مجله  فرهنگ زیارت  فروردین ماه سال 1392 شماره 15 و 16 

١). برگرفته از مقاله جعفر خیاط، چاپ شده در موسوعة عتبات مقدسه، تدوین استاد جعفر خلیلی.

پس از پایان اشغال بغداد، انگلیس با دولت عثمانی عراق در تاریخ ٣٠ اکتبر١٩١٨ قرارداد آتش بس امضا کردند. با این که غربی ها به مردم عراق قول داده بودند در تشکیل حکومت ملّی دلخواه به ایشان کمک می کنند و مثل همیشه به مردم گفته بودند که حامل پیام صلح و آزادی هستند، امّا زمزمه شروع انقلاب ضد انگلیسی از کاظمین به گوش می رسید. حاکمان غربی برای فریب برخی از مردم ساده دل می گفتند که شروط و قیود انتقال جنازه به عتبات مخصوصاً کاظمین را برخواهند داشت و وضعیت به حالت پیش از جنگ بازمی گردد. ١

پس از این وعده ها، مردم کاظمین با هشدار علما و مراجع این شهر بیدار شدند؛ ولی بیشتر مردم عراق گویا تسلّط حکومت جدید غیرمسلمان را پذیرفته بودند. انگلستان می خواست در قالب یک همه پرسی صوری، عراقی ها را فریب دهد و هم زمان از تأثیرگذاری بر رأی آنان نیز غافل نبودند تا نتیجه ای که می خواهند، از صندوق رأی بیرون بیاید. خانم گِرترود بِل در صفحه ١٢٣ از گزارش خود ٢می نویسد:

علما و مراجع در کاظمین با صدور فتوا رأی به تشکیل حکومت غیراسلامی را تحریم کردند. این فتواها سیر همه پرسی را تحت تأثیر قرار داده است... علما تمام تلاش خود را برای ایجاد سوء ظن نسبت به انگلیس به کار گرفته اند؛ ولی به نظر می رسد نفوذ مستقیم آنان منحصر در کاظمین باشد... ٣مبالغ زیادی به کاظمین رسیده و احساسات ضد انگلیسی اهالی کاظمین سومین شهر شیعی عراق در حال طغیان است؛ چون وقتی از علمای کاظمین درخواست شد که نظرشان را درباره مفاد و شکل همه پرسی اعلام کنند، آنان تهدید کردند هر

١). آرنولد ویلسن، بین النهرین، ج٢، ص١٠٢.

٢). این گزارش مفصل توسط سفارت هند در سوم دسامبر ١٩٢٠م به چاپ رسید و به نام «فصولٌ من تاریخ العراق القریب» در سال ١٩۴٩م در بیروت منتشر شد.

٣). گرترود بِل در تمام نوشته هایش به این واقعیت اعتراف دارد که علّت اساسی دشمنی ملّت عراق با انگلستان، موضع گیری علمای شیعه است و این سبب، منحصر است و عامل دیگری در کنار آن یا به جای آن یافت نمی شود (خلیلی).

کس که به نفع اشغالگران رأی دهد، از دین خارج شده؛ ولی علی رغم این بیانیه ها تعدادی از افراد سرشناس و شجاع کاظمین با همکاری شهردار سید جعفر عطیفه که خود از تاجران بزرگ شهر است، در جهت مصالح دولت بزرگ انگلیس قدم برداشته و از شهروندان و اتباع انگلیسی امضاهایی مبنی بر حمایت از سیاست انگلیس دریافت کرده اند... حقیقتاً نشان دادن چنین شجاعتی ساده نیست. ١

متن یکی از بیانیه هایی که مراجع و جمعی از بزرگان کاظمین امضا کردند از این قرار است:

بسم الله الرحمن الرحیم
استناد به همان آزادی که دولت های بزرگ مدّعی اند که به ما بخشیده اند، ما به عنوان نمایندگان جماعت بزرگی از امّت عَرَبی مسلمان عراق خواستاریم بر عراق یک حکومت عَرَبی اسلامی حکومت کند. شاه باید یکی از فرزندان «ملک حسین» ٢باشد و به مجلس ملّی احترام بگذارد. والله الموفق. چهارشنبه ۵ ربیع الثانی ١٣٣٧ق. بیانیه شماره ٨، کاظمین.

امضاکنندگان: محمدمهدی صدر، شیخ ابراهیم سلماسی، شیخ مهدی خالصی، عبدالحسین آل شیخ یاسین، احمد آل سید حیدر، سید حسن صدر و... (مجموعاً ١۴٣ امضا).

نویسنده آمریکایی «فیلیپ آیرلاند» در کتاب معروفش به نام «عراق، دراسة فی تطوّره السّیاسی» ٣درباره موضع گیری مردم کاظمین می نویسد:

سیر همه پرسی در شهرهای مقدسی مثل کاظمین و نجف و کربلا نه ساده بود و نه آن گونه که باید، رضایت بخش... احساسات ضد انگلیسی در کاظمین بسیار قوی شده است. علما همگی اعلام کرده اند که رأی به نفع اشغالگران مساوی است با خروج از دین و طرد شدن از مجامع شیعی... تنها تعداد اندکی از ساکنین کاظمین توانستند بیانیه ای در جهت مصالح انگلیسی ها امضا کنند.

