مجله  فرهنگ زیارت  فروردین ماه سال 1389 شماره پنج 

استاد شهید عبدالرحیم محمد علی[1]

ترجمۀ محمدمهدی رضایی

نجف اشرف، از شهرهایی است که با توجه به ویژگیهای ممتازش، در تعیین سرنوشت مشکلاتی که متوجه اعراب و مسلمانان است، نقش مهمی ایفا کرده است. این وادی مبارک که با صحراهای خشک و بی آب و علف احاطه شده، برآمده از کرامت ها و خوبیها و معارف و فضیلت هاست. این شهر پایتخت اسلام و کعبه ای دیگر برای مسلمین به شمار میآید و نقش بزرگی در تعیین سرنوشت دو عالم عربی و اسلامی، در حوادث سخت و تکان دهندۀ عصر ما دارد.

در اواخر قرن ١٩ میلادی و در آغاز قرن بیستم، شهر نجف شاهد تجدید یک حرکت علمی و اصلاحی، به زعامت شیخ محمد کاظم خراسانی بود؛ کسی که نهایت تلاش خود را در سخت گیری بر حکام قاجار در ایران به کار بست و با فتوای مشهور خود، حاکم ستمگر قاجار، یعنی محمدعلی شاه را در غائله ملغی کردن مشروطه و به توپ بستن مجلس و دستگیری اعضای آن، به زحمت انداخت. یکی از شواهد تأیید حرکت اصلاحی و دعوت به آزادی از سوی علمای نجف، امری است که حاکمان نظام سیاسی استانبول را به وحشت انداخت و به سهم خود، بیش ترین تأثیر را در تقویت روابط نجف - استانبول بر جا نهاد. و البته همۀ این موارد و مانند آن، به عظیم ترین وسایل تبلیغی، یعنی جراید و مطبوعات که حقایق را بین مردم شهرهای مختلف منتشر نماید، محتاج بود.

با توجه به آنچه گفته شد، انگیزه های حرکت مطبوعاتی نجف، عبارت بود از:

الف) تبلیغ پیام های علمی و دینی نجف و رساندن شعاع فکری آن، به دورترین مناطق؛

ب) برافراشتن پرچم دعوت اصلاحی که بر دوش مصلح کبیر، شیخ محمدکاظم خراسانی بود و حرکت مشروطه خواهی ایشان در باب قانون و مجلس را در برداشت و رسوا کنندۀ حرکت استبدادی حاکمانی بود که بی حساب و کتاب، هر چه میخواستند میکردند.

ج) پاسخ به حرکت تبشیری مسیحیت که توسط جمعیت ها و شخصیت های استعماری پیگیری میشد. این گروه ها و اشخاص با پشتوانه های مالی و تبلیغاتی محکم از سوی غرب، مأمور تبلیغ آیین مسیحیت در کشورهای هدف بودند.

د) انگیزهای دیگری همچون: نشر مطالبی در باب سازگاری دین اسلام با علوم جدید؛ گسترش اندیشه تقدم اسلام بر فلاسفه و فلسفۀ روز؛ روشنگری افکار عمومی برداشتن قبح مطالعۀ مجلات و روزنامه ها و....

تاریخ مطبوعات نجف را میتوان به چهار دوره تقسیم کرد:

دورۀ نخست: دورۀ درخشش نجف در نشر و مطبوعات و گسترش فرهنگ عمومی، از سال ١٩١٠ تا ١٩١٢، با مجلاتی چون: العلم، الغدی، درة النجف و نجف (اشرف).

دورۀ دوم: با شروع انقلاب بزرگ عراق (١٩٢٠) آغاز میشود. در این دوره، دو مجلۀ الفرات و الاستقلال صحنۀ بیان واقعیات انقلاب و نشر اخبار آن هستند. پس از استقرار حکومت در عراق و روی کار آمدن فیصل اول، بعد از چند سال، مجلات النجف و الحیره منتشر میشود.

