مجله  فرهنگ زیارت  مهر ماه سال 1392 شماره 18 

مغیرة بن شعبه منسوب به قبیلۀ بنی ثقیف، از قبایل بدنام عرب در زمان جاهلیت است که پس از غزوۀ حنین و محاصرۀ طائف به ناچار به اسلام گردن نهادند. مغیره در سال پنجم هجری، زمانی که به دلیل کشتن جمعی از قوم خود و ربودن اموال آنان فراری بود، اسلام آورد. پیامبر اکرم (ص) او را هامان این امت می دانست. مغیره که از زمان پیامبر (ص) به علی (ع) بغض می ورزید، می کوشید با نزدیک شدن به پیامبر (ص) در شمار کاتبان و راویان قرار گیرد. همو در ماجرای سقیفه و حملۀ عمر به خانۀ حضرت فاطمه (علیها السلام) نقش فعال داشت و در جنگ جمل در برابر امیرمؤمنان ایستاد. مغیره همواره در کنار خلفای سه گانه و معاویه بود و امارت بر بصره و کوفه، حاصل این نزدیکی است. او به عیب گویی امیرمؤمنان (ع) معروف بود و در جعل و نشر حدیث به نفع معاویه و بر ضد علی (ع) می کوشید. این مقاله بر آن است تا ضمن معرفی مغیرةبن شعبه، به خدمات این منافق صدر اسلام به خلیفه دوم و و معاویه و نیز خیانت او به امیرمؤمنان (ع) بپردازد.
نویسنده : محمد باقر پورامینی
درآمد
مغیرة بن شعبه بن أبی عامر، منسوب به قبیله بنی ثقیف است. این قبیله، مقیم در طائف بود و در جاهلیت سابقۀ خوبی نداشتند. آنان ابرهه را - هنگامی که قصد تخریب کعبه را داشت - راهنمایی کردند ١و پس از بعثت با تحریک و حتی مشارکت در فشارها و جنگ ها برضد اسلام، مشرکان را یاری کردند و تا توانستند در برابر پذیرش اسلام، مقاومت کردند و پس از غزوه حنین و محاصره طائف، به ناچار به اسلام گردن نهادند. ٢

مغیره ثقفی در سال پنجم هجری اسلام آورد؛ زمانی که به دلیل کشتن جمعی از قوم خود و ربودن اموال آنان، فراری بود. ٣از وقتی که او اسلام آورد، هیچ کس در وی خضوع و خشوعی ندیده بود ۴و نوعی بی اعتمادی نسبت به وی به وجود آمده بود؛ به گونه ای که زمان ورود نمایندگان ثقیف به مدینه، پیامبر (ص) پیشنهاد مغیره را برای پذیرایی از آنان رد کرد. ۵از ابوذر روایت شده که پیامبر اکرم (ص)، مغیرة بن شعبه را هامان این امت می دانست. ۶

او به دلیل آشنایی با ابوبکر، تلاش می کرد خود را به پیامبر (ص) نزدیک سازد و در ردیف کاتبان و راویان قرار گیرد؛ گویا کتابت او صرفا به موارد خاصی چون آب ها و دام ها منحصر بود. ٧

١). تاریخ طبری، ج۴، ص ٩۶.

٢). ابن سعد، طبقات الکبری، ج١، ص٣١٣.

٣). صحیح البخاری، ج٢، ص ٩٧۶؛ تاریخ مدینه دمشق، ج۶٠، ص ٢٣.

۴). امیرمومنان (ع) فرمود: چه مغیره ای! علت اسلامش گناه و خیانت بود؛ گروهی از قوم خود را کشت و فرار کرد و به سوی پیامبر (ص) آمد، مثل این که به اسلام پناه آورده باشد). آگاه باشید که او ازثقیف است؛ فرعون هایی که قبل از قیامت به سوی حق میل کننند! (وتا آخر بر باطل اصرار دارند)). آتش جنگ را می افروزند و ستم گران را یاری می کنند). همانا مرد صالح در ثقیف غریب است» (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص٨٠).

۵). واقدی، مغازی، ص ٧٣٣.

