مجله  سخن جامعه  سخن جامعه، شماره دوم، زمستان1390 

پدیدۀبسیار مبارک«بیداری اسلامی» در منطقۀخاورمیانه که به روشنی از انقلاب اسلامی ایران الهام گرفته، تحت تأثیر عوامل متعددی به ثمر نشست. بی تردید گردهمایی بی نظیر و کنگرۀعظیم و همه سالۀمیلیون ها مسلمان در موسم حج در کنار خانۀخدا، از مؤثرترین عوامل به شمار می آید. مناسک حج ابراهیمی که یادآور مبارزات بت شکن تاریخ، حضرت ابراهیم(ع) است با هدایت و مدیریت جمهوری اسلامی ایران و همراهی نیروهای مؤمن و انقلابی، عامل پیدایش این بیداری و شور و شعور در مسلمانان و آغاز این حرکت عظیم در منطقه گردید. مراسم برائت از مشرکین، رمی جمرات، شعور مشعر، عرفان عرفات و دیگر مناسک و اذکار توحیدی، مملو از آموزه های بلند انقلابی و حرکت آفرین است آن چنا ن، که هیچ قلمی را یارای توصیف آن نیست. نگارنده از باب«مالایدرک کله لایترک کله» تلاش نموده در صفحاتی اندک، برخی از مهم ترین این تأثیرگذاری ها را به رشتۀتحریر درآورد.
« حجت الاسلام و المسلمین محمد رضا کرباسی »

درآمد
سال1390هجری شمسی تحولات بنیادینی در صحنۀسیاسی، اجتماعی منطقۀخاورمیانه پدیدار گشت، می توان فصل مقوم همۀآن تحولات را بیداری اسلامی و یا خیزش عظیم ملت های مسلمان منطقه، بر ضد سردمداران خودکامه و وابستۀاین کشورها دانست.

توفیق زیارت خانۀخدا و تشرف به بارگاه ملکوتی نبی اکرم(ص) و تقارن آن با بیداری امت مسلمان، نویسنده را برآن داشت تا از این زاویه به این اجتماع عظیم نگریسته و از باب «مالایدرک کله لایترک کله» برخی ابعاد آن را، هرچند کوتاه و گذرا بیان دارد.

تعریف بیداری اسلامی
بیداری اسلامی؛ یعنی یک حالت برانگیختگی و آگاهی در امت اسلامی که اکنون به تحولی بزرگ در میان ملت های این منطقه انجامیده و قیام ها و انقلاب هایی را پدید آورده که هرگز در محاسبۀ شیاطین مسلط منطقۀ و بین المللی نمی گنجید خیزش های عظیمی که حصارهای استبداد و استکبار را ویران و قوای نگهبان آن ها را مغلوب و مقهور ساخته است. «مقام معظم رهبری، اولین اجلاس بین المللی بیداری اسلامی90/6/26» بیداری اسلامی نوعی باور تعمیم یافته است که تقریبا همه جوامع، گروه های مسلمان و حتی آحاد مسلمانان را در برمی گیرد. باورهای تعمیم یافته که یکی از منابع و سرچشمه های جنبش های اجتماعی است. از زمان پیدایش بیداری اسلامی تاکنون، این بیداری همواره موجد جنبش های اجتماعی در سطوح مختلف بوده است. (شیرودی، 1384، ص214)

گذشته از نامگذاری ها و تعاریف گوناگون این جنبش کم نظیر اسلامی می توان گفت، همۀاین نهضت ها از یک ویژگی مشترک و شاید منحصربه فرد «عدالت طلبی» و «آزادی خواهیِ اسلامی» برخوردار است، که نشانگر صدور انقلاب اسلامی ایران به کشورهای منطقه و گسترش آموزه های انقلاب (روحیۀخودباوری، استقلال خواهی، دین باوری و حق طلبی) در میان ملت ها است. شعار مشترک «ارحل» خطاب به دیکتاتورهای منطقه، تجلی آزادی خواهی ملت ها، و خواست حضور در صحنه های سیاسی- اجتماعی و حقِ دخالت در تعیین سرنوشت خود، نماد عدالت خواهی آنان است. چنانچه شعار «الله اکبر» و اقامۀنمازهای جماعت باشکوه و سایر خواسته های انقلابیون، اسلامی بودن این حرکت را تأیید می کند. پیروزی حزب اسلامی «النهضه» در تونس، نیز شاهد دیگری بر اسلامی بودن ماهیت این حرکت ها است.