دورۀ سوم: در این دوره، شهر نجف شاهد بروز و ظهور مجلات و روزنامه های پرشمار، با محتوای عالی است که در اندازه های مناسب و با ظاهری پسندیده و زیبا، به مناسبت های تاریخی و ادبی و دینی و اقتصادی چاپ میشوند.

دورۀ چهارم: که دهۀ پنجاه و شصت میلادی، یعنی اواخر دورۀ پادشاهی و دورۀ جمهوری را در بر میگیرد.

در این بخش یکایک این مجلات را، مطابق تاریخ انتشارشان، نام برده و معرفی میکنیم:

١. الغری
این مجله در ذی حجۀ سال ١٣٢٧ق، به زبان فارسی، در ۶٢ صفحه، در نجف منتشر شد. بالای عنوان مجله، این آیه نقش بسته بود: «و نادیناه من جانب الطور الایمن». الغری مشی اصلاح گرایانه در دفاع از دین و اسلام داشت. مدیر مسئول و نویسندۀ آن آغامحمد محلاتی و صاحب امتیاز آن حاج شیخ حسین اصفهانی بود. از این مجله، تنها دو شماره منتشر شد.

٢. درّة النجف
مجله ای فارسی با همان خط و مشی مجلۀ الغری به مدیریت آغامحمد محلاتی بود. شمارۀ اول آن در ٢٠ ربیع الاول ١٣٢٨ق منتشر شد. از جمله کسانی که فکر سامان دادن این مجله را داشت، مرحوم شیخ عبدالحسین رشتی، یکی از شاگردان مجتهد مصلح، محمد کاظم خراسانی بود که اجازۀ چاپ مجله را با واسطه از آن جناب گرفته بود. درّة النجف شامل مطالب بسیاری در باب دین و تمدن میشد و به قلم مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی نوشته میشد که در واقع ترجمۀ کتاب «المدینة و الاسلام» نوشته محمد فرید وجدی بود. شماره های هفت و هشت مجله، آخرین شماره مزدوج بود که در ١٠ ذی قعده ١٣٢٨ق به چاپ رسید.

٣. نجف (اشرف)
هفته نامه ای فارسی در موضوعات سیاسی، دینی، هنری، ادبی، اخلاقی و تاریخی بود. تعدادی از نویسندگان فارسی زبان، این مجله را در نجف تهیه و منتشر میکردند. از کسانی که در اندیشۀ ایجاد چنین مجله ای مصمم و جدی بودند، میتوان از مرحوم شیخ عبدالحسین رشتی نام برد. مدیر مسئول مجله در سال اول، شیخ حسین طهرانی و در سال دوم، حاج محمد حاج حسین بود. این مجله مدتی طولانی چاپ و مُنتشر میشد.

۴. العلم
مجله ای در خدمت دین و علم، با موضوعاتی پیرامون پیشرفت های مادی و ادبی، به صاحب امتیازی و ریاست محمدعلی هبةالدین شهرستانی که پس از مدتی به مجله ای در زمینۀ دین و فلسفه و سیاست و علم و هنر تبدیل شد. اولین شمارۀ این مجله در آخر ربیع الاول ١٣٢٨ق منتشر شد و در دو سال اول انتشار، مدیر مسئول آن، مرحوم حاج عبدالحسین ازری بود و سپس سلیمان دخیل این مسئولیت را بر عهده گرفت.

۵. الفرات
با شلیک اولین گلوله به دست شیخ شعلان ابوالجون در شهر الرمیثه، در سیام حزیران ١٩٢٠ به سوی انگلیسیها قیام بزرگ مردم عراق علیه آنان آغاز شد. این انقلاب به یک وسیلۀ تبلیغی و اطلاع رسانی نیاز داشت تا خبرهای جنگ را پوشش دهد و به اطلاع همگان برساند. از این رو شیخ محمد باقر الشبیبی به این مهم پرداخت و روزنامه ای به نام «الفرات» را پایه گذاری کرد که نخستین شمارۀ آن در ٢١ ذی قعده ١٣٣٨ق منتشر شد، اما پس از پنج شماره، با بروز نشانه های ضعف و سستی در انقلابیون و رهبران انقلاب، انتشار آن متوقف شد و آرزوی شیخ محمد باقر در تداوم انتشار آن، محقق نشد.

