مجله  فرهنگ زیارت  فرهنگ زیارت، دوره 8، شماره 33، زمستان 1396 

باکو یکی از شهرهای شیعه نشین جمهوری آذربایجان است که قبلاً از شهرهای شمال ایران بود؛ ولی براساس قرارداد ننگین گلستان از ایران جدا شد. این شهر در دامن خود عالمان مجاهد و مسئول، فقیهان سترگ پرورش داده و به جهان اسلام و تشیع عرضه کرده است که زندگی هریک از آنان می تواند الگوی مناسبی برای نسل امروز و فردای ما باشد. بعضی از این عالمان، طلایه دار و پیشتاز توسعه بخشی و رونق علمی دادن به حوزه نجف بودند و نقش بسزایی در این امر داشتند. در این مقاله، زندگی نامه مختصر چند نفر از این فرزانگان را که حلقه اتصال حوزه نجف و مردم شیعه خطه قفقاز و شهر باکو بودند، مرور می کنیم.
نویسنده : اباذری، عبدالرحیم
باکو یا بادکوبه
باکو شهری نزدیک شیروان است که در شمال کشور ایران و در کرانه دریای خزر قرار دارد و به آن باکوبه یا باکویه، و به ترکی «باکی» نیز گفته می شود. این شهر دارای منابع زیرزمینی نفت است و محصولش زعفران می باشد (دهخدا، 1377ش، ج3، ص4240). در شهر باکو باد های تند و تیزی می وزد. ازاین رو بعضی ها برای اینکه میان این بادها و نام شهر مناسبتی ایجاد کنند، نام آن را «بادکوبه» نهادند؛ یعنی شهری که باد آنجا را می کوبد (همان، 1377ش، ج3، ص4242). این شهر به همراه چند شهر دیگر شمال ایران در ادامه جنگ های ایران و روسیه، در سال 1813میلادی، برابر با 1228قمری و 1192شمسی، براساس قرار داد ننگین گلستان از ایران جدا شد و به کشور روسیه تزاری پیوست (همان، 1377ش، ج3، ص4240).

مردم باکو پیرو مذهب شیعه اثنا عشری اند و هرچند پیروان ادیان دیگر نیز در این شهر زندگی می کنند، در اقلیت هستند. از دوره صفویه و شاید اندکی پیش از آن، اهالی باکو مذهب تشیع را پذیرفتند. زیارتگاه بی بی هیبت، در حدود شش کیلومتری جنوب غربی باکو در جمهوری آذربایجان قرار دارد. این زیارتگاه به یکی از دختران امام موسی کاظم7 به نام فاطمه صغرا منسوب است. بقعه این امامزاده، که به آن پیر نیز می گویند، در زمان صفویه ساخته شد. اما هنگام تسلط استالین بر این منطقه، تخریب، و روی قبر آسفالت ریخته شد. پس از فروپاشی شوروی، این بقعه بازسازی شد.

زیارتگاه رحیمه خاتون، معروف به خواهر امام رضا7 و دختر موسی بن جعفر علیه السلام، و قدمگاهی منسوب به حضرت علی7، با نام ترکی «علی آیاغی»، در آبادی بُوزُوْنا در شمال شرقی باکو و در حدود پانزده کیلومتری جنوب شرقی نارداران، قرار دارد.

منطقه نارداران و مشدآقا از حومه باکو از قدیم الایام محل تحصیل و تدریس طلاب علوم دینی بود. اما در جریان حرکت سختگیرانه دولت کمونیستی در سال ۱۹۳۷میلادی، آسیب زیادی به این دو منطقه وارد شد و شماری از بزرگان آن کشته شدند. این سال به عنوان بدترین سال برای متدینان آذربایجان شناخته می شود. در این سال نظامیان کمونیست قرآن ها و کتاب های دینی را آتش زدند و هر کسی را که مقاومت می کرد، در چاه هایی به نام نارگین می انداختند و آنها را با دینامیت منفجر می کردند. آنان همچنین وزنه به پای روحانیان می بستند و آنان را به دریا می انداختند. تبعید علما به «سیبری» از دیگر اقدامات خشونت بار کمونیست ها بر ضد متدینان بود.