١). المس بیل، فصول من تاریخ العراق القریب، ص١٧٠.

٢). یعنی از سلسله حسین الهاشمی، معروف به ملک حسین یا شریف حسین که پس از عثمانی در حجاز به قدرت رسیدند.

٣). منتشر شده در سال ١٩٣٧م در لندن. این کتاب را نویسنده مقاله حاضر (جعفر خیاط) به عربی ترجمه کرده که به نام «عراق دراسة فی تطوره السیاسی» در سال ١٩۴٩م در بیروت منتشر شد.

خانم گِرترود بِل نیز می نویسد:

این حرکت های ضد استعماری مردم، روحیه ملّی گرایی عجیبی همراه با هوشیاری خاصّی را به وجود آورده و همچنان در حال تقویت و ازدیاد است؛ به ویژه پس از پخش خبر قیمومیت انگلیس بر عراق در سوم مارس، که موجب اتحادّ شیعه و سنّی شده است... اجتماعات مشترک دینی ای که در کاظمین برگزار می کنند، بهانه ای شده برای موضع گیری های ضد انگلیسی. سنّی ها در مراسم عزاداری حسین بن علی در حرم کاظمین شرکت می کنند ١... گردانندگان این جلسات در کاظمین مردانی بودند از طوایف مختلف؛ مثل «سید محمد صدر» که از خاندان علم و فضیلت در کاظمین هستند و «جعفر ابوالتمن» که تاجری شیعه است. از بزرگان اهل سنت نیز یوسف افندی، شیخ احمد داود و علی افندی و... گروهی پانزده نفره تشکیل شد به نام نمایندگان مردم کاظمین که درخواست ملاقات با فرماندار بغداد را داشتند تا نظرات خود را به اطّلاع او برسانند. ٢

به گفته فیلیپ، هیجان های سیاسی در کاظمین به اوج خود نزدیک می شود. بیانیه ها و نامه ها پشت سر هم از طرف مراجع صادر می گردد؛ به ویژه میرزا محمّدتقی شیرازی که در کاظمین حضور دارد و مردم را به شورش علیه انگلیسی ها تشویق می کند. ٣سرانجام پس از فراز و نشیب های بسیار، فیصل اول در سال ١٩٢١م به پادشاهی عراق رسید و انگلستان نقش اصلی را در این امر بازی کرد. فیلیپ می نویسد:

فیصل فردای روزی که به شاهی رسید، به کاظمین آمد. شهر را آزین بسته بودند. کاظمین با برگزاری جشن بزرگی به استقبال ملک فیصل رفت. فیصل به حرم آمد و موافق مذهب شیعه نماز خواند... این خوشامدگویی حامل پیام صلح و آرامش برای بغداد بود. انگلیس فیصل را آورد تا عراق را از دست ندهد؛ امّا شیخ مهدی خالصی برای پادشاهی فیصل شرطی قرار داد و آن، آزادی کامل عراق از یوغ انگلیس بود که این مخالف خواست انگلیس بود. شیخ مهدی خالصی تأکید فراوان بر روی این شرط داشت.

١). فصولٌ فی تاریخ العراق القریب، ص١۴۶.

٢) همان، ص١۴٧ و ١۵٠.

٣). عراق، دراسة فی تطوره السیاسی، ص٢٠۴.

بیانیه او از کاظمین به بغداد رفت و در جلسه رسمی نمایندگان مطرح شد و آنان به شرط خالصی یک شرط دیگر افزودند و آن، تأسیس مجلس مؤسسان ظرف مدت سه ماه بود. ۶۶ نماینده از مجموع هشتاد نماینده، قبول ادامه پادشاهی فیصل را منوط به این دو شرط کردند. ١

امّا فیصل راهی دیگر در پیش گرفت. خضوع در برابر بیگانگان، اولین پرچم مخالفت با او را در کاظمین برافراشت. در این بین عتبات مقدّس عراق مورد حمله وهابی ها قرار گرفته و این بر نارضایتی مردم از حکومت فیصل افزود. شاه برای آرام کردن مردم، خود را نسبت به معاهده قیمومیت انگلیس بی میل نشان می داد؛ معاهده ای که مطابق آن، انگلیس، عراق را به قیمومیت خود درمی آورد؛ امّا در این میان چرچیل ٢در ٢٣ مارس ١٩٢٢م در مجلس عوام انگلیس اعلام می کند که شاه و حکومت عراق قیمومیت انگلیس بر خود را ردّ نمی کند. این سخن مانند ریختن بنزین روی آتش عمل کرد. فیلیپ می نویسد:

کاظمین الگویی شده بود برای برگزاری اجتماعات اعتراض آمیز بر ضد فیصل و صدور بیانیه و فرستادن تلگراف علیه این معاهده. اعتراضات در کاظمین به رهبری شیخ مهدی خالصی به استعفای کابینه فیصل منجر شد. شایعه شده بود که فیصل می خواهد سید محمد صدر را در رأس کابینه جدید قرار دهد؛ امّا سید محمّد که در کاظمین حضور داشت، با صدور بیانیه ای این شایعه را تکذیب کرد و اعلام نمود که مردم همچنان تا رسیدن به اهداف خود در صحنه می مانند و قیمومیت انگلیس را با تمام توان ردّ خواهند کرد.