۶. الاستقلال
مجله ای سیاسی، ادبی و اجتماعی بود که در هفته، چهار شماره از آن با عنوان فرعی «لاحیاة بدون استقلال» منتشر میشد. این نشریه، دومین مجله ای بود که در خدمت انقلاب مردم عراق و پرداختن به اندیشه های آزادی خواهانه و استقلال طلبانۀ مردم گام برمیداشت. اولین شمارۀ آن در ٨ محرم ١٣٣٩ق منتشر شد. سردبیر مجلۀ «الاستقلال»

سید محمد عبدالحسین کاظمی و مدیر مسئول آن سید عبدالرزاق بغدادی بود. بعد از انتشار شماره هشتم در سیام محرم همان سال، با پایان یافتن انقلاب، انتشار این مجله هم متوقف گردید.

٧. النجف
هفته نامه ای ادبی، اجتماعی و انتقادی به ریاست یوسف رجب. شمارۀ اول آن در روز جمعه ٢٣ رمضان ١٣۴٣ در نجف اشرف منتشر شد و طی سه سال، شمارگان آن به ٨١ رسید.

النجف از هفته نامه هایی بود که به شکل گسترده، به بحث های اجتماعی و سیاسی و درگیریهای اصلاحی میپرداخت و مدیریت آن را سید محمدعلی بلاغی بر عهده داشت که بعداً خود ماهنامۀ «اعتدال» را پایه گذاری کرد.

٨. الحیرة
ماهنامۀ علمی، اجتماعی و مکتبی. صاحب امتیاز، مدیر مسئول و دبیر بخش ادبی آن، عبدالمولی الطریحی و دبیر بخش مکتبی آن، جعفر الخلیلی بود. شماره اول این ماهنامه در روز ٢۴ رجب سال ١٣۴۵ منتشر گردید و طی یک سال، تنها سه شماره از آن انتشار یافت و شماره چهارم پس از چاپ، توزیع نشد و سرانجام به خاطر مشکلات مالی، از انتشار بازماند.

٩. الفجر الصادق
روزنامه ای وطنی که موقتاً به صورت هفتگی منتشر میشد و بلندگوی نهضت فکری منطقۀ فرات بود. صاحب امتیاز و سردبیر آن، جعفر الخلیلی بود. شمارۀ نخست آن در ١٧ جمادی ١٣۴٩ منتشر و در کمتر از یک سال، در شمارۀ سیام متوقف شد.

این مجله، از هفته نامه های عالی ادبی بود که حرکت ادبی منطقۀ فرات را به خوبی منعکس میکرد و از قلم نویسندگان زبردستی چون: محمد علی بلاغی، سید حسن زینی، صالح الجعفری و عبدالرزاق محیالدین بهره میبرد.

١٠. الاعتدال
ماهنامه ای علمی، ادبی، اخلاقی و اجتماعی که به مدیریت محمدعلی بلاغی و صاحب امتیازی احمد جمال الدین منتشر میشد. انتشار این ماهنامه از سال١٣۵١ ق آغاز و حدود هفتاد شماره از آن منتشر شد. در این سال، محمدرضا سید سلمان، مدیر مسئولی «الاعتدال» را بر عهده گرفت و پس از انتشار سه شماره دیگر، با آغاز جنگ جهانی دوم، کار متوقف شد و در سال ١٣۶۵ با تغییر دوباره مدیر مسئول و جانشین شدن فاضل عباس معلة، تا سال ١٣۶٧ ده شمارۀ دیگر از مجله چاپ و توزیع شد و پس از آن با تصمیم صاحب امتیاز مجله، انتشار برای همیشه متوقف شد.