در دولت کمونیستی، مسجد محله نارداران به موزه اسکلت های تاریخی و انبار تجهیزات کشاورزی تبدیل شد. کتیبه های مسجد که با الفبای عربی و فارسی نگاشته شده، از زمان شیخ بهایی و شاه عباس بر جای مانده است. براساس برخی اخبار، در سال ۱۹۳۷ میلادی، پنج روحانی شیعی در نارداران کشته و عده زیادی تبعید شده اند. نارداران منطقه ای در ۲۵ کیلومتری باکوست و نخستین مقلدان امام خمینی در آذربایجان را از اهالی این منطقه دانسته اند.

گورستان قدیمی نارداران که صدها سال قدمت دارد، به «مزار شهدا» معروف است. می گویند هنوز استخوان ها و جمجمه هایی از آنجا بیرون می آید که میخ هایی بزرگ بر پیشانی آنها کوبیده شده و از پشت سرشان بیرون آمده است. جای میخ ها به شکل سوراخی در پیشانی و پشت جمجمه ها مانده است. مردم می گویند صاحبان این جمجه ها از شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام بودند که در زمان حجاج بن یوسف (اواخر قرن اول هجری) یا در حکومت های دیگر، گرفتار، و به این شکل کشته شده اند (ر. ک: جعفریان، 1386ش، ص643 و 644).

هجرت علمای باکو به نجف
شهر باکو و منطقه قفقاز از جمله مناطق عالم خیز کشور ایران بوده است و روحانیون و فقهای بسیاری، به ویژه از شهر باکو و حومه آن، برخاستند و اغلب در حوزه علمیه نجف تحصیل کردند و به درجه اجتهاد رسیدند و بعضی از آنها به شهر و دیار خویش بازگشتند و در فعالیت های دینی، فرهنگی، مذهبی و سیاسی نقش های ماندگاری ایفا کردند. حتی تعدادی از آنان در راه مبارزه با ظلم و ستیز با افکار الحادی حکومت کمونیستی شوروی، تا پای جان مقاومت کردند و در این راه به شهادت رسیدند. علمای شیعه در منطقه قفقاز و به خصوص در شهر باکو و حومه در واقع رابط حوزه علمیه نجف و مرکز تشیع با مردم منطقه بوده اند. آنان در طول تاریخ این منطقه، همواره پناهگاه مردم، و پاسدار حریم تفکر شیعی و فرهنگ اهل بیت: بوده اند. در این مقاله به معرفی چند تن از این علما می پردازیم.

