام پس از رخوت و خواب آلودگی دراز مدت و خسارت بار خود که سر انجام به سیطرۀسیاسی و فرهنگی بیگانگان انجامید و منابع مادی و بشری اش در خدمت رشد و اقتدار و سلطۀدشمنانش قرار گرفت، اکنون خود را باز یافته و به مرور، در برابر غارت گران و حرامیان جبهه گرفته است.

نسیم بیداری اسلامی در همه جای جهان وزیده، و پا نهادن اسلام به عرصۀعمل، به مطالبۀجدی بدل شده است. پیدایش نظریۀ«اسلام سیاسی» جایگاهی والا در ذهن نخبگان یافته و در نگاه آنان افقی روشن و امید بخش گشوده است. » (خامنه ای، 1382/11/8).

3- پرهیز از القای یأس و نا امیدی
وظیفۀدیگر رسانه ها تقویت روحیۀانقلابی و امید آفرینی در روحیۀمخاطبان است به این معنا که رسانه، باید در عرصه های مهم حیات اجتماعی به ویژه در راستای ستیز با ظلم و مقابله با نقشه های طراحی شدۀدشمن، مخاطبین خود را امیدوار و با نشاط نگه دارد و همواره این بینش و تفکر را به مخاطبان خود القاء نماید که ایمان به هدف و استقامت در برابر اعمال فشار دشمن و پرهیز از یأس و ناامیدی، روند اسلام گرایی را سرعت می بخشد و متقابلا هر گونه نا امیدی و سستی در پیشبرد اهداف عالیۀاسلامی، باعث تقویت روحیۀدشمن و رکود فعالیت های اسلامی خواهد شد.

تردیدی نیست که پیشرفت های که تاکنون حاصل شده است به برکت پایمردی و استقامت در انجام وظایف الهی بوده است، لذا استمرار حرکت اسلامی در جهان، نیز در سایۀصلابت و ایستادگی و خودداری از حالت یأس و ناامیدی امکان پذیر است همانگونه که قرآن در این خصوص تأکید می ورزد: {وَلَا تَهِنُوا فِی ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَکونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یأْلَمُونَ کمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا یرْجُونَ وَکانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکیمًا} (سوره نساء، آیه104)؛ و در راه تعقیب دشمن، (هرگز) سست نشوید! (زیرا) اگر شما درد و رنج می بینید، آنها نیز همانند شما درد و رنج می بینند؛ ولی شما امیدی از خدا دارید که آنها ندارند؛ و خداوند، دانا و حکیم است.

یا در آیۀدیگر می فرماید: {ولَا تَهِنُوا و لَا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنِینَ} (سوره آلعمران، آیه139)؛ و سست نشوید! و غمگین نگردید! و شما برترید اگر ایمان داشته باشید!

پیام صریح و روشن این آیات آن است که در مقابله با دشمن، نه خود احساس عجز و سستی نمایید و نه این روحیه را به دیگران القاء کنید، زیرا یأس و ناامیدی است که باعث تقویت روحیه دشمن و تضعیف اراده، در نیروهای خودی می گردد و انرژی رزمندگان را به تحلیل برده و در نتیجه توان جهاد و مقاومت را می گیرد و نیرو های فعال را به شکست و تسلیم وادار می سازد.

4- هوشیاری در برابر تبلیغات رسانه های بیگانه
رسالت مهم دیگر رسانه ها آن است که در برابر ترفندهای تبلیغاتی بیگانگان بویژه کمپانی های اسلام ستیز غرب و رژیم صهیونیستی، هوشیار باشند و ضمن شناخت اهداف و منویات شوم آنان، با شیوه های معقول و منطقی، به دفاع از آموزه های حیات بخش اسلام و خنثی سازی دسیسه های دشمن برخیزند.