١١. الراعی
هفته نامه ای که هر جمعه منتشر میشد و سخن گوی بیداری فکری نجف به شمار میرفت. نخستین شمارۀ آن در روز اول ربیع الثانی ١٣۵٣ و چهلمین و آخرین شمارۀ آن در ١۵ محرم الحرام همان سال انتشار یافت. «الراعی» از مجلات مهم ادبی نجف بود و گاه به صورت ویژه نامه منتشر میشد؛ مثلاً شماره نهم آن ویژۀ «فیصل اول» و شمارۀ ٢۵ و ٢۶ ویژۀ داستان بود.

١٢. المصباح
ماهنامه ای اجتماعی - تاریخی به صاحب امتیازی و سردبیری محمدرضا الحسانی بود. شمارۀ نخست آن در اول رجب ١٣۵٣ منتشر شد و سپس انتشار آن به شاعر محمد صالح بحرالعلوم واگذار شد. از شمارۀ دوم، رویکرد مجله به علمی - ادبی و هنری تغییر یافت.

١٣. الهاتف
هفته نامه ای که جمعه ها منتشر میشد. جعفر الخلیلی سردبیر و مدیرمسئول آن بود. این مجله، در واقع ادامۀ هفته نامه «الراعی» و دارای همان خط مشی بود و به مدت بیست سال، در ١٢٩۵ شماره چاپ و منتشر شد و از جهت عمر طولانی خود، نمونه ای ممتاز در بین مجلات و هفته نامه ها به شمار میرود.

١۴. الحضاره
هفته نامه ای با موضوع اخلاق عمومی، به صاحب امتیازی و مدیر مسئولی محمدحسن الصوری. شمارۀ اول آن در ٩ شعبان ١٣۵۶ در نجف به چاپ رسید. در سال دوم انتشار با تقاضای مدیر مسئول آن برای تبدیل شدن به روزنامه ای با رویکرد سیاسی موافقت شد، اما همچنان به صورت هفته نامه به کار خود ادامه داد و نهایتاً در ١٣۶۶ق به شکل روزنامه منتشر شد؛ البته در نجف تنها یک شماره از آن توزیع گردید.

١۵. القادسیة
مجله ای ادبی که محمدرضا الحسانی صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن بود. شماره نخست القادسیة به تاریخ ١٨ ذی قعده ١٣۵۶ در کوفه منتشر شد و تا نُه سال کار انتشار آن به طور پراکنده ادامه داشت.

١۶. الغری
مجله ای اجتماعی برای عموم مخاطبان که سی سال انتشار آن ادامه داشت و دوره های رونق و ضعف متعددی را تجربه کرد. ده سال نخست انتشار «الغری» به شکل منظم و بدون یک روز تأخیر بود؛ اما این روش چندان نپایید و در سال های بعد تقدم و تأخرهای فراوان در نشر آن پیش آمد، تا آن جا که گاه تنها به مناسبت های خاص منتشر میشد و گاه چندین شماره در یک مجلد چاپ میشد.

١٧. المثل العلیا
هفته نامه ای علمی، ادبی و اجتماعی به صاحب امتیازی و سردبیری کاظم الکیشوان و مدیرمسئولی محمد عجینه بود. شماره اول آن در ٢٣ رمضان ١٣۶٠ چاپ شد و تا شش شماره ادامه یافت.

١٨. العدل الاسلامی
دوهفته نامه ای علمی، ادبی و فرهنگی که دو بار در ماه منتشر میشد. صاحب امتیاز سردبیر و مدیر مسئول آن محمدرضا الکتبی بود. نخستین شمارۀ آن در ١۵ ربیع الاول ١٣۶۵ منتشر شد. عمر این مجله سه سال بیشتر نبود و آخرین شمارۀ آن در رجب ١٣۶٨ به چاپ رسید.