1- میرعبدالوهاب بادکوبه ای
وی فرزند آقاسید یوسف است و در سال 1258قمری در روستای «مشتاقا» از توابع باکو به دنیا آمد. پدر او از روحانیون مورد احترام منطقه بود. او خواندن و نوشتن زبان فارسی و مقدمات علوم اسلامی را نزد پدر و علمای دیگر منطقه آموخت و سپس عازم مشهد شد و در آن حوزه به ادامه تحصیل پرداخت. اندکی بعد به حوزه نجف هجرت کرد و در آنجا از محضر حضرات آیات: سیدحسین کوه کمری، میرزاحسین خلیلی تهرانی، مولی محمد فاضل ایروانی و میرزاحبیب الله رشتی بهره های فراوان برد و به درجه اجتهاد رسید. مدتی در دمشق ساکن شد و سپس به زادگاهش بازگشت و به تبلیغ و ارشاد مردم و ترویج معارف دینی و تدریس علوم اسلامی و تعلیم و تربیت شاگردان همت گماشت. او در سال 1304قمری از سوی اداره روحانیت قفقاز به سمت قاضی شرع شهر باکو انتخاب شد و سال ها در این مسئولیت به فعالیت پرداخت و در نهایت (سال 1330قمری) دعوت حق را لبیک گفت و پیکرش در محل اقامتش، روستای «مردکان» به خاک سپرده شد (مولایی، 1392ش، ص29).
2- میرعبدالغنی مشتاقایی بادکوبه ای
او فرزند دیگر آقاسیدیوسف، و برادر عبدالوهاب است که در سال 1261قمری در روستای مشتاقا به دنیا آمد. خواندن و نوشتن فارسی و مقدمات علوم اسلامی را نزد پدر و روحانیون دیگر یاد گرفت و سال 1279قمری به حوزه علمیه نجف مهاجرت کرد و در درس خارج آیات: میرزامحمدحسن شیرازی، میرزاحبیب الله رشتی و مولی محمد فاضل ایروانی حضور یافت و به مقامات عالی علمی رسید. در این میان چند سالی هم به شهرهای بغداد و سامرا رفت و مدتی در آن دو شهر ساکن شد و از محضر علمای آن بلاد نیز بهره برد. او در سال 1304قمری پس از 24 سال اقامت در عتبات عالیات به زادگاهش بازگشت و در خدمت مردم منطقه قرار گرفت و مسجد «جمعه» را در زادگاهش احداث کرد. میرعبدالغنی سرانجام سال 1331قمری چشم از جهان فرو بست و به ابدیت پیوست (همان، 1392ش، ص31).
3- شیخ جواد علیزاده بادکوبه ای
وی فرزند کربلایی محمد علی است که در سال 1280قمری در شهر باکو متولد شد. او مقدمات علوم اسلامی را در مدرسه میرزاحسیب قدسی نزد علمای وقت فرا گرفت و سپس رهسپار نجف شد و در درس اصول و فقه حضرات آیات: محمد فاضل ایروانی، میرزاحبیب الله رشتی و فاضل شربیانی شرکت کرد؛ سپس به حوزه کربلا و سامرا رفت و از محضر استادان آن دو حوزه به ویژه از محضر میرزامحمدحسن شیرازی، بهره های فراوان برد و به درجه اجتهاد رسید. پس از رحلت میرزای شیرازی به تهران آمد و حدود چهار سال نیز از محضر اساتید این حوزه استفاده کرد. وی در سال 1312قمری به باکو بازگشت و مسجد «قاسم بیگ» را سنگر تبلیغی خود قرار داد و به تبلیغ و ارشاد و اقامه جماعت پرداخت و در نهایت در سال 1336قمری از دنیا رفت و پیکرش در قبرستان «سامیه»، واقع در قریه «بوزونا» که زادگاه آبا و اجدادی وی بود، به خاک سپرده شد (همان، 1392ش، ص39).
4- شهید شیخ عبدالغنی بادکوبه ای
او فرزند ملاعبدالله بود و در حدود سال 1266قمری در شهر باکو زاده شد. وی روخوانی قرآن و زبان فارسی را در مکتب خانه آموخت و پدرش او را به مدرسه میرزاحسیب قدسی سپرد. عبدالغنی ادبیات عرب، منطق، ریاضیات و نجوم را در آنجا آموخت و سپس به قم آمد و چهار سال در این حوزه ادامه تحصیل داد. آن گاه از راه مکه و مدینه راهی نجف اشرف شد و در آنجا رحل اقامت افکند و خارج فقه و اصول را از محضر محمد فاضل ایروانی و میرزاحبیب الله رشتی، و فلسفه را از محضر علامه برغانی آموخت و به درجه اجتهاد رسید.
شیخ عبدالغنی در اواخر قرن نوزدهم به زادگاهش باکو برگشت و در این شهر در رأس علمای منطقه قرار گرفت و پناهگاه مردم محروم و مستضعف شد. او علاوه بر جایگاه رفیع علمی، از شجاعت و صلابت و صراحت بیان برخوردار بود و در مواجهه با ظالمان منطقه و صاحبان افکار کمونیستی هرگز کوتاه نمی آمد. وقتی ظلم و ستم حکومت الحادی کمونیستی به اوج رسید، این عالم مجاهد در مقابل آنها از حریم دین و مذهب تشیع دفاع کرد. ضمن اینکه فرزندش، محمدعلی، در ماجرای حمله ارامنه به شهادت رسید.

