موضوع : پژوهش | مقاله

بازشناسى مسجد کوفه و آداب زیارت آن

مجله فرهنگ زیارت تیر ماه سال 1390 شماره 10 و 11

نویسنده : حسن رهبرى
مسجد کوفه یکى از مساجد بزرگ و مشهور کشور عراق است که هماره بر تارک جهان اسلام مى‌درخشد. این مسجد داراى اهمیت و فضایل فراوانى در احادیث است؛ چنان‌که آن را در ردیف مساجدى همچون مسجدالحرام، مسجد نبوى و مسجد الاقصى قرار مى‌دهد و ائمه (علیهم السلام) نماز در آن را به پاداشى چندین برابر نوید داده‌اند. تاریخ احداث آن را سال ١٧ هجرى با احداث شهر کوفه گفته‌اند. از سوى دیگر، روایات آن را نمازگاه و محل قبور برخى از انبیا و پیامبران الهى و برخى از حوادث تاریخى گذشته مى‌نمایاند.

باستان‌شناسى شهر کوفه
در آثار مورخان و جغرافى‌دانان اسلامى و غیراسلامى، هیچ نشانى از وجود شهرى به نام کوفه، در تاریخ قبل از اسلام دیده نمى‌شود و وجود هیچ اجتماع و مدنیّتى نیز در آن‌جا گزارش نشده است. به بیان دیگر: مورخان و جغرافى‌شناسان، قدمتى پیش از اسلام را براى شهر کوفه باور ندارند و همگى سال ١٧ هجرى را تاریخ احداث این شهر ثبت کرده‌اند.

این سخن نه بدین معناست که در آن حوالى هیچ آبادى و شهرى وجود نداشته؛ بلکه در حدود شش کیلومترى کوفه، شهر باستانى «حیره» وجود داشته که روزگارى پایتخت «ملوک لَخمى» بوده است و آنها نیز خود فرمان‌بُردار پادشاهان ساسانى بوده‌اند. با بزرگ شدن شهر کوفه، از آبادانى شهر حیره کاسته شد و سپس به تدریج از میان رفت.[1]

نام ناحیه‌اى که کوفه در آن قرار گرفته را در زمان ساسانیان، «سورستان» مى‌گفته‌اند. آن‌گونه که از گزارش سعد بن ابى‌وقاص به عمر بن خطاب برمى‌آید، سورستان منطقه‌اى صحرایى و پوشیده از نى‌زار بوده که گویا این نى‌زارها در اثر پیشروى آب فرات در مناطق صحرایى و تشکیل برکه‌هایى به وجود آمده بود.

تاریخ، تنها اثر و بنایى که در آن ناحیه گزارش مى‌کند، سه دیر و صومعه به نام‌هاى «دیر حرمه» یا «حرقه» ، «دیر ام‌عمرو» و «دیر سلسله»[2] این نشان مى‌دهد که در روزگار پیش از اسلام، کوفه صحرایى بیش نبوده و چون «در آن‌جا شن و ریگ به هم آمیخته بوده، بدین علت آن را کوفه گفته‌اند»[3]

شهرسازى کوفه
کوفه شهرى است در عراق و در جانب راست نهر کوفه (یکى از شعبه‌هاى فرات) که در ١٠ کیلومترى شرق نجف واقع است. شهر تاریخى مهمى است که آن را سعد بن ابى‌وقاص به سال ۶٣٨ م (١٧) بنا کرد. علت تأسیس شهر کوفه را تاریخ چنین روایت مى‌کند:

در ماجراى جنگ قادسیه که در زمان خلیفه دوم، میان ایرانیان و اعراب مسلمان روى داد، سپاه اسلام توانست ایرانیان را شکست داده و بر بسیارى از مناطق سرزمین عراق که در تصرف پادشاهان ایران بود، مسلط شوند. سعد بن ابى‌وقاص فرمانده سپاه مسلمانان پس از فتح عراق و غلبه بر ایرانیان، در مدائن فرود آمد و در آن‌جا اردو زد. سعد، پس از اسکان سپاه خود در مدائن، پیک‌هایى را براى دادن مژده فتح و پیروزى به سوى عُمر فرستاد. عمر که متوجه زردى رنگ و ضعف جسمانى قاصدان شده بود، علت را جویا شد؛ گفتند که تغییر محل اردوگاه و آب و هواى نامناسب آن‌جا ما را بدین روز افکنده است؛ در حالى که سرزمین‌هایى مناسب نیز در عراق وجود دارد که براى سکونت اعراب مناسب‌تر است.

چون مسلمانان در کوفه مستقر شدند، توان و سلامتى از دست داده را بازیافتند و براى خود خانه‌هایى حصیرى ساختند. آنان هم که به بصره رفته بودند، سرانجام در همان‌جا مستقر شدند و ایشان هم براى خود خانه‌هاى حصیرى ساختند.

سپس در کوفه و بصره آتش افتاد و بیشتر خانه‌هاى کوفه سوخت و این آتش‌سوزى در ماه شوال اتفاق افتاد. سعد بن ابى‌وقاص گروهى را پیش عمر فرستاد که اجازه بگیرند خانه‌هایى از خشت خام بسازند. آنان گزارش آتش‌سوزى را دادند و از او اجازه گرفتند. عمر نیز اجازه ساخت اتاق را داد. وى براى اهل بصره نیز همین را نوشت.[4]

به تدریج خانواده‌هاى سربازان سپاه اسلام مستقر در کوفه از شهرهاى مختلف، از حجاز گرفته تا یمن و عراق به آنان ملحق گردیدند و با مهاجرت مسیحیانى از بنى‌تغلب، نخستین اجتماع و سکونت در شهر کوفه شکل گرفت و پس از حبشه و مدینه، کوفه در سال ١٧ هجرى، سومین مرکز هجرت مسلمانان شد. این نخستین شهرى بود که پس از ظهور اسلام به وسیله مسلمانان احداث گردید.[5]

چگونگى بناى مسجد کوفه
به گواهى تاریخ، در سده‌هاى نخستین هجرى، روال بر این بوده که در شهرسازى ابتدا محل مسجد جامع تعیین مى‌شد؛ سپس نقشه خیابان‌ها و محلات را متناسب با امکان دسترسى آسان به مسجد جامع در نظر مى‌گرفتند. به بیان دیگر، مسجد جامع، مرکز شهر بود و دارالاماره‌ها هم در کنار آنها بنا مى‌شد. امروزه در بافت قدیمى شهرهاى اسلامى نیز این واقعیت کاملاً نمایان است که مسلمانان در بنیان نخستین شهرها یا بازسازى‌هاى پس از اسلام، بدان روال گرویده‌اند و مساجد جامع را در مرکز شهرها طرح‌ریزى و ساخته‌اند. بدیهى است که چنین رویکردى، ناشى از اهمیت و نقش مساجد در ترویج مبانى اسلام، اعتلاى ابعاد معنوى و انسانى و ضرورت تجمعات و اطلاع‌رسانى عمومى بوده است.

بنیان شهر کوفه نیز بر همین اساس نهاده شد و ابتدا محل و محدوده مسجد جامع شهر را برگزیدند.[6]

پس از پایان دیوارکشى مسجد، سایه‌بان و سقف و رواق با ستون‌هاى سنگى مرمرین ساخته شد. این سنگ‌ها و آجرها را که در ویرانه‌هاى کاخ خسروان شهر باستانى حیره، زیر خاک نهفته بود، استخراج و به مسجد کوفه منتقل کردند. گرداگرد مسجد هم خندق کندند تا مبادا دشمن به آن هجوم آورد یا کسانى حریم مسجد را تصّرف و در آن، خانه و محل کسب و کار بنا کنند.[7]