١٩. البیان
هفته نامه ای ادبی - اجتماعی که موقتاً دو بار در ماه منتشر میشد. سردبیر و مدیر مسئول آن علی الخاقانی بود. این هفته نامه چهار سال منتشر شد و تاریخ چاپ نخستین شماره آن، اول شعبان ١٣۶۵ و آخرین شماره (٨۴ - ٨۵) ٩ رمضان ١٣۶٩ بود.

٢٠. الدلیل
ماهنامه ای علمی، ادبی و اجتماعی که صاحب امتیاز آن موسی الاسدی، سردبیرش عبدالهادی الاسدی و مدیر مسئولش محمدرضا السید سلمان بود. نخستین شماره این مجله در ذی قعدۀ ١٣۶۵ منتشر شد و تا ده شماره ادامه یافت و سپس به سبب مشکلات مالی، انتشار آن متوقف شد.

٢١. البذره
نشریه ای مدرسه ای که توسط گروه «برادری طلاب» در انجمن نشر، در نجف اشرف منتشر میشد؛ البته بدون ذکر نام صاحب امتیاز و مدیر مسئول؛ اما پس از آن که از این گروه خواسته شد تا برای نشریۀ خود صاحب امتیاز و مدیر مسئول معرفی کنند (چون بیشتر شبیه یک مجله بود و عده ای از نویسندگان بزرگ در آن مطلب مینوشتند) در سال دوم انتشار، هادی فیاض به عنوان صاحب امتیاز و وزیر انجم به عنوان مدیر مسئول معرفی شدند. نخستین شماره آن در اول ربیع الثانی ١٣۶٧ به چاپ رسید و در سال سوم تنها یک شماره به مناسبت کنگرۀ ابن سینا، درباره آن دانشمند بزرگ منتشر گردید و سپس بعد از پانزده سال توقف، دوباره در چرخۀ نشر قرار گرفت، اما بعد از پنج شماره، برای همیشه تعطیل شد.

٢٢. الشعاع
هفته نامه ای علمی و فرهنگی برای عموم که در آغاز دو بار در ماه منتشر میشد. صاحب امتیاز آن عبدالهادی العصامی بود. نخستین شماره آن در رجب ١٣٨٧ منتشر شد و ٢٩ شماره از آن تا سال ١٣٨٩ به چاپ رسید، اما سبب مشکلات مالی از انتشار بازماند.

٢٣. العقیده
هفته نامه ای سیاسی، علمی و ادبی که دو بار در ماه منتشر میشد و صاحب امتیاز و سردبیر آن فاضل الخاقانی و مدیر مسئولش عیسی الشیخ راضی بود و پس از او، محمدحسین المحتصر ادارۀ امور مجله را بر عهده گرفت. شمارۀ اول آن در یکم ذی حجه ١٣۶٧ به چاپ رسید و طی دو سال ٣٠ شماره از آن منتشر شد؛ البته در پنج شمارۀ آخر، رویکرد مجله فقط سیاسی شد.

٢۴. لواء الوحدة الاسلامیة
ماهنامۀ دینی - فرهنگی «جمعیت وحدت اسلامی» در نجف اشرف بود. سردبیر آن عبدالرسول آل کاشف الغطاء بود. شماره نخست مجله در ٢٣ شوال ١٣۶٨ در بغداد منتشر شد. در مدت پنج سال انتشار (البته با یک سال توقف) به طور نامنظم و گاه به صورت ویژه نامه به چاپ میرسید. پس از یک سال توقف انتشار، نام مجله به «صوت الوحدة الاسلامیة» تغییر یافت.

٢۵. النجف
هفته نامه ای علمی، ادبی و دینی برای عموم که موقتاً در نیمۀ هر ماه منتشر میشد. صاحب امتیاز و سردبیر آن هادی فیاض بود. نخستین شماره آن در ٢٧ ربیع الاول ١٣٧۶ انتشار یافت. عمر این مجله، یازده سال بود و آخرین شمارۀ آن در شوال ١٣٨٧ به چاپ رسید.