زمانی که معمار کبیر انقلاب اسلامی(ره) ندای صدور انقلاب را سر دادند، عدۀناآگاه، به جهت تفسیر غلطی که از صدور انقلاب در ذهن خود داشتند گمان می کردند امام(ره) فکر صدور انقلاب به وسیلۀ صدور اسلحه و انجام عملیات نظامی یا تروریستی و کودتاهای کشوری و منطقۀرا در سر می پرورانند. لیکن امام راحل(ره) در مقام تبیین دیدگاه خود، اعلام کردند که صدور انقلاب به معنای بیداری ملت های مسلمان و مبارزۀعمومی با طاغوت چه های منطقه و طاغوت های بزرگی همچون آمریکا است. ایشان فرمودند: «ما که می گوئیم اسلام را می خواهیم صادر کنیم معنایش این نیست که ما سوار طیاره بشویم و بریزیم به ممالک دیگر. . . آنکه ما می توانیم این است که به وسیلۀدستگاه هائی که داریم به وسیلۀهمین صداوسیما به وسیلۀمطبوعات به وسیلۀگروه هائی که به خارج می روند اسلام را آن طوری که هست معرفی کنیم اگر آن طوری که هست معرفی بشود مورد قبول همه خواهد بود. » (امام خمینی(ره)، صحیفه نور، ج 18، ص243)

مقام معظم رهبری(دام ظله) نیز در تبیین صدور انقلاب می فرماید: صدور انقلاب یعنی؛ صدور فرهنگ انسان ساز اسلام و صدور صفا و خلوص و تکیه و اصرار بر ارزش های انسانی، ما به این کار و این وظیفه افتخار می کنیم. این راه انبیاست و ما این راه را باید ادامه دهیم. . . صدور انقلاب به معنای صادر کردن ارزش های انقلابی و افشاگری دربارۀ مستبدها و ظالم های عالَم، وظیفه و تکلیف الهی ماست. اگر این کار را نکنیم کوتاهی کرده ایم. جمهوری اسلامی و ملت ایران و آن شخصیت عظیم و عالیقدری که دنیا را در مقابل عظمت خودش کوچک و خاضع کرد، نشان دادند که همۀقدرت های عالَم برای مقابله با چنین عزم و ارادۀمعظم و پولادینی کوچک اند. » (حدیث ولایت، 1385، ص 244-247)

نهضت و قیام مردم آمریکا برعلیه جنایت​کاران وال استریت و مردم انگلستان و اروپا را نیز نباید خارج از این چارچوب ارزیابی کرد؛ زیرا که مهمترین پیام انقلاب اسلامی ایران برای جهانیان، پیام عدالت خواهی و دفاع از محرومان و مستضعفان است. 99​% ملت های آمریکا و اروپا که خود را بازیچه و اسیر سیاست های اقتصادی اقلیت یک درصدی سرمایه داران و سردمداران کارتل ها و تراست ها می بینند طبیعی است که به این نهضت عدالت خواهی می پیوندند.

مسئولان و ملت انقلابی و بپاخاستۀایران به پیروی از بنیانگذار انقلاب اسلامی برای دستیابی به هدف مقدس و بسیار مهم صدور انقلاب، راهی جز رساندن پیام این انقلاب الهی و رهائی بخش به گوش و دل ملت ها نداشتند. که در این سی و چند سال گذشته این مهم ابتدا با رهبری حضرت امام(ره) و سپس توسط خلف صالحشان حضرت امام خامنه ای(دام ظله) پیگیری شده و بحمدالله اکنون شاهد به ثمر رسیدن آن در میان ملت های مسلمان و مردم سایر کشورها هستیم.