در کنار مسجد کوفه، خانه‌اى براى سعد وقاص ساختند که اکنون [در قرن پنجم] قصر کوفه است.[8] میان آن قصر تا مسجد، تونلى به طول دویست گز (١٢٠-٢٠٠ متر) احداث کردند. مقامات حکومتى از این زیرگذر براى عبور و مرور امنیتى و براى خزانه‌دارى و حفاظت از اموال مسلمانان استفاده مى‌کردند. گویند خلیفه دوم درباره وسعت مسجد جامع کوفه به سعد دستور داد که مساحت مسجد را متناسب با تعداد سپاهیان قرار دهد.

از این رو، سعد آن را براى گنجایش چهل هزار نفر بنیان نهاد. والیان بعدى کوفه در زمان معاویه که مغیره بن شعبه و زیاد بن ابیه بودند، مساحت مسجد را براى گنجایش شصت هزار نفر افزایش دادند.[9]

در ابتدا زمین مسجد، خاکى بود و مردم هنگامى که در حال نماز از مسجد برمى‌خاستند، دست‌هاى خاک‌آلود خود را به هم زده و تمیز مى‌کردند. زیاد گفت: بیم آن دارم دست تکان دادن چنان رواج یابد که با گذشت زمان، مردم آن را از سنّت‌هاى نماز بشمارند. پس دستور داد تا صحن مسجد را شن‌هاى یکسان بریزند. انواع سنگ‌ریزه‌ها آوردند، اما مطلوب واقع نشد تا آخر یکى را پسندیدند و صحن مسجد را با آن پوشاندند. پیمانکاران شن‌ریزى از این راه ثروت سرشارى به دست آوردند؛ چنان‌که این ضرب‌المثل درست شد: حکومت چه زیباست؛ هر چند بر سنگ باشد.[10]

ابن‌جبیر که در سال ۵٨٠ هجرى دیدارى از شهر کوفه داشته، در سفرنامه خود چنین مى‌نویسد:

مسجد جامع کهنه در انتهاى شرقى شهر است و از سوى قبله پنج رواق و در دیگر جوانب، هر یک دو رواق دارد و این رواق‌ها را ستون‌هاى سنگى سخت تراش خورده‌اى است که قطعه قطعه بر روى هم نهاده شده و با سرب به هم پیوسته است. . . این ستون‌ها را بسیار بلند افراشته و به سقف پیوسته‌اند؛ چنان‌که دیدگان از فزونى بلنداى آن به حیرت مى‌افتد و من در زمین، مسجدى با ستون‌هاى بلندتر و سقف افراشته‌تر از آن مسجد ندیدم.[11]

مسجد کوفه با وجود مرمت‌ها و تغییراتى که بعدها داشته، شکل نخستین خود را تاکنون نگه داشته؛ جز این‌که اخیراً صحن و شبستان‌ها را با سنگ‌هاى سفید گرانیت پوشانده‌اند و بر نماسازى آن افزوده‌اند.

مقام‌ها و محراب‌هاى مسجد کوفه در آینه تاریخ و روایات
در مسجد کوفه، مکان‌هایى مشخص است که اختصاص به برخى از پیامبران و امامان معصوم (علیهم السلام) دارد. کتب ادعیه آدابى را در زیارت آن مکان‌ها برشمرده‌اند که نماز مستحب و دعا را شامل مى‌شود. این مکان‌ها عبارتند از:

١) . محراب حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) : همان جایى که شقى‌ترین انسان‌ها یعنى ابن ملجم مرادى، فرق پرهیزکارترین انسان‌ها امیر مؤمنان (علیه السلام) را با شمشیر جهالت شکافت. این محراب، در دیواره جنوب غربى شبستان مسجد قرار دارد.

٢) . دکة القضا: سکویى است در شمال شرقى صحن مسجد که حضرت على (علیه السلام) در ایام خلافت خود، امور قضایى و دادگسترى را در آن‌جا انجام مى‌دادند.