شیخ عبدالغنی در اوج حاکمیت کمونیست ها با تشکیل جبهه ای به نام «جمعیة دعوة الالهیة» در باکو به مبارزه تشکیلاتی با دولت الحادی برخاست و در خطابه های حماسی خود افکار الحادی «لنین» و پیروانش را آشکارا به نقد می کشید تا اینکه سردمداران کوردل نتوانستند او را تحمل کنند و در سال 1350قمری او را به همراه سی تن از علما از جمله شیخ حسین رامانایی، شیخ حنیفه بادکوبه ای و. . . دستگیر کردند و پس از چهار ماه محاکمه و شکنجه، همه را به دار آویختند و به شهادت رساندند (همان، 1392ش، ص53).

5- شهید شیخ حسین رامانایی بادکوبه ای
شیخ حسین، فرزند ملا احمد، در سال 1287قمری در قصبه «رامانا» از توابع باکو دیده به جهان گشود. او روخوانی قرآن و خواندن و نوشتن را در مکتب خانه همان شهر فراگرفت و بعد از آن، دروس مقدمات و سطوح عالی را از محضر علمای شهر آموخت؛ آن گاه رهسپار نجف اشرف شد و در آنجا حدود 25 سال از محضر آیات عظام: شیخ محمدحسن مامقانی، فاضل شربیانی، سیدکاظم یزدی و آخوند خراسانی بهره وافی برد و به مرحله اجتهاد رسید.
شیخ حسین بعد از سال 1328قمری به زادگاهش، باکو، بازگشت و به فعالیت های دینی، فرهنگی و سیاسی همت گمارد. او باغ شخصی خود در قریه «بوزونا» را به مرکز فعالیت های فرهنگی و سیاسی خویش تبدیل کرد و آن را به تجمع علما و روحانیون و جوانان شهر اختصاص داد. پس از روی کار آمدن حکومت کمونیستی در شوروی، فعالیت های شیخ نیز در ابعاد گوناگون توسعه یافت و خواب را از چشمان سردمداران الحاد ربود. او سرانجام به همراه شیخ عبدالغنی دستگیر و زندانی شد و به شهادت رسید. دژخیمان رژیم کمونیستی کتابخانه او را که حاوی کتاب های نفیس و آثار تألیفی او بود، به غارت بردند (همان، 1392ش، ص57).

6- شیخ عبدالرحیم بادکوبه ای
شیخ عبدالرحیم در سال 1294قمری در قریه «بلبله» از توابع باکو به دنیا آمد. او خواندن و نوشتن را در زادگاهش آموخت و سپس به تهران رفت و از محضر استادان وقت آن حوزه در رشته های فقه، اصول، حدیث، فلسفه و کلام بهره برد و پس از آن به نجف اشرف هجرت کرد و از درس خارج حضرات آیات: سیدمحمدکاظم یزدی و آخوند خراسانی کسب فیض کرد و به اجتهاد رسید و از آخوند اجازه اجتهاد گرفت.
پس از پانزده سال اقامت در نجف، در ایام انقلاب مشروطه به تهران بازگشت و در نهضت حضور جدی داشت. برای مقابله با دسیسه های اقتصادی ایادی انگلیس و در راستای تولید ملی، طرح لباس مردم کشورهای اسلامی را ریخت و آن را برای علما و مراجع نجف فرستاد. این اقدام که مورد استقبال دولت عثمانی قرار گرفت، خشم دولت روسیه را علیه او برانگیخت.