ظرفیت عظیم حج در بیداری مسلمانان
اگرچه عوامل تأثیرگذار برعقل و دل ملت ها همچون قیام اباعبدالله الحسین(ع) و آثار خون های مطهر شهدا و بیدارگری های دانشمندان و آزاد اندیشان فراوان است و رساندن پیام حق طلبی و عدالت خواهی از راه های مختلفی نیز میسر بوده.

اما یکی از ابزارهای مهم بیداری اسلامی و مؤثرترین آن ها، بهره گیری از کنگرۀعظیم حج ابراهیمی است که هرساله باحضور جمعیت میلیونی مسلمانان از سراسر جهان برگزار می شود. به تعبیر حضرت امیر(ع) خداوند این خانه را پرچمی برای اسلام قرار داده است: «جعله سبحانه و تعالی للاسلام علما و للعائذین حرما»؛ خداوند متعال این خانه را پرچمی (یا علامتی) برای اسلام قرار داده و حرم امنی برای پناه جویان به راستی خانه کعبه، پرچم بزرگ اسلام است که همواره وحدت بخش مسلمین بوده و روح استقلال طلبی، عزت خواهی و دفاع از حقانیت را در وجود آنان زنده می کند.

یکی از نویسندگان معاصر ضمن بیان اهمیت حج و ظرفیت عظیمی که در آن نهفته است، از عدم بهره گیری درست از این ظرفیت بی نظیر چنین اظهار تأسف می کند: این کنگره عظیم الهی که هر سال در کنار خانه خدا تشکیل می شود، بهترین فرصت را به مسلمانان برای بازسازی نیروهای خویش و تقویت پیوند برادری و خنثی کردن توطئه های دشمنان و باطل کردن نقشه های شیطانی آنها می دهد.

مجموعۀاین چنین فراگیر و همگانی با انگیزه های بسیار والای معنوی در دنیا بی نظیر است. افسوس که مسلمانان هنوز قدرت عظیم حج را در نیافته اند. «گلادستون» نخست وزیر سیاستمدار انگلستان در گفتار معروفی در مجلس عوام آن کشور گفت: «مادام که نام محمّد در مأذنه ها (صبح و شام) به عظمت یاد می شود و قرآن برنامه زندگی مسلمانان است و حج (هر سال با شکوه تمام) برگزار می گردد، جهان مسیحیت در خطر بزرگی است و ما از اصلاح جهان (البته اصلاح از دیدگاه خودشان مساوی با استعمار است) عاجز خواهیم بود. یا یکی از رجال مسیحیت و غرب می گوید: «وای بر مسلمانان اگر معنی حج را نفهمند و وای بر دیگران اگر مسلمانان معنی حج را بفهمند. » (مکارم شیرازی، 1379، ج 1، ص263)

1- فریاد حق طلبی
مراجعه به تاریخ اسلام بیانگر آن است که حج نقش بسیار فعالی در هویت بخشی و بیداری مسلمانان در طول تاریخ داشته است، همواره مدافعان حق و حقیقت تلاش می کردند از این بستر عظیمی که خداوند متعال در اختیار آنان قرار داده است برای شناساندن حق و معرفی چهرۀواقعی باطل و ستم پیشگان عصر خود، استفاده کنند.

مظلومان و مستضعفان در دوران خلافت ظالمانۀبنی امیّه و بنی عبّاس، در انتظار فرا رسیدن ایّام حجّ می ماندند تا بتوانند در محیط أمن مکه و حج، علیه حاکمان زمانشان فریاد بزنند. ابوذر؛ آن انقلابی مدافع حق و ولایت درکنار کعبه فریاد می زد و مردم را به حق دعوت و از بنی امیّه به شدت انتقاد می کرد.