٣) . بیت الطشت: محلى که حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) با حکمت خدادادى، توانست دخترى را از اتّهام باردارى نجات دهد.

۴) . محراب و مقام حضرت امام زین‌العابدین (علیه السلام) : این جایگاه در داخل صحن و نزدیک ستون سوم قرار گرفته است.

۵) . محراب امام صادق (علیه السلام) : این محراب در داخل صحن و در نزدیکى قبر حضرت مسلم بن عقیل واقع شده است.

۶) . دکة المعراج: جایگاهى است که گویند رسول خداصلى الله علیه وآله در شب معراج هنگامى که در برابر مسجد کوفه قرار گرفت، با اذن پروردگار فرود آمده و در آن‌جا دو رکعت نماز خواند.

٧) . مقام جبرئیل: جایى که ستون پنجم مسجد قرار دارد. در روایتى از امام صادق (علیه السلام) مقام جبرئیل نامیده شده است. از وجه نام‌گذارى آن اطلاعى در دست نیست.

٨) . محل سفینۀ نوح: در داخل صحن مسجد، مکانى است که به محل نشستن کشتى نوح معروف است. در گذشته، سرداب مانندى بود، ولى اکنون آن را به شکل حوض درآورده‌اند.

٩) . مقام حضرت خضر (علیه السلام) : جایگاهى که در سمت چپ باب الفیل قرار دارد.

١٠) . مقام حضرت ابراهیم (علیه السلام) : جایگاهى که حضرت ابراهیم (علیه السلام) در آن نمازگزارده است. البته در روایتى، محل آن را در کنار ستون پنجم و روایتى دیگر در کنار ستون هفتم معرفى کرده است.

١١) . مقام حضرت آدم (علیه السلام) : جایى است نزدیک ستون هفتم که خداوند متعال توبه حضرت آدم را در آن‌جا پذیرفت.

١٢) . مقام امیرالمؤمنین (علیه السلام) : پشت ستون هفتم است که حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در آن به نماز مى‌ایستاد.

١٣) . مقام امام حسن (علیه السلام) : کنار ستون پنجم است که حضرت امام حسن (علیه السلام) در آن نماز مى‌خواند.

١۴) . رُحبه امیرالمؤمنین (علیه السلام) : سکویى در جلوى مسجد کوفه و نزدیک باب‌الفیل (ثعبان) است. على (علیه السلام) در آن‌جا مى‌نشستند و پرسش‌هاى مردم را پاسخ مى‌دادند و گاه مردم را در آن‌جا اطعام مى‌کردند.١۵) . محل تنورى که در طوفان نوح، آب از آن شروع به فوران کرد.

١۶) . منزل و مسجدگاه حضرت نوح: محل آن مشخص نیست.

١٧) . عصاى موسى، شجره یقطین و انگشتر سلیمان در این مسجد قرار دارد؛ ولى از محل آنها اطلاعى در دست نیست.

١٨) . مصلاى حضرت زکریا (علیه السلام) که مشخص نیست.

١٩) . خانه حضرت آدم و حضرت خضرعلیهما السلام در آن‌جاست، ولى محل آنها مشخص نیست.

٢٠) . بت‌هاى سه‌گانه نسر [12]، یغوث[13] و یعوق[14] محل آن‌ها نیز معلوم نیست.

٢١) . محل فرو رفتن آب دریا و نشستن کشتى نوح (علیه السلام)[15] محل آن نیز معلوم نیست.

چگونگى روایات درباره جایگاه‌هاى مسجد کوفه
روایاتى که در بیان فضایل و جایگاه‌هاى مسجد کوفه وارد شده، دو گونه‌اند: برخى به فضیلت و سابقه دیرینه آن از زمان حضرت آدم (علیه السلام) اشاره دارند و شمارى دیگر به فضایل آن، بعد از ساختمان مسجد، یعنى از سال ١٧ هجرى به بعد مى‌پردازند. این روایات در کتب اربعه و دیگر کتاب‌هاى روایى گردآورى شده که بالغ بر هفتاد روایت مى‌شود.

