مجله  فرهنگ زیارت  تیر ماه سال 1392 شماره 17 

فرات یکی از چهار رود بهشتی است که نام آن سه بار در قرآن آمده و در شعر و ادبیات شیعی قداستی ویژه دارد؛ به طوری که امروزه صدها مؤسسه و نهاد فرهنگی و اقتصادی و رسانه ای به نام فرات وجود دارد و اشعار عاشورایی شاعران شیعه مذهب ایران و عراق، با این نهر پیوند خورده است. آب فرات، یکی از عوامل حاصل خیزی خاک عراق و جمعیت یافتن سرزمین بین النهرین است و بر اساس برخی روایات شیعه، مهریۀ حضرت فاطمه (علیها السلام) خوانده شده است. این نوشتار در صدد است تا ضمن معرفی نهر بابرکت فرات، ارتباط آن را با واقعۀ کربلا و عاشورا و شهادت حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) و یاران باوفایش بیان کند. حسن ختام مقاله، چند شعر عاشورایی است که هر یک به نوعی به نهر فرات پرداخته اند.
نویسنده : محمود مهدی پور
واژه «فرات» در ادبیات شیعه، قداستی ویژه دارد و به عنوان اسم و وصف، فراوان به کار رفته است: آب فرات؛ رودخانه فرات؛ غسل در آب فرات؛ نوشیدن از آب فرات.

استشفاء به آب فرات، از مباحثی است که بسیار در کتب حدیثی، فقهی و تاریخی شیعه مطرح شده است.

فرات در در قرآن
واژه «فرات» به معنای وصفی - نه اسمی - سه بار در قرآن کریم در سوره های فرقان: ۵٣؛ فاطر: ١٢ و مرسلات: ٢٧ به معنای شیرین و خوش گوار به کار رفته است.

در دو مورد اول، فرات صفتِ «بحر» و «دریا» و در مورد سوم، صفت «آب» است.

در دو مورد، واژه فرات در کنار واژه عذاب و شیرین قرار گرفته است.

در یک مورد، قرآن از آمیختن دو دریای شور و شیرین سخن می گوید.

در مورد دیگر به قابل مقایسه نبودن این دو گونه دریا اشاره دارد.

در آخرین مورد، در سوره مرسلات، آیه ٢٧ از لطف الهی در ایجاد زمین که ظرف زندگی و مرگ انسان و جایگاه تأمین نیازهای اوست یاد می کند و می فرماید: (وَجَعَلْنَا فِیهَا رَوَاسِی شَامِخَاتٍ وَأَسْقَینَاکمْ مَاءً فُرَاتًا)؛ و در آن کوه های استوار و بلند قرار دادیم و به شما آبی فرات و گوارا بخشیدیم.

ابوسعید اسکافی در حدیثی از حضرت باقر العلوم (علیه السلام) نقل کرده که آن بزرگوار فرموده است:

«وآویناهما الی ربوة ذات قرار و معین»؛ منظور از «ربوة» کوفه و منظور از «ذات قرارٍ» مسجد کوفه و منظور از «معین» آب فرات است. ١

علامه مجلسی پس از نقل اقوال دیگران، در تفسیر آیه مذکور فرموده:

«و ما ورد فی النص هو المعتمد»؛ یعنی این تفسیر که در روایت آمده است مورد اعتماد است.

غسل در فرات
در حدیث دیگری حنان بن سدید می گوید:

«دَخَلَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکوفَةِ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقَالَ (علیه السلام) لَهُ: أَتَغْتَسِلُ مِنْ فُرَاتِکمْ فِی کلِّ یوْمٍ مَرَّةً؟ قَالَ: لَا قَالَ: فَفِی کلِّ جُمْعَةٍ؟ قَالَ: لَا قَالَ: فَفِی کلِّ شَهْرٍ قَالَ: لَا، قَالَ: فَفِی کلِّ سَنَةٍ؟ قَالَ: لَا قَالَ: فَقَالَ لَهُ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) إِنَّک لَمَحْرُومٌ مِنَ الْخَیرِ». ٢