امام حسین(ع) در آغاز حرکت و نهضت خود، شهر مکه و اجتماع عظیم حاجیان را انتخاب کرد و اوّلین خطبه های حضرت علیه حکومت یزید در مکه ایراد شده است. آن حضرت، قبل از حرکت به سوی کربلا، چند ماه در مکه ماند تا حجاج بیایند و ایشان اوضاع سیاسی، اقتصادی و دینی حکومت یزید را برای زائران خانۀخدا بیان کنند و آن ها هر یک حامل پیام امام(ع) در میان مردم منطقه خود شوند. بعد از آن بود که امام به سوی کوفه و کربلا حرکت نمود. در دوره های پس از آن حضرت نیز همواره مکه و حج، فرصتی برای دفاع از حق و عدالت و بیداری مسلمانان بوده است. امام صادق(ع) در عرفات خیمه می زدند و با معرفی جانشینان بر حق پیامبر(ص) راه مبارزه با انحرافات عقیدتی و دفاع از حق را به دیگران آموزش می دادند. «ایّها النّاس رسول اللّه(ص) کان الامام ثمّ علی بن ابی طالب ثم الحسن و الحسین ثم علی بن الحسین ثم محمد بن علی علیهم السلام ثم هَه» ای مردم، رهبر شما پیامبر(ص) بود بعد حضرت علی و امام حسن و امام حسین و امام سجاد و امام باقر(علیهم السلام) و فعلاً من هستم. کلمه «هه» به معنای «أنا فاسئلونی» است. یعنی« منم از من بپرسید». (فروع کافی، 1365، ج 4، ص466)

امام باقر(ع) وصیت می کند که ده سال در سرزمین «منا» برای ایشان عزاداری کنند و جنایات حکومت ظالم را که بر امام و اهل بیت(علیهم السلام) وارد شده بازگو نمایند. در پایان دوران ظلم ستمگران، در آخرالزمان نیز حضرت ولی عصر(عج) در مکه ظهور می کند و فریاد عدالتخواهی را به سرتاسر جهانِ ظلمت زده می رساند. برهمین اساس، حضرت امام خمینی(ره) فرمود: مکه باید به خانۀفریاد علیه ستمگران و جبّاران تبدیل شود.

مراسم اعلام انزجار و نفرت و برائت از کفار و مشرکان که هرساله با الهام از قرآن مجید و در سایۀرهبری امام راحل(ره) و مقام معظم رهبری(دام ظله) و بیداری مردم در مراسم حج ابراهیمی، توسط ایرانیان و با همراهی حاجیان سایر کشورها برگزار می شود لبیک به ندای رهبرکبیر انقلاب و در راستای این هدف مقدس می با شد.

این فریادها و اعلام برائت ها به حج، ارزش و روح و به مسلمانان، حماسه آفرینی و شجاعت می دهد و در دل دشمنان، رعب و وحشت می اندازد. بیداری اسلامی و انقلاب های کنونی ملت های مسلمان منطقه نیز ریشه در این حماسه وشور و شعور دارد. پیام های امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری(حفظه الله) به کنگره عظیم حج که هرساله در مراسم پرشور و کوبندۀبرائت از مشرکین در صبح روز عرفه به دو زبان فارسی و عربی خوانده و به زبان های زندۀدنیا چاپ و توزیع می شود، از مؤثرترین عوامل صدور انقلاب اسلامی و بیداری ملت های مسلمان منطقه است.

امام خمینی(ره) در یکی از این پیام ها چنین مرقوم فرمودند: «ای مسلمانان در همۀبلاد و اقطار عالم بپاخیزید! و ای علمای اعلامِ جهان اسلام به داد اسلام و بلاد مسلمین و مسلمانان برسید! و در هر گوشه و کنار همچون ملت ایران و دولت آن و علما و بزرگان این سامان، دست رد به سینۀستمکاران غرب و شرق زنید و عمال و کارشناسان دروغین و مستشاران نفت خوار آنان را از بلاد خود بیرون بریزید و همچون سلحشوران ایران، شهادت را بر ذلت، و شرف اسلام و انسانی را بر رفاه و عیش چند روزۀتوأم با خواری و شرمساری ترجیح داده و در میدان نبرد سیاسی و نظامی بر آنان چیره شوید و از هیاهوی تبلیغاتی آنان باک نداشته باشید که خداوند تعالی با شماست «ان تنصروالله ینصرکم و یثبت اقدامکم» (صحیفه امام، ج 19، ص290)