روایات وارده در خصوص مقام‌ها
روایاتى که مى‌توان از آنها به وجود مقام‌هایى در مسجد کوفه پى برد، چند روایت را شامل مى‌شود. بیان همۀ آن‌ها که گاه بیش از یک یا دو صفحه را در بر مى‌گیرد، خارج از مجال این مقال مى‌باشد؛ از این رو تنها به ترجمه بخشى از آنها که در ارتباط با اصل موضوع بحث مى‌باشد - با حذف سلسله راویان و مطالب تکرارى - بسنده مى‌کنیم:

روایت اول
مفضل بن عمر گوید:

آن‌گاه که امام صادق (علیه السلام) براى دیدار ابوالعباس سفاح (نخستین خلیفه عباسى) به کوفه آمد، من نیز در رکاب آن حضرت بودم. همین که به محلۀ کناسه رسیدیم، فرمود:

در این‌جا بود که عمویم زید - رحمه‌الله - را به دار زدند. سپس به طاق روغن‌فروشان که آخر بازار سرّاج‌ها بود رسید؛ از مرکب پیاده شد و به من فرمود: فرود آى! این مکان قدیمى مسجد کوفه است که آدم (علیه السلام) طرح آن را ریخت. من خوش ندارم که سواره بدان وارد شوم.

عرض کردم: پس چه کسى آن طرح را بر هم زد؟ فرمود: نخست طوفان زمان نوح (علیه السلام) ، سپس اصحاب کسرى (پادشاه ایران) ، سپس نعمان بن منذر و زیاد بن ابى‌سفیان.

عرض کردم: مگر کوفه و مسجدش در زمان نوح بوده است؟ فرمود: آرى اى مفضل! خانه نوح و قوم او در قریه‌اى در کنار فرات بوده و آن قریه در سمت غرب کوفه قرار داشته است، و نوح مردى بود نجّار. خداى عزوجل او را به پیغمبرى برگزید. نوح (علیه السلام) نخستین کسى بود که کشتى ساخت تا روى آب حرکت کند. نوح نُهصد و پنجاه سال در میان قوم خود به سر برد و در این مدت آنان را به سوى خداى عزوجل دعوت کرد. آنان حضرت نوح (علیه السلام) را به ریشخند و مسخره گرفتند. نوح (علیه السلام) که چنان دید، بر آنان نفرین کرده و گفت: «پروردگارا! از این کافران، کسى را روى زمین باقى مگذار؛ زیرا بندگانت را گمراه کنند و جز نسلى بدکار و کافر تولید نکنند.»[16] پس خداى متعال به نوح (علیه السلام) وحى کرد که یک کشتى بساز و آن را وسیع و پهناور کن و در ساختن آن شتاب کن. نوح (علیه السلام) به دست خود در مسجد کوفه کشتى را ساخت و چوب آن را از راه دورى آورد تا از ساختن آن فارغ شد.

مفضل گوید: در این هنگام که ظهر شده بود، سخن امام صادق (علیه السلام) قطع شد؛ برخاست نماز ظهر و عصر را خواند؛ سپس از مسجد بیرون آمد و به سمت چپ خود متوجه شد و با دست خود به جاى خانه دارییّن (عطرفروشان) اشاره کرد که آن‌جا خانه ابن‌حکیم و امروزه مجراى آب فرات است؛ پس به من فرمود: اى مفضّل! در این‌جا بت‌هاى قوم نوح نصب شده بود به نام یغوث و یعوق و نسر؛ سپس رفت تا به مرکب خود سوار شد. . . عرض کردم: به من خبر ده از معناى گفتار خداوند (که فرماید) : «تا وقتى که فرمان ما بیامد و تنور جوشید» [17]