٢۶. النشاط الثقافی
ماهنامه ای برای نشر فرهنگ عمومی که «جمعیة التحریر الثقافی» در نجف آن را منتشر میکرد. سردبیری مجله را عبدالغنی الخضری و مدیریت آن را مرتضی الحکمی بر عهده داشتند. از ١٧ ربیع الثانی ١٣٧٧ تا ٢۵ ربیع الاول ١٣٧٨ ده شماره از آن منتشر شد و سپس به سبب مشکلات مادی از انتشار بازماند، اما در سال ١٣٨٢ بار دیگر به جرگۀ مطبوعات بازگشت؛ هرچند تا دو شماره بیشتر دوام نیاورد و توقیف شد.

٢٧. الحوزه
هفته نامه ای دینی به صاحب امتیازی ریاض حمزه شیرعلی که از سال ١٣٧۶ تا ٢۴ ١٣٧٧ شماره آن منتشر شد.

٢٨. المعارف
نشریه ای با موضوعات علمی، ادبی، تاریخی و اجتماعی که به صاحب امتیازی و ریاست محمدحسن آل طالقانی منتشر میشد. نخستین شماره آن در جمادیالاول ١٣٧٨ در نجف به چاپ رسید و انتشار آن تا ٧ رمضان ١٣٨٢ ادامه یافت.

٢٩. الاضواء
نشریه ای اسلامی با رویکرد تعمیم فرهنگ دینی که ماهانه توسط عده ای از طلاب علوم دینی در نجف اشرف تهیه و چاپ میشد. عمر این مجله از شعبان ١٣٧٨ تا ربیع الاول سال ١٣٨۶ بود.

٣٠. اسلام
در شماره نخست خود که در ذی قعدۀ ١٣٨٣ زیر نظر «دارالاضواء» در نجف، چاپ شد، نام «نشرة اسلامیة» بر روی آن درج شده بود. از شماره سوم (چاپ شده در محرم الحرام ١٣٨۴) با نام ماهنامۀ دینی - علمی معرفی گردید. صاحب امتیاز این نشریه کاظم الحلفی بود که تا ١٢ شماره و به زبان فارسی آن را تهیه و چاپ کرد.

٣١. العدل
هفته نامه ای ادبی برای عموم که صاحب امتیازی و سردبیری آن را سید ابراهیم السید احمد الفاضلی بر عهده داشت. انتشار این هفته نامه در عمر چند سالۀ خود، از ١٢ ذی قعدۀ ١٣٨٢ تا ٢۵ رمضان ١٣٩٠، چندین بار متوقف شد. در سال ١٣٨۵ سردبیری آن به عبدالهادی العصامی واگذار گردید.

٣٢. الایمان
مجله ای دینی، تاریخی و ادبی که صاحب امتیاز و سردبیر آن موسی الیعقوب بود. از سال ١٣٨٣ تا ١٣٨٨، سی شماره از این مجله به چاپ رسید.

٣٣. الکلمه
اولین مجله ای که به ادبیات جدید و روز پرداخت و صاحب امتیاز آن حمید المطبعی بود. این مجله در دو سال اول انتشار به صورت مجموعه گفت وگوها درباره ادبیات روز منتشر میشد، اما بعدها به شکل یک مجله، کار خود را از سال ١٩۶٨م آغاز کرد و تا ١٩٧٠ انتشار آن ادامه یافت.

نشریات متفرقه
آنچه گذشت، مروری بر تاریخ آن دسته از مطبوعات نجف بود که رسما جزو مطبوعات بودند. در این میان نشریه های ادواری دیگری نیز با همان اهداف در نجف اشرف منتشر میشد که هر چند رسمیت نداشتند، اما تأثیری قابل توجه در دعوت و اصلاح و نشر علم و دانش از خود بر جای گذاشتند. در این قسمت، برخی از این نشریات را معرفی میکنیم:

التوجیه:
نشریه ای که توسط عده ای از طلاب مدرسۀ امام کاشف الغطاء در نجف اشرف تهیه میشد. از سال ١٣٧۵ تا ١٣٧٧، هشت شماره از این نشریه چاپ و توزیع شد.