2- دفاع از حقانیت شیعه و انقلاب
دشمنان بیرونی انقلاب اسلامی و در رأس آن ها آمریکا از اولین روزهای پس از پیروزی مردم ایران، همواره با بهره گیری از پیشرفته ترین امکانات و تجهیزات به مبارزه با این انقلاب و نظامِ برخاسته از آن پرداختند و اولین هدفشان، مخدوش و بدنام نمودن آن در ذهن مردم سایر کشورها و ایجاد بدبینی نسبت به ایران و مکتب تشیع است. اما خوشبختانه در پرتو فیوضات معنوی حج است که اکثر این تبلیغات خصمانه از بین رفته و سوء برداشت های ناشی از تبلیغات دشمن خنثی می شود.

حج بهترین فرصت برای دفاع از حقانیت شیعه و انقلاب اسلامی است، زیرا از هر زمان دیگری دل های زائرین برای پذیرش حق آمادگی بیشتری دارد، شاید به همین جهت باشد که در روایات، تفقه در دین و نقل اخبار ائمه(علیهم السلام) از برکات حج شمرده شده است؛ زیرا در حج، مخاطبین آمادگی بیشتری نسبت به نقل اخبار و روایات ائمه معصوم(علیهم السلام) دارند.

امام رضا(ع) ضمن بیان علت تشریع حج فرموده اند: ». . . مع ما فیه من التفقه و نقل أخبار الائمه(علیهم السلام) الی کل صقع و ناحیه. . . » «از برکات حج، تفقه در دین و نقل و بیان اخبار ائمه(علیهم السلام) به هر منطقه و ناحیۀاست. » (تفسیرنورالثقلین، 1415ق، ج 3، ص489 ذیل سوره حج: آیات27 الی40) یعنی حج بستری است برای آشنا شدن افراد با وظایفشان، آن هم شناختی عمیق و غیر سطحی.

با اینکه مزدوران آل سعود به زبان های عربی، فارسی، اردو، پشتو، ترکی و. . . به تبلیغ علیه عقاید حقه شیعه (توسل و شفاعت و. . . ) مشغولند اما خیل عظیم علاقمندان به پیامبر و اهلبیت اطهار(علیهم السلام) از اقصی نقاط کشورهای اسلامی برای زیارت ائمه بقیع به این مکان مقدس مشرف می شوند و علی رغم آن همه تبلیغات گسترده، ازدحام جمعیت مردان، اعم از شیعه و سنی، ایرانی و غیر ایرانی، پیر و جوان و. . . این فضای مقدس را پر نموده است.

شبیه این قضیه در حرم مطهر نبوی/ تکرار می شود، مبلغین وهابی که از طلاب و اساتید رابطه العالم الاسلامیه (مدرسۀعلمیۀوهابیون در مدینه) هستند تلاش می کنند به روش های گوناگون و با بحث های خصوصی و چهره به چهره با مسلمانان کشورهای مختلف اعتقادات آنان را تضعیف نمایند، اما در پرتو معنویت حج هرگز به هدف پلید خودشان نخواهند رسید. {یُرِیدُونَ أَن یُطْفُِواْ نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ یَأْبی اللَّهُ إِلَّا أَن یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کرِهَ الْکفِرُون} آن ها می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران ناخشنود باشند (سورۀتوبه، آیه32)

3- نمایش عزت انقلابی ملت ایران
هرساله حضور بیش از دو میلیون زائر، از بیش از180کشور جهان برای به جا آوردن اعمال حج تمتع در عربستان سعودی، علاوه بر اینکه این تجمع عبادی را به بزرگ ترین نماد وحدت و همدلی امت اسلامی تبدیل کرده است، زمینۀبهره برداری سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی از این مراسم عبادی را نیز فراهم آورده است. به طوری که حضور خیل عظیمی از انسان های فرهیخته و با ایمان و عمدتاً تأثیرگذار و بانفوذ در مراسم حج، آن را به میدانی برای تبلیغات فرهنگی، سیاسی، و دیپلماسی عمومی تبدیل کرده و تمام کشورهای جهان سعی می کنند از تمام ظرفیت ها و امکاناتشان برای پیشبرد و دستیابی به اهداف و منافع ملی خود در موسم حج استفاده کنند.