۶). «هامان هذه الامه المغیرة بن شعبه»). (ابن شاذان، الایضاح، ص ۶۶)؛ هامان، وزیر معروف فرعون بود و تا به آن حد در دستگاه او نفوذ داشت که در آیه ۶ سوره قصص، از لشکریان مصر تعبیر به لشکریان فرعون و هامان می کند (تفسیر نمونه، ج١۶، ص ١٧).

٧). نویری، نهایه الارب، ج٣، ص٢١٠.

مغیره از دوران پیامبر (ص) به علی (ع) بغض می ورزید ١و در ماجرای سقیفه از کسانی بود که در جلوگیری از بیعت با علی (ع) و استقرار امر خلافت در دست ابوبکر، نقش فعالی داشت. ٢او از کسانی بود که در پی عمر و گروهی بر در خانه فاطمه (علیها السلام) آمد ٣و به دستور عمر در را به شکم زهرا (علیها السلام) زد؛ چنان که محسن را سقط کرد و آن گاه علی (ع) را به مسجد بردند. ۴

مغیره ثقفی یکی از چهره های تاثیرگذار و در سایۀ خلفای سه گانه و معاویه بود و در دو مقطع بر کوفه حکم راند. او همپای ارادت به خلفا و تلاش در تثبیت قدرت آنان، در نقطه مقابل امیرمومنان (ع) جای داشت در فتنه انگیزی و ستم گری در دوران خلافت امیرمومنان (ع) نقشی محوری ایفا نمود. مغیره همکاری ویژه ای با معاویه داشت و ضمن تصدی امارت کوفه در سال ۴١ قمری تا پایان عمر دستیار معاویه بود. زندگی مغیره را در سه دوره به اختصار بررسی می کنیم:

در خدمت خلیفه دوم
مغیره در دورۀ خلافت عمر به دلیل توجه خلیفه، به مناصب حکومتی دست یافت و نخستین کسی بود که لقب امیرامومنین را در زمان خلافت عمر به کار برد. ۵او نخستین کسی است که در اسلام رشوه داده است. او به غلام عمر رشوه داد؛ تا بتواند در زمانی که هیچ کس نتوانسته بر عمر وارد شود، با او ملاقات کند. ۶مغیره در جنگ های شام حضور داشت و یک چشم خود را در جنگ یرموک (در سال ١۵هجری) از دست داد. ٧مغیره ثقفی در دورۀ خلیفه دوم، با تصدی امارت بر بصره، پس از دو سال، ٨به دلیل فسق و رابطۀ نامشروع ٩با زنی به نام ام جمیل، عزل شد؛ اما مجازات و حد او اجرا نشد و خلیفه، شهود وی را مجازات کرد ١٠و در یک تصمیم تعجب برانگیز، امارت کوفه را به مغیره واگذار کرد. این اتفاق برای همگان حیرت آور بود و در ادبیات جاری مردم نیز از آن یاد می شد. به گزارش محمدبن سیرین،

١). «کان المغیرة بن شعبه یبغض علیا (ع) منذ ایام رسول الله (ص) و تاکدت بغضته الی ایام ابی بکر و عمر و عثمان»). (شرح نهج البلاغه، ج١۶، ص ١٠١).

٢). تاریخ یعقوبی، ج١، ص ۵٢۴؛ ابن قتیبه، الامامه و السیاسه، ج١، ص٢١.

٣). تفسیرالعیاشی، ج ٢، ص ۶٧؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج ٢٨ ص ٢٢٧.

۴). امام مجتبی (ع) در دوره معاویه به مغیره گفت: «أَنْتَ الَّذِی ضَرَبْتَ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللهِ ص حَتَّی أَدْمَیتَهَا وَ أَلْقَتْ مَا فِی بَطْنِهَا؛ تو همان هستی که فاطمه دخت گرامی رسول خدا (ص) را زدی؛ تا آنجا که خون آلود شد و فرزند در شکمش را سقط کرد» (الإحتجاج علی أهل اللجاج، ج١، ص ٢٧٨).

۵). تاریخ یعقوبی، ج٢، ص٣۶؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج٢، ص٢۵۶.

۶). اسد الغابه، ج ۴، ص۴٠٧.

٧). الطبقات الکبری، ج ۶، ص ٩٨.

٨). تاریخ بغداد، ج١، ص ٢٠۶.

