مجله  فرهنگ زیارت  فرهنگ زیارت، دوره 8، شماره 33، زمستان 1396 

مقتل نگاری عاشورا از دانش های کهنی است که شیعه در آن نقشی تأثیرگذار، و پیوندی مستقیم با حفاظت از کیان تشیع داشته است. این مقاله به دنبال معرفی مهم ترین آثار مقتل نگاری معاصر شیعه است که می توان آن را در سه رویکرد ترجمه یا بازآفرینی مقاتل پیشین، جمع آوری گزارش منابع مختلف و بررسی نقادانه مقاتل پیشین و آفرینش مقاتل جامع تقسیم بندی کرد. در این سه رویکرد، کتاب های وقعة الطف و به تناسب آن مقتل ابومخنف، تصحیح و منبع شناسی ملهوف و به تناسب آن کتاب ملهوف، لواعج الاشجان، مقتل مقرم، مقتل الشمس، نفس المهموم، موسوعة کلمات الامام الحسین، موسوعة شهادة المعصومین، مع الرکب الحسینی، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا و شهادت نامه امام حسین علیه السلام و سیرة الحسین به صورت انتقادی معرفی شده اند.
نویسنده :  نجاتی، محمدسعید
مقدمه
مقتل نگاری بخش مهمی از تاریخ نگاری اسلامی است و تحول و دگرگونی هایی را پشت سر گذاشته است که در این پژوهش به آن پرداخته می شود.

این نوشتار، درباره منابع و آثاری است که شیعیان درباره تاریخ عاشورا و شرح شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش نگاشته اند؛ اعم از آنکه به نام مقتل باشد یا به نام دیگری و بنابراین شامل عاشوراپژوهشی می شود. مقاله حاضر درصدد معرفی و دسته بندی تلاش های امروز درباره مقتل نگاری است که آن را در سه دسته ترجمه یا بازآفرینی مقاتل پیشین، جمع آوری و بازنویسی مقتل مستند به سبک پیشینیان، و بررسی نقادانه گزارش های مقتل های پیشین و بازآفرینی مقاتل جامع می توان تنظیم کرد. در این پژوهش، بیش از دوازده مقتل معرفی شده است.

مقتل در لغت و اصطلاح
«مقتل» بر وزن مَفْعَل، اسم مکان از ریشه «قتل»، به معنای قتلگاه و کشتنگاه است. (رافعی، 1414، ص490). اما در اصطلاح تاریخ نگاری، مراد از «مقتل» شرح علل، انگیزه ها، وقایع پیرامونی، جزئیات، حوادث مقارن و پیامدهای کشته شدن فرد یا افراد مشخصی است که به نوعی، در یک برهه زمانی، منشأ تحول در ابعاد مختلف فکری، سیاسی، فرهنگی، نظامی یا اجتماعی بوده اند. (قهرمانی شایق، 1394، ص39).
مقتل الحسین علیه السلام، نوعی تک نگاری تاریخی است که در آن به شرح جریان شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش و در یک کلام، به واقعه کربلا (از آغاز تا پایان) پرداخته شده است. البته اینکه بر بسیاری از آثار یادشده عنوان مقتل اطلاق شده، به این علت است که مقتل نویسان و مورخان تاریخ عاشورا، اخبار مربوط به واقعه عاشورا و کیفیت نبرد و شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش را در یک جا جمع کرده و آن آثار، محل گردآوری آن اخبار شده است. بنابراین تعبیر «مقتل الحسین علیه السلام» به معنای مکان اخبار گردآوری شده درباره واقعه عاشورا به ویژه شهادت امام حسین علیه السلام است (رنجبر، 1386، ص165).

تفاوت عاشورانگاری با مقتل نگاری
عاشورانگاری دارای محتوای مقتل نگاری اصطلاحی است، با این تفاوت که آثاری را نیز که شامل حوادثی دیگر، افزون بر گزارش عاشوراست، در بر می گیرد و محتوای مقتل، بخشی از موضوع کتاب، و نه تمام آن بوده است (پیشوایی و دیگران، 1390ش، ج1، ص43).