مردی از اهل کوفه بر امام باقر (علیه السلام) وارد شد؛ حضرت فرمود: آیا هر روز در آب فرات غسل می کنی و خویش را شست شو می دهی؟ عرض کرد: نه. حضرت فرمود: هر جمعه این کار را می کنی؟ گفت نه. حضرت فرمود: هر ماه یک بار چطور؟ گفت: نه. حضرت فرمود: سالی یک بار در آن غسل می کنی؟ گفت: خیر. حضرت فرمود: به درستی از خیر محروم هستی!

چهار رود بهشتی
در حدیثی دیگر، امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرموده است:

«الْمَاءُ سَیدُ شَرَابِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ، وَ أَرْبَعَةُ أَنْهَارٍ فِی الدُّنْیا مِنَ الْجَنَّةِ: الْفُرَاتُ وَ النِّیلُ وَ سَیحَانُ وَ جَیحَانُ، الْفُرَاتُ الْمَاءُ وَ النِّیلُ الْعَسَلُ وَ سَیحَانُ الْخَمْرُ وَ جَیحَانُ اللَّبَنُ»؛ ٣

١). محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ٢٢٧ و ٢٢٨..

٢). همان، ص ٢٢٧..

٣). همان، ص ٢٢٨..

آب، سالار نوشیدنی های دنیا و آخرت است و چهار نهر در دنیا از بهشت است: فرات و نیل و سیحون و جیحون. فرات، آب بهشتی است؛ نیل، عسل بهشتی و سیحان شراب بهشتی و جیحون، نهر شیر بهشتی است.

علامه مجلسی فرموده است که این نام گذاری به نام چهار نهر بهشتی، یا از باب الهام و وحی الهی بوده است یا همان گونه که درباره آب فرات آمده، قطراتی از آب بهشتی در آن ریخته می شود و در دیگر نهرها هم چنین است.

نوشیدن و کام برداشتن با آب فرات
سلیمان بن هارون می گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «من شرب من ماء الفرات و حنک به فهو محبّنا اهل البیت». ١

نهری بابرکت
حکیم بن جبیر می گوید: «سمعت علی بن الحسین (علیه السلام) یقول

: إِنَّ مَلَکاً یهْبِطُ کلَّ لَیلَةٍ مَعَهُ ثَلَاثُ مَثَاقِیلَ مِسْک مِنْ مِسْک الْجَنَّةِ فَیطْرَحُهَا فِی الْفُرَاتِ وَ مَا مِنْ نَهَرٍ فِی شَرْقٍ وَ لَا غَرْبٍ أَعْظَمَ بَرَکةً مِنْهُ»؛ ٢از امام سجاد (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: هر شب فرشته ای از آسمان فرود می آید و سه مثقال مشک بهشتی می آورد و در رودخانه فرات می ریزد و هیچ رودخانه ای در شرق و غرب عالم، با برکت تر از نهر فرات نیست.

عبدالله بن سلیمان نقل کرده که در زمان ابوالعباس سفاح (اولین خلیفه عباسی)، امام صادق (علیه السلام) وارد کوفه شدند، در حالی که جامه سفر بر تن داشتند و سوار بر مرکب بودند. وقتی به پل کوفه رسیدند، توقف کرده، به غلام خود فرمودند: آبی به من بده. غلام حضرت کوزه ای را پر از آب کرد و به حضرت داد. آن بزرگوار از آن آب نوشیدند؛ به طوری که آب از لبان و محاسن و لباس حضرت می ریخت. بار دیگر از وی آب خواستند و او به حضرت داد. آن بزرگوار خدا را حمد و سپاس گفتند و سپس فرمودند:

«نَهَرُ مَاءٍ مَا أَعْظَمَ بَرَکتَهُ، أَمَا إِنَّهُ یسْقُطُ فِیهِ کلَ یوْمٍ سَبْعُ قَطَرَاتٍ مِنَ الْجَنَّةِ، أَمَا لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مَا فِیهِ مِنَ الْبَرَکةِ لَضَرَبُوا الْأَخْبِیةَ عَلَی حَافَتَیهِ، أَمَا لَوْ لَا مَا یدْخُلُهُ مِنَ الْخَاطِئِینَ مَا اغْتَمَسَ فِیهِ ذُو عَاهَةٍ إِلَّا أُبْرِئَ»؛ ٣چه نهر پربرکتی است! آگاه باشید که هر روز هفت قطره بهشتی در آن می ریزد. اگر مردم می دانستند این آب چقدر برکت دارد، در دو سوی آن خیمه می زدند. اگر آنچه به دست خطاکاران در آن ریخته می شود نبود، هر بیماری در آن فرو می رفت، شفا می یافت.

١). همان..

٢). همان، ص ٢٢٩..

٣). همان.

سلیمان بن هارون عجلی گفته است از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

«مَا أَظُنُّ أَحَداً یحَنَّک بِمَاءِ الْفُرَاتِ إِلَّا أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیتِ؛ وَ سَأَلَنِی کمْ بَینَک وَ بَینَ الْفُرَاتِ فَأَخْبَرْتُهُ، فَقَالَ: لَوْ کنْتُ عِنْدَهُ لَأَحْبَبْتُ أَنْ آتِیهُ طَرَفَی النَّهَار»؛ گمان نمی کنم کسی کامش با آب فرات برداشته شود، مگر این که محبت ما اهل بیت در دل او قرار می گیرد. سپس فرمود: بین تو و فرات چقدر راه است؟ مسافت را عرض کردم؛ امام فرمودند: اگر آن جا بودم، صبح و شام به سوی فرات می رفتم. ١

در برخی روایات آمده است که امام صادق (علیه السلام) در توضیح آیه سی ام سوره قصص فرمود: منظور از «شاطی الوادی الایمن» که خداوند در قرآن از آن یاد کرده، فرات است، و منظور از «بقعه مبارکه»، کربلاست و منظور از «شجره» حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) (ص) است. ٢

در جلد دوم کتاب شریف «محاسن برقی» آمده است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: در این نهر شما (فرات) دو ناودان از آب های بهشتی، آب می ریزد. ٣

١). همان..

٢). همان، ص ٢٢٩..

٣). محاسن برقی، ج ٢، ص ۴٠٢..

موقعیت جغرافیایی فرات
فرات شطی است در غرب عراق و از دو شاخه «قره سو» و «مرادچای» تشکیل شده است. سرچشمه این رودخانه نزدیک رود ارس، در ارمنستان ترکیه است. در آن جایی که این دو شعبه به هم می پیوندند، فرات به رودخانه بزرگ دیگر عراق یعنی «دجله» نزدیک می شود؛ ولی دوباره دجله به سمت جنوب شرقی تغییر مسیر می دهد و فرات به سوی غرب مایل می شود.

این دو رود که سرچشمه حیات منطقه بین النهرین است، در نزدیک خلیج فارس به هم می پیوندند و از آن پس شط العرب یا اروندرود نام می گیرد و به خلیج فارس می ریزد. سرزمینی را که بین این دو رودخانه واقع شده، «الجزیره» و «جزائر» می گویند. طول رودخانه فرات تقریباً ٢٩٠٠ کیلومتر است.

جریان فرات در جلگه بین النهرین بسیار ملایم و دارای بستری عریض است. مهم ترین عامل حاصلخیزی خاک عراق و جمعیت یافتن سرزمین بین النهرین، همین دو رودخانه می باشد. شهر معروف بابِل، پایتخت کشوری به همین نام حدود دوهزار سال پیش از میلاد، در ساحل فرات بنا شده بود و امروزه ویرانه هاو بقایای آن در ٨٠ کیلومتری جنوب بغداد، نزدیک شهر حلّه به چشم می خورد.