٩). ابو منصور ثعالبی شافعی (متوفای ۴٢٩ق) ابو سفیان و مغیرة بن شعبه را از زناکاران معروف شمرده است (ثعالبی، لطائف المعارف، ص ٩٩- ١٠٢).

١٠). چهار شاهد وجود داشت و با شهادت آنان، بر اساس حکم الهی، مغیره می بایست سنگسار می شد. این سه شاهد برضد مغیره به زنا شهادت دادند و عمر به شاهد چهارم به گونه ای تلقین کرد که از شهادت خودداری کند و به او گفت: چهره مردی را می بینم که خداوند به دست او مسلمانی را بی آبرو نمی کند. آن مرد در شهادت خود به تردید افتاد و از هوس خویش پیروی کرد و آن گاه عمر شهود را حد زد و از مجازات مغیره صرف نظر کرد. (وفیات الأعیان، ج ٢، ص ۴۵۵؛ أسد الغابة، ج ۴، ص ۴٠٧؛ شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج ١٢، ص: ٢٣٧؛ نهج الحق، ص ٢٨٠).

مردی به دیگری چنین می گفت: «غضب الله علیک کماغضب امیرالمومنین علی المغیره؛ عزله عن البصره، فولاه الکوفه؛ خدا بر تو غضب کند؛ آن سان که خلیفه بر مغیره غضب کرد؛ او را از امارت بصره عزل کرد و آن گاه امارت کوفه را به او سپرد.» ١

امیرمومنان (ع) در برابر این تخلف از حکم الهی، واکنش نشان داد و مغیره را به اجرای حد الهی تهدید کرد و فرمود: اگر قدرتی به دست آورم، مغیره را سنگسار می کنم. ٢

خیانت به امیر مومنان (ع)
مغیره ثقفی در روزهای آغازین خلافت امیرمومنان (ع) به ارزیابی وضعیت جدید و راه نفوذ به حکومت پرداخت و نخست ابقای معاویه را بر ولایت شام و سپس خلع او را پیشنهاد داد؛ اما امام درخواست او را نپذیرفت ٣و فرمود: خداوند به من رخصت نداده است که گمراهان را بازوی اقتدار خود سازم. ۴

به گفتۀ زهری، مغیرة بن شعبه در میان کسانی بود که با علی (ع) بیعت نکردند ۵و اندکی پس از دیدارش با امام علی (ع) مدینه را ترک کرد و در پی اصحاب جمل به جنگ با امیرمومنان (ع) رفت؛ اما پس از شکست، کناره گرفت و برای رصد یک فرصت بهتر و حیله ای کاراتر، در طائف مستقر شد. ۶امام علی (ع) در توصیف او می فرمود: «به خدا قسم! همواره حق را به باطل می آمیزد و باطل را حق جلوه می دهد و از دین، آن را پذیرفته که با دنیا موافق است». ٧

مغیره، تحولات و درگیری های عراق و شام را پی می گرفت و زمانی که پیکار صفین به حکمیت، انجامید خود را به مذاکرات دومة الجندل به شام کشاند و ضمن این که معاویه را به شکست اشعری بشارت داد، وی را از احتمال حیله های عمرو عاص برحذر داشت. ٨

در خدمت معاویه
مغیره با حیله و مکر در کنار زیاد بن ابیه و عمروعاص، اساسی ترین نقش را در استقرار و استمرار حکومت معاویه ایفا کرد. او در تحمیل صلح بر امام حسن (ع) نقش داشت و سبب دگرگونی و ضعف سپاه امام شد ٩مغیره ثقفی در سال ۴١ قمری با تصدی امارت کوفه، پاداش خود را از معاویه گرفت.

١). ابن قتیبه، عیون الاخبار؛ تاریخ مدینه دمشق، ح ۶٠، ص ۴١؛ سیر اعلام النبلاء، ج ٣، ص ٢٨.

٢). ترجمه الغارات، ص ١٩۵.

٣). تاریخ طبری، ج ۴، ص ۴٣٨؛ تاریخ یعقوبی، ج ٢، ص ٧٧.

۴). وقعة صفین، ص ۵٢؛ ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ج ١، ص ١۵٧- ١۵٨.