پیشینه پژوهش
آثار بسیاری درباره مقتل نگاری در سال های اخیر منتشر شده که به معرفی و نقل مقتل های نوشته شده تاکنون پرداخته اند؛ هرچند که به طور اختصاصی به مقتل شیعه نپرداخته اند. مقاله «سیری در مقتل نگاری»، اثر محمدجواد صاحبی، از مهم ترین این آثار است که به طور بسیار مختصر، سیر مقتل نویسی در شیعه را بیان کرده است (صاحبی، 1374، ص262).
معرفی و نقد منابع عاشورا از سیدعبدالله حسینی، کتابی پرتتبع و جامع است که با نگاهی انتقادی و پس از بیان کلیاتی درباره منابع عاشورا در فصل اول، با ارائه دسته بندی محتوایی، به معرفی و نقد مقاتل تا دوره معاصر پرداخته است (گزارش های تاریخی، گزارش های رجالی، گزارش های داستانی، گزارش های تخیلی، گزارش های جعلی). نویسنده تنها گزارش های تاریخی را دارای اعتبار و ارزش دانسته که در سه گزارش «ابومخنف با روایات متعدد از طبری، مفید، ابوالفرج و. . . »، «گزارش (بی اعتبار) حصین» و «گزارش ابومعشر با راویان دیگر» منحصر است (حسینی، 1386، ص7). وی در فصل چهارم با عنوان گزارش های جعلی، روایت عمار دهنی، روایت أمالی صدوق و مقتل جابر جعفی را جای داده و در فصل پنجم با عنوان گزارش های داستانی الفتوح ابن اعثم، مقتل الحسین خوارزمی، روضة الواعظین، مناقب آل ابی طالب، لهوف، مثیر الاحزان، و در فصل ششم که آن را گزارش های تخیلی نامیده، نور العین، دلائل الامامة، منتخب طریحی و اسرار الشهادة را جای داده است. همین طور که از عناوین مشخص است، ملاک این تقسیم بندی روشن نیست و برخی از کتب را در دو فصل جای داده و برخی از کتاب ها را که می توانستند در دو فصل قرار گیرند، تنها در یک فصل قرار داده است.

به نظر می رسد معیارهای ارزیابی نویسنده و داستانی یا مجعول دانستن روایت نزد نویسنده، چندان استوار نیست. ایشان خردگریزی را با خردستیزی در نقل گزارش ها یکسان ترجمه کرده که باعث شده در این اثر کمتر نوشته ای از گزند تیغ تیز نقد نویسنده محترم در امان بماند. نویسنده، روایات منسوب به ائمه را به دلایلی چند، که خود از آن مطمئن است، انکار کرده، آن چنان که اگر قرآن کریم نیز کتاب مقتل بود، بعید نبود به دلیل نقل داستان و وجود رؤیا در آن، از سوی نویسنده محترم نقد شود. در عین حال معرفی منابع مختلف در این کتاب و نقل نقد های بجا، همچنین رد نقدهای تندروانه، از ویژگی های این پژوهش است.

آثار دیگری نیز در زمینه مقتل نگاری تولید شده است که در این پژوهش راهگشا بود؛ اما به منظور رعایت اختصار از ذکر آنها خودداری می کنیم.

مقتل نگاری و نگاشته های عاشورا در عصر کنونی (سده اخیر)
در عصر کنونی، روند نگارش مقتل در شیعه همچنان ادامه یافته؛ هرچند رویکرد های آن تااندازه ای تغییر کرده است؛ زیرا علاوه بر به خدمت گرفتن مقتل برای فلسفه گریه کردن و گریاندن محض، رویکرد الگوگیری از عاشورا در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز بیشتر مورد توجه قرار گرفته و تحت تأثیر حرکت های اصلاحی درون شیعه، جریانی ایجاد شده است تا وقایع کربلا را بازشناسی، و چهره واقعی آن را برای الگوگیری جوامع مختلف، ترسیم کند. بر این اساس می توان نوشته های دو قرن اخیر را در چند دسته جای داد:
1- ترجمه و گردآوری مطالب مقاتل پیشین و بازآفرینی آن؛

2- جمع آوری و نگاهی دوباره به منابع مختلف؛

3- بررسی نقادانه مقتل های پیشین و بازآفرینی مقتل های جامع نگر با توجه به همه منابع معتبر.

نظر به اینکه آثار انتشاریافته در سده اخیر، به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، به شدت فزونی یافته و با توجه به محدودیت حجم مقاله، در ادامه تنها به ذکر نمونه هایی برتر از این تلاش ها بسنده می شود.