الذکری:
نشریه ای دینی به همت گروهی از طلاب «مدرسة النجف الدینیه».

دراسات اسلامیه:
سلسله کتاب هایی از «جامعة النجف الدینیة» در نجف اشرف که با موضوع اندیشۀ اسلامی چاپ و منتشر میشد. از این مجموعه تنها سه مجلد انتشار یافت و آن گاه به صلاحدید مسئولان، چاپ آن متوقف گردید.

رسالة النجف:
مجموعۀ اندیشه برای عموم که در ده شماره توسط نوری محمد تهیه و چاپ میشد و به سبب مشکلات مالی متوقف گردید.

جیلی:
گاهنامۀ ادبی، زیر نظر حسنون الخفاجی و رضا الأعرجی منتشر میشد.

الجامعة:
با عنوان ماهنامۀ دینی، با موضوع آداب و علوم و اجتماع که ارگان رسمی مؤسسۀ شیخ علی کاشف الغطاء در نجف به شمار میرفت. سردبیر مجله سید کاظم الکفائی، مدیر کل سابق مؤسسۀ مذکور بود.

عبقر:
با عنوان بهترین گاهنامه ای که «ندوة عبقر الادبیه» منتشر میکند، شناخته میشد این ندوه به صورت نشست های هفتگی برگزار میشد و عده ای از جوانان ادب دوست و اُدبا در آن شرکت میکردند.

نشریات مدرسه ای «دورۀ دبیرستان»
این مدارس در شهر نجف، در سیر تکامل مطبوعات نقش بارزی ایفا میکردند و نشریات متعددی را تهیه و تدارک میدیدند که طول مدت انتشارشان متفاوت بود: بعضی از آن نشریات همچون «اقلام الطلبه» بیش از پنج سال منتشر شدند، بعضی کمتر، همچون «افکار الطبه» و بعضی تا یک سال، همچون «الیراع» و «المواهب» و «البراعم» و «الیافعون».

نشریات مدرسه ای «دورۀ ابتدایی»
آن تحرک و نشاط مطبوعاتی که در دورۀ دبیرستان وجود داشت، در بعضی از مدارس ابتدایی نیز دیده میشد و باعث شد تا نشریات متعددی با موضوعات مختلف در سطح ابتدایی انتشار یابد. از جملۀ آن نشریات، به این موارد میتوان اشاره کرد: المواهب، العلم، التهذیب، الطرائف، روضة العصمة، صوت المحمدیة، فلسطین صدی التهذیب، الخنساء.

مطبوعات غیر نجفی در نجف
از آن جا که نقش مطبوعات نجف، نقش بارزی بود و حرکت مطبوعاتی در آن شهر در اوج قرار داشت و مردان قلم و اندیشه در آن فراوان یافت میشدند، بعضی از نویسندگان بلاد دیگر بر آن شدند تا مجلات و نشریات خود را در نجف به طبع رسانند، که طبعاً امکانات بیشتری نیز در اختیارشان قرار میگرفت. نشریاتی چون: الحکمه، الفیحاء التوحید، صوت الاخلاص، الفرات (از شهر حله) الشرق، القدره، الاخلاق و الآداب (از کربلا) الطب البیطری، الرسالة والفکر (از دیوانیه) الارشاد و الموعظه (از کوفه) اللواء، الامانی (از ناصریه)

[1] ادیب، پژوهشگر و موّرخ متتبع اهل نجف که در سال ١٩٨١ توسط حکومت وقت به شهادت رسید. این مقاله از مجلۀ «البلاغ الکاظمیه» برگزیده شده که در پنج شماره بین سال های ١٣٩٠ تا ١٣٩٢، در آن مجله به چاپ رسیده است.