فرمود: تنور در خانه پیرزنى باایمان، پشت قبله و در طرف راست مسجد قرار داشت. گفتم: آن‌جا اکنون در طرف زاویه باب‌الفیل است. سپس پرسیدم: ابتدا آب از این تنور بیرون آمد؟ فرمود: آرى! همانا خداى عزوجل مى‌خواست که به قوم نوح نشانه و معجزه‌اى بنمایاند. بارانى شدید بر ایشان بارید و فرات طغیان کرد و همه چشمه‌ها جوشید. خداوند آنان را غرق کرد و نوح و کسانى که با او در کشتى بودند نجات یافتند. . . و کشتى در «جودى» که همان آب فرات است، بایستاد. . . پرسیدم: مسجد کوفه، قدیمى است؟ فرمود: آرى، آن‌جا مکان نماز پیغمبران است؛ نیز هنگامى که رسول خداصلى الله علیه وآله در شب معراج به آسمان بالا رفت، در آن‌جا نماز خواند و جبرئیل بدو گفت: اى محمد! این مسجد پدرت آدم و جایگاه نماز پیغمبران است؛ تو هم فرود آى و در آن نماز بگزار. حضرت فرود آمد و در آن نماز خواند و سپس جبرئیل آن حضرت را به آسمان برد. [18]

روایت دوم
ابى‌عبیده از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل مى‌کند که آن حضرت فرمود:

مسجد کوفه، باغى از باغ‌هاى بهشتى است. هزار و هفتاد پیامبر در آن نماز خوانده‌اند. سمت راست آن رحمت و سمت چپ آن منزلگاه سلاطین و شیاطین است. عصاى موسى، درخت یقطین و انگشتر حضرت سلیمان (علیه السلام) در آن قرار دارد. تنور (در طوفان نوح) از آن جوشیده؛ کشتى نوح در آن ساخته شده؛ آن‌جا وسط کوفه است و محل تجمع پیامبران.[19]

روایت سوم
از اصبغ بن نباته چنین روایت شده است:

ما روزى در مسجد کوفه، گرد حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) بودیم که فرمود: اى اهل کوفه! همانا خداوند سبحان به شما عنایتى فرموده که هیچ‌کس را نداده است، و آن فضیلت نمازگاه شما - مسجد کوفه - است که خانه حضرت نوح (علیه السلام) و حضرت ادریس (علیه السلام) است؛ نمازگاه حضرت ابراهیم خلیل (علیه السلام) ، برادرم حضرت خضر (علیه السلام) و نمازگاه من است. همانا این مسجد شما یکى از چهار مسجدى است که خداوند متعال آن را براى اهلش برگزیده است. گویى آن را به چشم مى‌بینم که در قیامت با دو جامه سفید - همانند کسى که جامه احرام بپوشد - حاضر شده و اهل خود و کسانى را که در آن نماز گزارده‌اند، شفاعت مى‌کند. . . روزگارى نمى‌گذرد که حجرالاسود را در آن نصب کنند. . . .[20]

احادیث صحیح در فضیلت مسجد کوفه
روایات ذیل ناظر به فضیلت مسجد کوفه در دوران تاریخ اسلام است:

١) . ابوحمزه مى‌گوید: اصبغ بن نباته دستم را گرفت و ستون هشتم را [در مسجد کوفه] به من نشان داد و گفت: این مقام حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) است و حضرت امام حسن مجتبى (علیه السلام) نزد ستون پنجم نماز مى‌خواند و هنگامى که آن حضرت غایب مى‌شد، امام حسن (علیه السلام) در جاى حضرت على (علیه السلام) مى‌ایستاد. این مقام از سمت باب کِندِه است.[21]

٢) . مفضل بن عمر از حضرت امام صادق (علیه السلام) روایت مى‌کند که فرمود: یک نماز در مسجد کوفه، برابر با هزار نماز در مساجد دیگر است.[22] 3) . حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) فرمود: مساجد چهارگانه