١). همان، ص٢۵٧.

٢). وینستون چرچیل سیاست مدار و نویسنده انگلیسی (١٨٧۴- ١٩۶۵م). او در سال ١٩۵٣ جایزه نوبل ادبیات را به دست آورد.

دو حزب سیاسی ملّی و نهضت به یاری صدر آمده و در جلسه مشترکی در کاظمین به ریاست سید صدر مواضع خود را به ملک فیصل اعلام کردند. ١

فیصل که نتوانسته بود به شرط آیت الله خالصی عمل کند، تصمیم گرفت که دست کم مجلس مؤسسان را که از مفاد شرط نمایندگان بغداد بود، تأسیس کند. به همین دلیل دستور برگزاری انتخابات را در ١٩ اکتبر ١٩٢٢م صادر کرد و در ٢۴ همان ماه انتخابات برگزار شد؛ ولی آیت الله خالصی در برابر آن موضعِ مخالف گرفت. در کتاب «عراق دراسة فی تطوّره السیاسی» آمده است:

ملک فیصل پس از تأخیر دو ساله تصمیم به برگزاری انتخابات مجلس مؤسّسان گرفت. موضع گیری علما و شیعیان و به ویژه علمای کاظمین و نجف بعید و دور از انتظار بود. شیخ مهدی خالص فتوایی در تحریم انتخابات صادر کرد. او پیش از این با قوت از عراقیان برای شرکت در انتخابات دعوت کرده بود... اجرای انتخابات در مراکز شیعی متوقف شد. گروه های انتخاباتی در نجف و کربلا و کاظمین استعفا دادند... اوضاع سیاسی در کاظمین سریع تر به پیش می رفت... در متن یکی از فتواهای شیخ مهدی خالصی آمده است: هر کس در این انتخابات داخل شود یا به روند آن کمک کند، به منزله کسی است که با خدا و رسول و امامش می جنگد. ٢

بدین ترتیب تلاش ها برای راضی کردن علما بی نتیجه ماند و بلکه نتیجه معکوس داشت و فتواها پشت سر هم در ژوئن١٩٢٣م صادر شد. فیلیپ در ادامه می نویسد:

عوامل انگلیسی معتقدند که تنها راه حلّ این مشکل، اجرای سیاست های خشن و شدید بر ضد خود مراجع است؛ چون نمی توان مردم را برای شرکت در انتخابات ترساند یا اجبار نمود؛ مگر این که علما را ساکت کنند. نخست وزیر (عبدالمحسن سعدون) این رأی را پسندید، ولی ملک فیصل اصرار دارد بتواند علما را از راه های دیگری غیر از فشار و تهدید راضی کند.

١). عراق، دراسة فی تطوره السیاسی، ص ٢٧۶، ٢٨٠ و ٢٨١.

٢). همان، ص٢٨٣.

در روز ٢١ ژوئن سال ١٩٢٣ در پی درگیری میان مأموران دولت و مردم کاظمین بر سر چسباندن فتوای علما بر تحریم انتخابات روی دیوار حرم، تظاهراتی ضد حکومتی شکل گرفت و شیخ مهدی خالصی و خانواده اش در رهبری تجمعات نقش اساسی ایفا کردند. هیئت وزیران با تشویق مستشاران انگلیسی خود به این نتیجه رسیدند که باید ترتیبی دهند تا هیبت حکومت که در حال شکست بود، به حال اوّل بازگردد. بنابراین به اخراج شیخ مهدی خالصی به همراه دو پسرش شیخ حسن و شیخ علی و پسر برادرش که همگی ایرانی بودند ١از خاک عراق رأی دادند.

این رأی مستند به ابلاغیه ٩ ژوئن مبنی بر این که حکومت عراق حقّ دارد غیر عراقی هایی را که فعالیت سیاسی ضد دولتی دارند، از عراق بیرون کند، بود. هرچند در همان روزها با رهبری مراجع نجف تظاهراتی ضد بیانیه ٩ ژوئن برپا شد. حتی در اعتراض به این ابلاغیه نُه تن از علمای سرشناس عراقی به همراه بیست وپنج نفر عراق را به سمت ایران ترک کردند تا ناراحتی خود را نشان دهند؛ ولی حکومت عراق با این که وقوع چنین اقدامی را تکذیب کرده بود، تمهیداتی برای بازگرداندن آنان فراهم کرد. ٢

١). واقعیت آن است که آل خالصی عرب اصیل هستند، ولی حکومت در صدد بود که آنان را ایرانی معرفی کند تا هم غیرت عربی مردم عراق را تحریک کند که از او تبعیت نکنند و هم دستمایه ای برای نفی بلد شیخ داشته باشد (خلیلی).

٢). همان، ص٣٠٨.