شیخ عبدالرحیم پیش از آغاز جنگ جهانی اول و در سال 1332قمری تصمیم گرفت به وطنش، باکو برگردد؛ اما وفات پدر و شهادت برادرش به دست روس ها وی را ناگزیر کرد به شهر بمبئی هند  که در آن ایام زمینه فعالیت های فرهنگی و سیاسی در آن فراهم بود  هجرت کند. وی در آنجا با تدریس به تعلیم و تربیت شاگردان پرداخت و در کنار آن مدارسی برای سرپرستی فرزندان یتیم، و مدارس دیگری برای تحصیل دختران تأسیس کرد و در سال 1354قمری (مارس 1935م) کنفرانس شیعه را در بمبئی، به همراه دوستان و همفکرانش، برگزار نمود که در نوع خود کم نظیر بود.

شیخ عبدالرحیم سرانجام در سال 1356 قمری بر اثر سکته قلبی دارفانی را وداع گفت و به ابدیت پیوست (همان، 1392ش، ص67).

7- آیة الله سیدحسین بادکوبه ای
مرحوم بادکوبه ای فرزند سیدرضا فرزند سیدموسی حسینی بادکوبه ای، در سال 1293قمری در روستای خوددلان از توابع شهر باکو دیده به جهان گشود. او مقدمات علوم دینی را نزد پدرش سیدرضا که از روحانیون برجسته آن منطقه بود، آموخت. سپس به تهران رفت و ریاضیات را نزد میرزاابوالحسن جلوه، و فلسفه را در محضر حکیم میرزاهاشم اشکوری آموخت؛ آن گاه به نجف رفت و به تکمیل علوم نقلی در آن حوزه پرداخت. او در نجف از محضرآخوند ملامحمدکاظم خراسانی و شیخ محمدحسن ممقانی و دیگران بهره برد و پس از چندی در علوم عقلی و نقلی شهرت یافت و به تدریس رشته های مختلف از جمله فقه، اصول و فلسفه پرداخت و گروه بسیاری از محضرش بهره مند شدند. این مرد بزرگ و مرحوم حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، معروف به کمپانی، در آن زمان در نجف به عنوان چهره علمی و مسلط بر علوم عقلی شناخته می شدند (آقا بزرگ طهرانی، 1404ق، ج 2 ص584).
شاگردان برجسته بسیاری از حوزه درسی ایشان بهره مند شدند؛ از جمله حضرات آیات: علامه طباطبایی، سیدابوالقاسم خویی، سیدعبدالاعلی سبزواری، سیدصدرالدین کوه پایی اصفهانی، سیدمحمد بادکوبه ای، سیدمحمد نجفی بادکوبه ای (پسرش)، سیدمرتضی مرعشی نجفی، آقابزرگ تهرانی، شیخ غلامحسین جعفری همدانی، شیخ مجتبی لنکرانی، شیخ محمدتقی آملی، میرزا علی اکبر مرندی و. . . (گلشن ابرار آذربایجان، 1393ش، ج1، ص163 و 164).

علامه طباطبایی می نویسد:

مرحوم بادکوبه ای از فرط عنایتی که به تعلیم و تربیت نویسنده داشت، برای اینکه مرا به طرز تفکر برهانی آشنا سازد و به ذوق فلسفی من تقویت بخشد، امر فرمود به تعلیم ریاضیات بپردازم و من در امتثال امر معظمٌ له به درس مرحوم سیدابوالقاسم خوانساری، که ریاضی دان زبردستی بود، حاضر شدم و یک دوره حساب استدلالی، یک دوره هندسه مسطحه و فضایی و جبر استدلالی را از معظمٌ له فراگرفتم (جمعی از نویسندگان، 1361، ص56).

شهید مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران مرحوم بادکوبه ای را در طبقه سی و دوم از طبقات فلاسفه و حکما قرار داده و از مقام علمی ایشان تجلیل کرده است (ر. ک: مطهری، 1362ش، ص615). چهار فرزند عالم و دانشمند به نام های سیدمحمد نجفی بادکوبه ای، سیدحسن بادکوبه ای، سیداحمد بادکوبه ای و سیدمحمدباقر بادکوبه ای از وی به یادگار ماند که راه پدر را ادامه دادند؛ چنان که از سیدحسن آثار علمی مفیدی بر جای ماند (آقابزرگ طهرانی، 1404ق، ج2، ص585).