عبارتند از: مسجدالحرام، مسجد نبوى، مسجد بیت‌المقدس و مسجد کوفه. اى ابوحمزه! نماز واجب در مسجد کوفه، برابر حج است و نماز مستحبى در آن، برابر با عمره.[23]

۴) . حسّان بن مهران گوید: شنیدم حضرت صادق (علیه السلام) به نقل از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: مکه حرم خدا، مدینه، حرم رسول الله و کوفه، حرم من است. هیچ ستمگرى آهنگ حادثه‌آفرینى در آن نمى‌کند، مگر این‌که خداوند او را خوار مى‌گرداند.[24]

۵) . حماد بن عیسى از حضرت امام صادق (علیه السلام) روایت مى‌کند که فرمود: از رازهاى پنهانى در گنجینه علم الهى، تمام خواندن نماز در این چهار جاست: حرم خدا (مسجدالحرام) ، حرم پیامبر (مسجد النبى) ، حرم امیرالمؤمنین (مسجد کوفه) و حرم حسین بن على (علیه السلام) .[25] چهار روایت بالا، از میان ده‌ها روایت وارده در فضیلت مسجد کوفه از جمله روایاتى هستند که به نظر اهل حدیث، در زمره روایات صحیح یا همانند صحیح قرار دارند.

نماز و دعاهاى مسجد کوفه
١) . در روایتى از ابوحمزه ثمالى چنین نقل شده است:

روزى در مسجد کوفه نشسته بودم. شخصى خوشرو و خوشبویى دیدم با جامه‌اى پاک، عبا و عمامه که نعلین عربى را درآورده و از باب «کنده» وارد مسجد شد و نزد ستون هفتم ایستاد. چهار رکعت نماز گزارد. . . و این دعا را خواند:

«الهى إن کُنتُ قد عَصَیتُکَ فَقَد اَطعتُکَ. . .» سپس سجده کرد و گفت:

«یا مَن یَقدرُ على حَوائج السائلین. . .» و هفتاد مرتبه گفت: «یا سیّدى یا سیّدى» سپس سر از سجده برداشت. چون دقت کردم، دیدم حضرت امام زین‌العابدین (علیه السلام) است. دست‌هاى مبارکش را بوسیدم و از علت آمدن ایشان به مسجد کوفه پرسیدم. فرمود: از براى آنچه که دیدى (یعنى نماز در مسجد کوفه).[26]

بنابراین روایت، حضرت امام زین‌العابدین (علیه السلام) پس از ورود به مسجد کوفه، در کنار ستون هفتم که همان محراب و محل شهادت جد بزرگوارش حضرت امیر مؤمنان (علیه السلام) است، چهار رکعت نماز مى‌گزارد و در سجده‌اش به آن دعاها مى‌پردازد؛ سپس آن‌جا را ترک مى‌کند. راوى که دعاى آن حضرت در سجده را شنیده، آن را در ادامه روایت خود آورده است.[27] ولى چون آن دعاها اختصاص به مسجد کوفه نداشته و امام آن را در نمازهاى خود مى‌خوانده‌اند، بیان آن را در این‌جا ضرورى نمى‌دانیم.

در روایت مرسله در کتاب «المزار الکبیر» ابن مشهدى، از حضرت صادق (علیه السلام) ، چنین آمده است:

حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) در زمان حکومت سفّاح به مسجد کوفه آمدند و از باب‌الفیل وارد شدند؛ سپس در کنار ستون چهارم نماز خواندند. چون از ایشان در این باره پرسیدند، فرمود: این ستون حضرت ابراهیم (علیه السلام) است.