در پی موفقیت های انقلاب اسلامی ایران در طول سه دهه حیات پر برکت خود، امروز شاهد برگ جدیدی در تاریخ انقلاب اسلامی هستیم که به عنوان الگوی انقلاب های دیگر کشورهای اسلامی مطرح است.

در حال حاضر اندیشه های معمار کبیر انقلاب؛ امام راحل(ره) در دل و جان اندیشمندان، فرهیختگان و علمای جهان نفوذ کرده و سایر ملت ها آمادۀپذیرش معارف ناب اسلام و تشیع هستند، چنین آمادگی و مسئولیتی، وظیفۀدانش پژوهان، حوزویان و فرهیختگان را سنگین تر نموده است که لازم است به نهضت عظیم بیداری اسلامی اهتمام بیشتری داشته باشیم. چنانچه از جمله مسئولیت خطیر دلسوزان امت و روحانیت آگاه و فداکار؛ آگاه سازی ملت های بپاخواسته از توطئه های دشمنان و سلطه طلبان است، زیرا همواره مستکبرین تلاش دارند جنبش های اسلامی را منحرف و ملت ها را از رهبران دینی آنان دور سازند تا بتوانند، نهضت ها از هویت اسلامی خود منحرف نمایند.

موسم حج؛ فرصتی است برای تبادل اطلاعات و به نمایش گذاشتن عزت و استقلال جمهوری اسلامی ایران، چنانچه بستر مناسبی برای استفاده از تجربیات مردم سایر کشورها در پیشبرد امواج بیداری اسلامی نیز محسوب می شود، از این رو است که دولت عربستان تلاش دارد حجاج کشورهای مختلف با زائرین ایرانی ارتباط برقرار نکنند.

جمع بندی
نقش حج و ظرفیت های عظیم آن، در بیداری اسلامی و بازیابی هویت اسلامی ملت های مسلمان، جای بحث و تردید نیست، لیکن غفلت از آن ها خسارت بزرگی است که به هیچ روی قابل جبران نیست؛ زیرا حج، بهترین فرصت است برای مسلمانان، تا نیروهای خویش را بازسازی و پیوند اخوت و برادری را تقویت و توطئه های دشمنان خویش را خنثی کنند که این چنین ظرفیتی فراگیر و همگانی و سراسر روحانی در دنیا بی مانند است. فریاد حق طلبی، دفاع از حقانیت شیعه و به نمایش گذاشتن عزت انقلابی ملت مسلمان ایران، برخی از نقش ها و کارکردهای حج است که در این مقاله به طور به آن اشاره شد. امید است که ملت های مسلمان روز به روز با فلسفۀحج آشنا شده و از این ظرفیت عظیم به نحو احسن استفاده نمایند.

منابع

1- قرآن کریم

2- نهج البلاغه، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.

3- حویزی، تفسیر نور الثقلین، اسماعیلیان، قم، 1415ق.

4- خمینی، روح الله، صحیفۀنور، نشرآثار امام، 1381ش.

5- شیرودی، مرتضی، بیداری اسلامی، چشم انداز آینده و هدایت آن(مجموعه مقالات) مجمع تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، تهران، 1384ش.

6- کلینی، کافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش.

7- مقام معظم رهبری، سخنرانی در اولین اجلاس بین المللی بیداری اسلامی90/6/26

8- مقام معظم رهبری، حدیث ولایت، 1385ش.

9- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1379ش.