رسانه ها باید بدانند که کشورهای استعمارگر، به منظور حفظ منافع خود در دیگر کشورها، از هر وسیلۀاستفاده می کنند. همانگونه که امروزه چهار خبرگزاری غربی، به عنوان بزرگترین بنگاههای اطلاع رسانی و سخن پراکنی جهان، نظیر «یونایتید پرس»، «آسوشیتیدپرس»، «فرانس پرس» و «رویتر» نبض اطلاع رسانی، دنیا را در دست دارد و روزانه نزدیک به چهل میلیون کلمه خبر، در سراسر جهان، مخابره می کنند به گونۀکه 90% اخبار خارجی روزنامه ها و سایر وسایل ارتباط جمعی، از این چهار منبع خبری تهیه و پخش می شود. (حمید مولانا، 1371ش، ص41).

بنابراین، خوراک بیشتر رسانه ها، از این غول های خبرگزاری تهیه می گردد و افکار عمومی دنیا را نیز به راحتی می تواند تحت تأثیر قرار دهد و این خود رسالت رسانه های جهان اسلام را چند برابر می سازد تا بتواند با برخورداری از ابزار و تکنولوژی زمان، اهداف پنهان دشمن را از خلال تبلیغات و بسته های اطلاعاتی شان کشف نموده و به مقابلۀمنطقی با آن به پا خیزد.

5- پرهیز از اختلاف و نفاق افکنی
رسالت مهم دیگر رسانه ها آن است که بیداری اسلامی را بر پایۀوحدت و همدلی ملت های مسلمان و وفاق امت اسلامی، درونی کردن باورهای اعتقادی، معرفی ساز و کار جهت حل و فصل تعارض ها و محور سازی اشتراکات عقیدتی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و. . . ، ترویج و نهادینه نمایند، تا در پرتو آن، دست یابی به اهداف بلند اسلامی ممکن گردد.

بدون تردید زیان هایی که از ناحیۀاختلافات فرقه ای و مذهبی دامن گیر و متوجه امت اسلامی شده است به مراتب بیشتر و سنگین تر از زیان هایی است که مسلمانان در طول تاریخ از ناحیۀدشمنان خارجی متحمل شده است. این واقعیتی است که اثبات آن نیاز به دلیل هم ندارد زیرا از روزی که آتش اختلاف در میان مسلمانان شعله ور گردید متأسفانه حرکت علمی، فکری، صنعتی، تجربی و. . . ، در میان مسلمانان نیز کند گردید و سبب گردید که رخوت و واپس گرایی مطلق در جوامع اسلامی حاکم گردد بگونه ا ی که خودباوری، اعتماد به نفس، عزت اسلامی، و. . . ، به تاراج رفت. بنابراین رسانه ها باید در گزینش و انتقال اطلاعات به مردم، از مسائل تفرقه انگیز به شدت بپرهیزد.

زیرا نفاق و اختلاف است که شکننده ترین موانع را بر سر راه بیداری اسلامی به وجود می آورد و به تعبیر قرآن، ابهت و شوکت جامعه اسلامی را می شکند {وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکمْ} (سوره أنفال، آیه 46)؛ و نزاع (و کشمکش) نکنید، تا سست نشوید، و قدرت (و شوکت) شما از میان نرود!

از سوی دیگر پیروان تمامی مذاهب و فرق اسلامی نیز لازم است ضمن تحمل یک دیگر و احترام به آرای همدیگر و اعتصام به حبل المتین وحدت و احیای اخوت اسلامی همگی در یک صف واحد قرار گیرند.

6- پرهیز از برخورد سلیقه ای
مهم دیگری که رسانه ها باید مطمح نظر و توجه قرار دهند آن است که با مسائل سرنوشت ساز امت اسلام، برخورد سلیقه ای نکنند، به این معنا که هر رسانه ا ی، سعی نکند با وقایع اجتماعی آن گونه که مطلوب او است برخورد نماید نه آن گونه که نیاز مسلمانان و آحاد امت اسلام است؛ زیرا اگر رسانه ها بخواهد این گونه جریان ها را توجیه و اطلاع رسانی نمایند نتیجه آن می شود که حقایق و واقعیت ها قربانی گردیده و به جای آن، تشتت و پراکندگی حاکم گردد، همان چیزی که متأسفانه در طول تاریخ، همواره امت بزرگ اسلام را رنج و آزار داده است و سبب گردیده است که جریان ها، فرقه ها و گروه های مختلفی مانند فرقه های غلات، بهائیت، سلفی گری و. . . ، از درون جامعه اسلامی شکل بگیرد و هرکدام نیز، تا به امروز اهداف متضادی ر دنبال نمایند.