۵). تاریخ طبری، ج ١، ص ٣٠٧٠.

۶). ابن اثیر، الکامل، ج ٣، ص١٠٧.

٧). مفید، امالی، ص ٢١٨.

٨). تاریخ طبری، ج ۴، ص ١۶۴.

٩). تاریخ یعقوبی، ج ٢، ص ١۴٢.

مغیره در کوفه به محدود کردن شیعیان پرداخت و به دستور معاویه، ضمن جلوگیری از نشر فضایل امیرمومنان (ع) ١حملاتی تند و اهانت آمیز به امام را مدیریت کرد. ٢او که به عیب گویی امام علی (ع) معروف بود، ٣در کار جعل و نشر حدیث به نفع معاویه و بر ضد علی (ع) کوشید. ۴او برای خوشامد معاویه گفت: پیامبر که دختر خود را به علی داد، از جهت دوستی نبود؛ بلکه از آن رو بود که می خواست نیکی های ابی طالب را در حق خود جبران کند. ۵همچنین او ١۶٠حدیث از پیامبر (ص) نقل کرد؛ اما به دلیل دروغگویی، نمی توان او را ثقه پنداشت. ۶به گزارش ابن همام اسکافی (متوفای ٣۶ق)، مغیره پس از شهادت امام مجتبی (ع) از عایشه درخواست کرد که از دفن سبط اکبر در جوار پیامبر اکرم (ص) جلوگیری کند. ٧

مغیره در خدمت به معاویه، دو کار را انجام داد؛ زیاد بن ابیه را به پذیرش برادری نامشروع معاویه راضی کرد ٨و بعد با پیشنهاد ولایتعهدی یزید، زمینۀ تبلیغ و تثبیت آن را نیز فراهم آورد. ٩

مغیره دهۀ پایانی عمر را در کوفه سپری کرد و امارت آن خطه را، با حیله، سفاکی و ستم گری سپری کرد و آن گاه در شعبان سال ۵٠ قمری درگذشت و در ثویه، ١٠مکانی در حاشیه شهر کوفه، در کنار حاکم پیشین کوفه، ابوموسی اشعری (متوفای 44 ق) ١١دفن شد ١٢و دو سال بعد نیز زیاد بن ابیه، والی ستم گر کوفه پس از وی نیز در آن جا به خاک سپرده شد. ١٣

١). مغیرة بن شعبه خطاب به صعصعة بن صوحان گفت: مبادا از تو بشنوم که چیزی از فضایل علی برای من بگویی. من از تو به آن آگاه تر هستم؛ امّا حکومت از ما خواسته است که عیب او را برای مردم بگوییم (الکامل فی التاریخ، ج ٣، ص ۴٣٠).

٢). تاریخ یعقوبی، ج ٢، ص ١۶٢.

٣). ترجمه الغارات، ص ١٩۵.

۴). شرح نهج البلاغه، ج ۴، ص ۶٣.

۵). همان، ج ۴، ص٧٠.

۶). نهایه الارب، ج ٢، ص ٧٢۵؛ الکامل، ج ٢، ص ٢٢۵.

٧). ابن همام اسکافی، منتخب الأنوار فی تاریخ الأئمة الأطهار:، ص ۶١.

٨). مسعودی، مروج الذهب، ج ٣، ص ٧؛ الکامل، ج ٣، ص ٢٠٧.

٩). الکامل، ج ٣، ص ٢۴٩.

١٠). ثویه، نام جایگاهی نزدیک کوفه است و برخی آن را در کوفه می دانند. بعضی گویند که ویرانه ای نزدیک حیره و در یک ساعتیآن جاست. دانشمندان گفته اند که زندان نعمان بن منذر بود که هرکس او را می خواست بکشد، به آن جا می افکند. پس به هر کس که در آن جا می افتاد، گفته می شد: «بها ثوی» (در آن جا بماند). از این رو، به نام «ثویه» خوانده شد (معجم البلدان، ج ٢، ص ٨٧).

١١). تاریخ مدینة دمشق، ج ٣٢، ص ١٠٠.

١٢). ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج ١، ص ٢٣١.

١٣). تاریخ مدینه دمشق، ج ١٩، ص ٢٠٨.