آیة الله سیدحسین بادکوبی در شب بیست و هشتم شوال 1358قمری چشم از جهان فروبست و پیکرش در جوار حرم امیر مؤمنان، علی7، به خاک سپرده شد (همان، 1404ق، ج2، ص585).

8- آیة الله سیدمحمد بادکوبه ای
سیدمحمد، فرزند آقامیرجبار، در سال 1285قمری در روستای مشتقا از توابع باکو دیده به جهان گشود. او مقدمات علوم اسلامی را در زادگاهش فراگرفت و سپس از راه عشق آباد به مشهد مشرف شد و در آنجا نزد اساتید وقت به تکمیل آموخته ها پرداخت. سپس به حوزه اصفهان رفت و در آنجا به تحصیل علوم عقلی همت گماشت. بعد از آن راهی نجف اشرف شد و در این حوزه کهن از محضر علمی حضرات آیات: سیدحسین بادکوبه ای، آخوند خراسانی، سیدمحمدکاظم یزدی و سیدابوالحسن اصفهانی استفاده وافر برد (جمعی از پژوهشگران، 1384ش، ج5، ص274276).
سیدمحمد همزمان با حاکمیت حکومت تزاری روسیه که چند شهر بزرگ آذربایجان ایران را طی قرارداد ننگین گلستان و ترکمن چای تصرف کرده بود، به زادگاهش بازگشت و به تبلیغ و ارشاد مردم و افشای جنایت های حکومت تزاری پرداخت. او حوزه علمیه ای تأسیس کرد و در آن به تعلیم و تربیت طلاب همت گماشت (امینی، 1393ق، ص545). او بعدها از سوی حکومت کمونیستی به جرم فعالیت های دینی و سیاسی به مدت پانزده سال به منطقه سیبری تبعید شد؛ ولی بعد از پنج سال به باکو برگشت و مدتی هم در زیرزمین مخوف اداره اطلاعات شوروی زندانی بود که در نهایت تبرئه و آزاد شد. او پس از آن به شهر اردبیل هجرت کرد و دو سال در منزل خویش به تدریس و تربیت شاگران اهتمام ورزید و در مسجد سرچشمه به اقامه نماز پرداخت. در پی اعتراض به ظلم های رضاخانی به تبریز تبعید شد و در مدرسه طالبیه سکونت اجباری اختیار کرد و بعد از مدتی با هماهنگی و حمایت مؤمنین، در منزلی ساکن شد (جمعی از پژوهشگران، 1384ش، ج5، ص274278).

آیة الله بادکوبه ای همزمان با نهضت اسلامی ایران به رهبری امام خمینی در ماجرای انجمن های ایالتی و ولایتی حضور حماسی پیدا کرد و به همراه روحانیون مبارز تبریز بیانیه هایی خطاب به مراجع و دولتمردان وقت صادر و امضا کرد (اسناد انقلاب اسلامی، 1374ش، ج3، ص24، 47، 103 و 107). همچنین در واقعه جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل به همراه علمای تبریز طی بیانیه ای از مردم خواست با کمک های نقدی خود به یاری برادران مسلمان بشتابند.

این عالم پرتلاش در کنار فعالیت های علمی و سیاسی در دو نوبت صبح و شام در مسجد «ویجویه» و ظهر در مسجد «بازار کفاشان» اقامه جماعت می کرد و در روز های جمعه به تفسیر قرآن می پرداخت. او کتابخانه ای بزرگ حاوی کتاب های نفیس خطی داشت که در اواخر عمر، آن را به کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی اهدا کرد و برابر وصیتش، بعداً همه به آنجا منتقل گردید.

این عالم و اندیشمند سترگ در روز سه شنبه، هفتم جمادی الثانی 1389قمری به دیدار حق شتافت و پیکرش با تشییع باشکوه مردم تبریز در قبرستان وادی رحمت به خاک شپرده شد (جمعی از پژوهشگران، 1384ش، ج5، ص279281).