جریان فرات در شهر کربلا
«باب الفرات» نام درب شرقی حرم حضرت ابوالفضل (علیه السلام) است که روبه روی خیابان علقمی باز می شود و یکی از درب های نه گانه آستان قدس حضرت عباس (علیه السلام) است. عقلمی نام نهری انشعاب یافته از فرات است که در کربلا و از آن جا به سوی کوفه جریان یافته و همین امر سبب آبادی کوفه شده است. ١علقمی، جدّ ابن عقلمی معروف، این انشعاب از فرات را به وجود آورده است.

امروزه اثری از نهر علقمی که سابقاً در شرق حرم حضرت ابوالفضل (علیه السلام) جاری بوده، وجود ندارد و تنها خیابانی که گویا قبلاً جای نهر بوده، به همین نام شناخته می شود.

نهری که اکنون از کنار مقام صاحب الزمان (علیه السلام) در شمال کربلا روان است و به نام «نهر الحسینیه» نام گذاری شده، شعبه ای از رود فرات است، اما ارتباطی با نهر علقمی ندارد. ٢

١). فرهنگ فارسی معین..

٢). سید احمد علوی، العراق، ج ٢٢، ص ٣٠٣..

واژه فرات در ادبیات
فرات علاوه بر نام این نهر معروف، نام روستایی در بخش صیدآباد دامغان، یک مفسر شیعی به نام «فرات بن ابراهیم»، یک صحابی به نام «فرات بن حیان عجلی»، یک تابعی معروف به نام «ابن سائب جزری» و معروف به ابوسلیمان، و نام یک طبیب مسیحی در عصر منصور دوانیقی است. امروزه صدها مؤسسه و نهاد فرهنگی، اقتصادی، به نام فرات وجود دارد.

خبرگزاری فرات یا فرات نیوز ( ANF)، سایت فرات آنلاین، شبکه ماهواره ای فرات وبلاگ «فرات اشک»، پایگاه فرهنگی تشنگان فرات، سریال فرات، مجموعه فرهنگی، ورزشی فرات، هتل فرات، محفل ادبی فرات، دفتر خدمات زیارتی فرات و ده ها نام دیگر، نشان از نفوذ و جاذبه فراوان این نام در ذهن و زندگی مردم ایران و عراق و دنیای اسلام و تشیع دارد.

اما آنچه در این مقاله مورد توجه نویسنده است، پژوهشی پیرامون رود فرات و ارتباط آن با کربلا و عاشوراست؛ رودخانه ای که حادثه بزرگ عاشورا و کربلا و شهادت حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) و یاران باوفایش در کنار آن اتفاق افتاد و دشمنان فضیلت و ایمان و اخلاق آن حضرت و خاندان و فرزندانش را از دسترسی و نوشیدن آب آن ممنوع کردند. یادآوری این رود بزرگ و تاریخی، همیشه غمی بزرگ در جان هر دوستدار اهل بیت (علیه السلام) می ریزد و در هر اربعین، از شش گوشه جهان، پیاده و سواره به سوی خویش می کشد.

در برخی روایات چنین آمده است که آب یا آب فرات، مهریه حضرت زهرا (علیها السلام) است. امام باقر (علیه السلام) در ضمن حدیث مفصلی فرموده است:

«وَ جُعِلَتْ لَهَا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةُ

أَنْهَارٍ: الْفُرَاتُ وَ نِیلُ مِصْرَ وَ نَهْرَوَانُ وَ نَهَرُ بَلْخٍ»؛ ١این چهار نهر در زمین به عنوان صداق حضرت فاطمه (علیها السلام) قرارداده شد.

١). بحار الانوار، ج ۴٣، ص ١١٣، ح ٣۴..

در این حدیث شریف و امثال آن, گویی نقش بزرگ ازدواج زهرای مرضیه (علیها السلام) و تولد امامان معصوم (علیهم السلام) در هدایت جامعه بشری که آب حیات بشریتند، به زبان نمادین بیان شده است.