حال اگر تمامی فرقه های موجود در جهان اسلام، بخواهند در جریان بیداری های پیش آمده، به دنبال رسیدن به خواسته های شخصی خود باشند نتیجۀجز ذلت و خواری و تن دادن به شکست و سر افکندگی، نخواهد داشت.

7- بصیرت افزایی و روشنگری
رسالت دیگر رسانه ها، آگاهی بخشی و روشنگری است. به این معنا که رسانه ها باید اطلاعات لازم را برای دشمن شناسی و خطرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن، برای جامعه در اختیار مخاطب قرار بدهد.

قرآن کریم، در اهمیت دشمن شناسی می فرماید: {یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَهً مِنْ دُونِکمْ لَا یأْلُونَکمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکبَرُ قَدْ بَینَّا لَکمُ الْآیاتِ إِنْ کنْتُمْ تَعْقِلُونَ} (سوره آلعمران، آیه118)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! محرم اسراری از غیر خود، انتخاب نکنید! آنها از هرگونه شر و فسادی در باره شما، کوتاهی نمی کنند.

آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشید. (نشانه های) دشمنی از دهان (و کلام) شان آشکار شده؛ و آنچه در دلهای شان پنهان می دارند، از آن مهم تر است. ما آیات (و راه های پیشگیری از شر آنها) را برای شما بیان کردیم اگر اندیشه کنید!

مفهوم آیۀفوق آن است که مسلمانان باید در شناخت دین، دارای بصیرت و آگاهی باشند. یعنی نباید دوست را دشمن و دشمن را دوست بپندارند. بی بصیرتی در جوامع اسلامی چنان خطرناک است که امیرالمؤمنین(ع) در باره آن، می فرماید: «وَلُبِسَ الْاسْلامُ لُبْسَ الْفَرْوِ مَقْلوباً» (نهج البلاغه، خطبه107) مردم جامعه، اسلام را به تن می کنند ولی آن چنان که پوستین را وارونه به تن کنند.

شهید مطهری در تحلیل این فراز از فرمایش امیرالمؤمنین(ع) چنین می نویسد: «پوستین در زمستان برای دفع سرماست. یک وقت پوستین را می اندازند دور، لخت و عور در مقابل سرما ظاهر می شوند.

و یک وقت پوستین را می پوشند اما نه آن طور که باید بپوشند، بلکه قسمت پشم دار را بیرون می گذارند و قسمت پوست را می پوشند. در این صورت نه تنها گرما ندارد و بدن را گرم نمی کند، بلکه به یک صورت مضحک و وحشتناک و مسخرۀهم در می آید. امام علی(ع) می فرماید: اسلام را مردم چنین خواهند کرد، هم دارند و هم ندارند. دارند ولی چون آن را وارونه کرده اند، آنچه باید رو باشد زیر است و آنچه باید در زیر قرار بگیرد در رو قرار گرفته است.

نتیجه این است که اسلام هست اما اسلام بی خاصیت و بی اثر، اسلامی که دیگر نمی تواند حرارت بدهد، نمی تواند حرکت و جنبش بدهد، نمی تواند نیرو بدهد، نمی تواند بصیرت بدهد. » (مطهری، ج 25، ص، 424).

8- دقت در جمع آوری و پردازش اطلاعات
بخشی از رسالت مهم اصحاب رسانه، مربوط می شود به نحوۀگردآوری، گزینش و تحلیل اطلاعات، به این معنا که گردش اطلاعات در رسانه و انتقال آن به مخاطب پایه و اساس فعالیت های رسانۀمحسوب می شود و باید در گزینش و پردازش آن احتیاط و دقت لازم اعمال گردد تا موجب جهت گیری و برداشت های انحرافی در مخاطب نگردد.