9- آیة الله آشیخ صدرای بادکوبی
وی فرزند شیخ نعمت الله بود و در سال 1316قمری در روستای قلعه از توابع شهر باکو متولد شد. تلاوت قرآن، زبان فارسی و کتاب های نصاب الصبیان، بوستان و گلستان و. . . را نزد پدر و در مکتب خانه آموخت. سیزده ساله بود که پدرش توسط مأموران روسیه تزاری دستگیر و به سیبری تبعید شد و او تحت تکفل و تعلیم و تربیت عمویش ملامحمد قرار گرفت و نزد وی به ادامه تحصیل پرداخت. پس از آن به باکو رفت و در محضر آقامیرعبدالخالق تلمذ کرد. در سال 1336قمری به همراه تنی چند از طلاب عازم مشهد مقدس شد و در آن حوزه، ادبیات را از عبدالجواد ادیب نیشابوری، و فقه و اصول را از محضر سیدباقر رضوی و سیدجعفر شهرستانی آموخت و بعد در درس خارج فقه و اصول میرزامحمد آقازاده خراسانی، حاج آقاحسین طباطبایی قمی و شیخ مرتضی آشتیانی حاضر شد. در کنار آن شرح منظومه سبزواری، و کتاب مبدأ و معاد ملاصدرای شیرازی را از شیخ اسدالله یزدی و شفای بوعلی و اسفار اربعه را از آقابزرگ حکیم آموخت (مولایی، 1392ش، ص169).
پس از دوازده سال اقامت در جوار حرم رضوی، در سال 1348قمری به حوزه تهران رفت و در آنجا محضر علمی حکیم توانا، میرزامحمدمهدی الهی قمشه ای را درک کرد و چند سال بعد به حوزه علمیه نجف هجرت نمود. او در این حوزه در درس خارج حضرات آیات: نائینی، شیخ محمدحسین اصفهانی، شیخ موسی خراسانی، سیدابوالحسن اصفهانی و سیدحسین بادکوبه ای حاضر شد و به درجه عالی اجتهاد دست یافت؛ آن گاه خود کرسی تدریس فقه و اصول و فلسفه تشکیل داد و به تعلیم و تربیت شاگردان بسیاری همت گماشت (همان، 1392ش، ص169). در حوزه درسی فقه، اصول و فلسفه این عالم سخت کوش، شخصیت های برجسته و بزرگی تعلیم و تربیت یافتند؛ از جلمه آنها می توان به حضرات آیات: شهید سیدمحمدباقر صدر، شهید شیخ مرتضی بروجردی، امام موسی صدر، سیدمحمدحسین فضل الله، سیدتقی قمی، شیخ مصطفی هرندی و. . . اشاره کرد (حریم امام، 1394، ص6).

به گفته آیة الله شیخ محمدابراهیم جناتی  که سال ها در نجف با ایشان مأنوس بود  زهد و تقوا و دوری از زخارف دنیا، سادگی، صداقت و تواضع از ویژگی های بارز این عالم پرهیزکار به شمار می آمد و او در این خصوصیات زبانزد عام و خاص در حوزه نجف بود. او در منزلی به مساحت 35 متر زندگی می کرد و اگر برایش مهمانی می آمد، جایی نبود و به ناچار در پشت بام از او پذیرایی می کرد. ایشان، تمام علوم حوزوی اعم از فقه، اصول، فلسفه و. . . را در آستین داشت و همیشه طلاب و فضلا مثل پروانه دور شمع وجود او بودند و از ایشان سؤال های علمی می کردند و پاسخ جامع و کامل می شنیدند (مصاحبه، جناتی، 1395ش).

شیخ صدرا بادکوبه ای به رغم همه فضایل علمی و اخلاقی که داشت در این اواخر با کمال تواضع عضو جلسه استفتای مرحوم آیة الله العظمی سیدمحمود شاهرودی شده بود و هر شب بعد از نماز عشا در بیرونی بیت ایشان حضور می یافت و با حضور سایر اعضا به بحث و بررسی فتاوای آن مرجع تقلید می پرداخت (همان، جناتی، 1395ش).