از این روایت هم چنین مى‌توان دریافت که آن حضرت در زیارت مسجد کوفه، به خواندن نماز در کنار ستون چهارم بسنده کرده‌اند.[28]

٣) . باز در روایت دیگرى بدون مشخص شدن راویان آن، از حضرت صادق (ع) چنین نقل شده است که به بعضى از اصحابش فرمود: آیا بامدادان به دنبال حاجتى نمى‌روى در حالى که از نزدیکى مسجد کوفه مى‌گذرى؟ عرض کردند: آرى؛ فرمود: پس در آن مسجد چهار رکعت نماز بخوان و بگو:

«اِلهى اِن کُنتُ قَد عَصَیتُکَ فَاِنّى قد اَطَعتُک فى اَحَبِ‌ّ الاشیاء اِلَیکَ. . .»[29]

در این روایت نیز امام (علیه السلام) مطلق مسجد را براى خواندن نماز سفارش مى‌فرماید.

از دیگر احادیث هم چنین برمى‌آید که محراب حضرت امیر مؤمنان (علیه السلام) نزد ستون هفتم بوده و حضرت امام حسن (علیه السلام) نزد ستون پنجم نماز مى‌خواندند و هر گاه پدر بزرگوارشان غایب بودند، در جاى ایشان نماز مى‌گزاردند.

حضرت امام زین‌العابدین (علیه السلام) از مدینه عازم مسجد کوفه مى‌شوند و در کنار ستون هفتم - محراب شهادت حضرت على (علیه السلام) - چهار رکعت نماز مى‌گزارند و به مدینه بازمى‌گردند و به راوى مى‌فرمایند که براى خواندن همان نماز بدین‌جا آمده‌اند.

حضرت امام صادق (علیه السلام) در تشریف‌فرمایى خود به مسجد کوفه، تنها به دو یا چهار رکعت نماز در نزد ستون چهارم بسنده مى‌کنند و اصحابش را به خواندن دو رکعت نماز در نزد ستون پنجم سفارش مى‌کنند و در جایى دیگر آنان را براى رفع حاجات به خواندن چهار رکعت نماز در مسجد کوفه - بدون مشخص کردن محل آن - سفارش مى‌فرمایند.

وکلام پایانى آنکه:
باید توجه داشت که فضیلت مسجد کوفه بیشتر به واسطه وجود مقدس امیرمؤمنان (علیه السلام) است که آن را جایگاه عبادت و امامت و رهبرى امت اسلام در دوران کوتاه خلافت خویش کرده بود و خطبه‌هاى آتشین آن حضرت از فراز منبر این مسجد براى همیشه در تاریخ طنین‌انداز است. همچنین مى‌دانیم که وجود مقدس على (علیه السلام) پس از پیغمبر اکرمصلى الله علیه وآله بر همه پیامبران برترى دارد و مسجد کوفه با حضورش شرافتى ویژه یافت و پس از مسجدالحرام و مسجدالنبى مقدس‌ترین اماکن اسلامى است.[30]

[1] دایرةالمعارف فارسى مصاحب.

[2] ابن‌اثیر، الکامل فى‌التاریخ، ج٢، ص۵٢٨.

[3] ر. ک: نهایةالارب، ج۴، ص٢٨٩.

[4] الکامل فى التاریخ، ج ٢، ص۵٢٩.

[5] بلاذرى، فتوح البلدان، ج ۴، ص۴٩١.

[6] ر. ک: الکامل فى التاریخ، ج٢، ص ٣۵٣.

[7] همان؛ تاریخ طبرى، ج۴، ص۴۵.

[8] تاریخ طبرى، همان.

[9] یاقوت حموى، معجم البلدان، ج۴، ص۴٩١.

[10] فتوح البلدان، ج۴، ص٢٧٢.

[11] حسین ایزدى، فصلنامۀ تاریخ اسلام، شمارۀ ۴، سال ١٣٧٩، مقالۀ «جغرافیاى تاریخى کوفه» .

[12] نام بت قوم نوح در حِمیَر (یمن) ؛ بت بنى ذخران در یمن.