همان گونه که رسول اکرم(ص) وظیفۀابلاغ و پیام رسانی خود را بر پایۀآگاهی و بصیرت قرار داده بود: {قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَی اللَّهِ عَلَی بَصِیرَهٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی}؛ (سوره یوسف، آیه 108) بگو: این راه من است من و پیروانم، و با بصیرت کامل، همه مردم را به سوی خدا دعوت می کنیم!

پیام صریح این آیه آن است که عدم آشنایی کامل با موضوعات مورد ابلاغ و خبر رسانی، موجب ارائۀپاسخ ها و تحلیل های غیر یقینی و گمراه سازی مخاطب و سلب اعتماد او می شود.

کسب آگاهی لازم و داشتن نیروهای متخصص و کارشناس در رسانه موجب می شود که رسانه، آلت دست دیگران قرار نگیرد و سیاست مداران و سود جویان داخلی و خارجی و منحرفان فکری، اعتقادی، اقتصادی و سیاسی، نتوانند از آن به عنوان ابزار و وسیله استفاده کنند. همان چیزی که متأسفانه در طول تاریخ رسانه های اسلامی، بارها مورد سوء استفاده های بنیان برانداز دشمنان قرار گرفته است.

9- بکارگیری ابزارهای مشروع
رسالت دیگر رسانه های اسلامی آن است که در دست یابی به اهداف، از ابزارهای سالم، مطمئن و مشروع بهره گیرد و از وسائل و ابزار نامشروع استفاده نکند به تعبیر دیگر نباید نقش ابزار را در وصول به هدف نادیده بگیرد، زیرا سلامت و درستی ابزار، علاوه براینکه مخاطب را در دریافت داده های اطلاعاتی توجیه و کمک می کند تا از صحت داده ها و صداقت گوینده مطمئن شود، نیل به اهداف را نیز سرعت می بخشد و در اقناع بخشی به مخاطب فوق العاده مؤثر است. بنابراین استفاده از ابزار نامشروع به جای این که موقعیت ها را تحکیم بخشد، لطماتی را وارد خواهد ساخت که جبران آن شاید نا ممکن گردد.

ابزارهای نامشروع در حوزۀرسانه چنان گسترده است که نمی توان به بحث پیرامون آن پرداخت، زیرا؛ از دروغ و تهمت مطبوعاتی تا افشای اسرار، خیانت، شایعه پراکنی، سرقت اطلاعات، تحریف اطلاعات و. . . را شامل می شود.

بنابراین، رسانه ها نباید سعی کنند به هر قیمتی به هدف برسند، بلکه هدف را باید در قالب و ابزار مفید برای مخاطب ارائه نمایند. همان گونه که آیات متعددی از قرآن کریم نیز بر این اصل تأکید می ورزد که هدف وسیله را توجیه نمی کند آنجا که می فرماید: {وَمَا کنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا} (سوره کهف، آیه51) و من هیچ گاه گمراه کنندگان را دست یار خود قرار نمی دهم!

یا در آیۀدیگر می فرماید: {و لَا تَرْکنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکمُ النَّارُ وَمَا لَکمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ} (سوره هود، آیه113) و بر ظالمان تکیه ننمایید، که موجب می شود آتش شما را فرا گیرد؛ و در آن حال، هیچ ولی و سرپرستی جز خدا نخواهید داشت؛ و یاری نمی شوید!

از نگاه قرآن، مطالب رسانه باید پاک و دلپسند باشد: {و هُدُوا إِلَی الطَّیبِ مِنَ الْقَوْلِ و هُدُوا إِلَی صِرَاطِ الْحَمِیدِ} (سوره حج، آیه24) و بسوی سخنان پاکیزه هدایت می شوند، و به راه خداوند شایسته ستایش، راهنمایی می گردند.