آیة الله جناتی نقل می کرد:

در این اواخر با اینکه تدریس فلسفه در حوزه نجف تقریباً ممنوع شده بود، اما به پیشنهاد شهیدسیدمحمدباقر صدر و به درخواست و اصرار من، ایشان یک تدریس فلسفه ای شروع کردند و تعداد زیادی از فضلای دیگر هم در آن حضور پیدا کردند. ولی چند جلسه ای نگذشته بود که استاد دیگر به تدریس تشریف نیاوردند. بعد معلوم شد کسانی تهدید کردند و ایشان دیگر به کلی از ادامه تدریس منصرف شدند و ما هم تعقیب نکردیم. اما شهید صدر به صورت خصوصی در منزل آشیخ صدرا تحصیل فلسفه را ادامه داد و از برکات همین جلسه بود که بعدها کتاب فلسفتنا را به رشته تألیف درآورد (همان، جناتی، 1395ش).

این عالم ربانی و حکیم متأله سرانجام پس از سال ها تدریس و تعلیم شاگردان برجسته، در یازدهم شعبان سال 1392قمری، برابر 1351شمسی چشم از جهان فروبست و در جوار حرم علوی در قبرستان وادی السلام آرام گرفت (مولایی، 1392ش، ص169).

علمای منطقه باکو و حومه آن که در حوزه نجف تحصیل کرده و منشأ اثر در همان حوزه و در منطقه باکو و قفقاز شدند، منحصر به موارد مزبور نیست؛ بلکه بیش از اینها بوده اند که از آن جمله می توان از حضرات آیات و حجج اسلام: شیخ اباصلت بادکوبه ای (متوفای 1325ق)، عبدالرئوف بادکوبه ای(1285-1356ق)، شیخ حسن بادکوبه ای (1297-1356ق)، سیدمیر حسینی بادکوبه ای (1300-1359ق)، شیخ عبدالحسین بشیری بادکوبه ای (1320-1370ق)، شیخ فرامیز بادکوبه ای (1283-1371ق)، شیخ عبدالکریم مشتاقایی (1283-1380ق)، میرزاعلی بادکوبه ای (1283-1383ق)، شیخ ابوالقاسم خاچمازی (1296-1384ق)، سیدحسین مشتاقایی (1298-1384ق) سیدمحمد حسینی نجفی بادکوبه ای (1313-1398ق)، سیدمحمدباقر حسینی باکوبه ای (1325-1404ق)، میرعبدالخالق بادکوبه ای (1310-1398ق) و. . . نام برد که هریک از آنان در نشر فرهنگ شیعه مفید و مؤثر بوده اند (ر. ک: همان، 1392ش).

فهرست منابع

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1404ق)، نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، چاپ دوم، مشهد، دار المرتضی للنشر.

الوانسار، محمد (1393)، گلشن ابرار آذربایجان، چاپ اول، تهران، علوی.

امینی، عبدالحسین (1393ق)، شهداء الفضیله، قم، مکتبة الطباطبایی.

جعفریان، رسول (1386ش)، اطلس شیعه، چاپ اول، تهران، سازمان جعرافیایی وزارت دفاع.

جمعی از پژوهشگران (1384ش)، گلشن ابرار، چاپ اول، قم، نشر معروف.

جمعی از نویسندگان (1361ش)، یادنامه علامه طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

حریم امام، (1394)، سال چهارم، شماره 169، 31/2/1394-

دهخدا، علی اکبر (1377ش)، لغت نامه، چاپ دوم، تهران، مؤسسه انتشارات چاپ ونشر دانشگاه تهران.

مطهری، مرتضی (1362ش)، خدمات متقابل اسلام و ایران، چاپ دوازدهم، تهران، انتشارات صدرا.

مولایی، عادل (1392ش)، گل های پریشان در باد، بی جا، چاپ اول، ستاره سبز.

مصاحبه نگارنده با آیة الله شیخ محمد ابراهیم جناتی، 1397ش.