پس این یک واقعیت است که اندیشه های ناصواب همواره از طریق ابزار نامشروع انتشار یافته است {وَ الَّذِی خَبُثَ لَا یخْرُجُ إِلَّا نَکدًا} (سوره اعراف، آیه 58) اما رسانه های اسلامی که هدفش تحقق اهداف بلند اسلامی است هرگز نمی تواند از ابزار نامشروع سود ببرد؛ زیرا قرآن این روش را برای وصول به هدف نمی پسندد، افزون بر اینکه وجدان و نیروی ایمانی انسان ها نیز آن را بر نمی تابد.

جمع بندی
در یک نگاه کلی می توان نتایج بحث را این گونه بیان داشت:

1- حرکت بیداری اسلامی، ضمن در نظر داشت پیشینۀعزت مندانه و سراسر شکوه امت اسلام، اهدافی را می پوید که در پرتو آن، مجد و عظمت و شکوه، بار دیگر در کالبد امت اسلام دمیده خواهد شد و سرنوشت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و. . . ، امت اسلام، به دست مسلمانان متعهد و باورمند خواهد افتاد.

2- رسانه ها در تمامی تحولات اجتماعی به ویژه بیداری های اخیر امت اسلام، می تواند کارکردهای مهمی در جهت اطلاع رسانی، آگاهی بخشی، و توجیه اهداف و آرمانهای نهضت ها داشته باشد.

3- در میان کارکرد های مختلف رسانه ها، کارکرد فرهنگی، سیاسی و اطلاعاتی، از آن جهت مهم می نماید که در سرنوشت سیاسی و اجتماعی مردم فوق العاده اثرگذار و تعیین کننده هست.

4- در زندگی اجتماعی امروز، رسانه ها و وسائل ارتباط جمعی بیشترین نقش و اثرگزاری ها را در تحولات سرنوشت ساز مردم ایفا می کند، از اینرو در بیداری های امت اسلامی نیز نباید از اثرگزاری آنها در جریانات و تحولات اجتماعی غافل ماند و نقش آنها را نادیده گرفت.

5- به تبع اهمیت و نقش رسانه ها در تحولات اجتماعی، رسالت های مهمی نیز متوجه آنها می گردد که عملیاتی شدن آنها می تواند در به ثمر رسیدن بیداری های اخیر، و نیل به اهداف نهضت ها مؤثر افتد و آگاهی های لازم نیز بدینوسیله به مخاطبان منتقل گردد.

6- رسالت های که در نوشتار حاضر، برای رسانه ها درجریان بیداری های امت اسلامی مطرح گردیده است عبارتند از: دفاع از هویت بیداری اسلامی، قدر شناسی از فرصت طلایی بیداری های به وجود آمده در جهان اسلام، پرهیز از القای یأس و ناامیدی در روحیۀاسلام طلبان مبارز و آحاد امت اسلامی، پرهیز از برخورد سلیقه ی، پرهیز از اختلاف و نفاق افکنی، بصیرت افزایی و روشنگری، دقت در گزینش و تحلیل اطلاعات و در نهایت بکار گیری ابزارهای مطمئن و مشروع در اجرای برنامه ها.

منابع

1- قرآن کریم.

2- نهج البلاغه، فیض الاسلام.

3- احمد امین، زعماء الاصلاح فی عصرالحدیث، بیروت: دار الکتاب العربی، بی تا.

4- امام خمینی، صحیفه نور، تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1361ش.

5- امیرتیموری، محمدحسن، رسانه های آموزشی، شیراز، ساسان، 1377ش.

6- بروس کوئن، مبانی جامعه شناسی، ترجمه و اقتباس فاضل توسّلی، تهران: سمت، 1372ش.

7- پیام مقام معظم رهبری، به حجاج بیت الله الحرام، سال 1382ش.

8- روح الامینی، محمود، مبانی انسان شناسی، تهران: انتشارات عطار، 1374ش.

9- ژان کازینو، جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمه باقر ساروخانی و منوچهر محسنی، تهران: انتشارات اطلاعات، بی تا.

10- ژان کازینو، قدرت تلویزیون، ترجمه علی اسدی، تهران، امیرکبیر، بی تا.

11- ساروخانی، باقر، جامعه شناسی ارتباطات، تهران، اطلاعات، 1372ش.