1- ترجمه یا بازآفرینی مقتل های پیشین

الف) وقعة الطف، (بازسازی مقتل ابومخنف)

این کتاب، گزارش های ابومخنف به روایت طبری از واقعه کربلاست که یکی از استادان معاصر تاریخ اسلام، آن را انتخاب، و در مجموعه ای منسجم، منتشر کرده است. گردآورنده دانشمند پس از مقدمه ای مبسوط درباره ابعاد مختلف شخصیت ابومخنف و کتاب و راویانش و اثبات مخدوش بودن انتساب مقتل ابی مخنف موجود، به ابومخنف، (یوسفی غروی، 1367، ص8 66). گزارش های ابومخنف را از واقعه عاشورا از مرگ معاویه تا بازگشت اهل بیت: به مدینه، از متن طبری گزینش کرده و ارائه داده است. این ارائه به همراه پاورقی های مفصل و تصحیح متن است که با کروشه مشخص شده است. ازجمله خدمات استاد در این پاورقی ها عبارت اند از: اعراب کلمات سخت خوان، معرفی شخصیت هایی که در متن از آنها نامبرده شده و ارائه کارنامه و سابقه مختصر آنها به گونه ای که می توان ترجمه چهره های برجسته یاران سیدالشهدا و لشکریان عمر سعد را در این پاورقی ها یافت (ر. ک: همان، 1367، ص88، 93، 95 و. . . )، مقایسه برخی از گزارش های ابومخنف و مقاتل دیگر با روایت طبری (برای نمونه ر. ک: همان، 1367، ص75، 81 و 85)، ارائه توضیحات روشنگرانه در موارد مبهم (ر. ک: همان، 1367، ص89)، توضیح اصطلاحات و ضرب المثل های متن (برای نمونه ر. ک: همان، 1367، ص108، 110 و 95)، ارائه تحلیل های مختصر و در حوصله پاورقی پس از نقل گزارش های مهم. (همان، 1367، ص115) و تکمیل نواقص مهم گزارش ابومخنف، مانند نقل مقتل حضرت ابوالفضل از ارشاد مفید با تذکر فقدان این قسمت در روایت طبری از ابومخنف (همان، 1367، ص245).

این کتاب را با مجموعه توضیحات و پاورقی های آن می توان یکی از متقن ترین آثار موجود در زمینه مقتل دانست؛ هرچند ارائه توضیحات در قالب پاورقی و حاشیه نگاری، کار را اندکی بر مخاطب دشوار کرده و او را برای یافتن مطلب، سردرگم می کند. ترجمه روان و نسبتاً دقیقی از این کتاب، با قلم آقای دکتر جواد سلیمانی، با عنوان نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا، منتشر شده است. دکتر جودکی نیز تلاشی پس از استاد یوسفی غروی در زمینه گزینش مقتل ابومخنف از متن طبری داشته است که با نام نخستین مقتل مکتوب امام حسین علیه السلام منتشرشده است.

ب) تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف

دکتر مصطفی صادقی کاشانی، در بخش اول این کتاب به نسخه شناسی و مباحث کلی و در بخش دوم به ذکر متن ملهوف، با اختلافات نسخ آن، پرداخته است. نویسنده در بخش اول بیان می کند که در حین کار برای منبع شناسی کتاب ملهوف، روشن شد که بخشی از مطالب این کتاب از سید نیست و در همه نسخه ها نیز مشترک نمی باشد؛ اشکالی که با مراجعه به نسخ خطی نمایان تر شد. وی با مقایسه 57 نسخه خطی و سنگی به تصحیح انتقادی کتاب لهوف پرداخته و بااینکه نام «ملهوف» را درست می داند، اما نام مشهور «لهوف» را برای آن به کار برده است (صادقی کاشانی، 1395، ص22).

نویسنده اوج استفاده و ارجاع به لهوف را از دوره صفویه می داند که علاوه بر موج توجه به مقتل در این دوره، به اعتبار و جایگاه سید بن طاووس نیز بازمی گردد (همان، 1395، ص26). ایشان معتقد است که لهوف و مثیر الاحزان، هر دو تحریری از کتاب سومی هستند و نه لهوف و نه مثیر با توجه به یکدیگر نگاشته نشده اند (همان، 1395، ص13).

نتیجه این تحقیق، استخراج سی اختلاف عبارتی و نقلی، با چشم پوشی از خطاهای املایی و قلمی است. برخی از این اختلافات عبارت اند از: جمله «لایوم کیومک»، حضور فرشتگان نزد امام، گزارش معمر بن مثنی مبنی بر اعزام گروهی برای ترور امام به مکه، جمله مشهور مشیت (ان الله شاء ان یراک)، نام بردن از حضرت رقیه در خطاب به زنان اهل حرم، چگونگی شهادت کودک صغیر و. . . (همان، 1395، ص37).

نویسنده محقق این کتاب بر این باور است که غالب حذفیات از نسخ مختلف لهوف، مطالبی است که منبع اصلی آنها در دسترس نیست و معرکه آرای عاشوراپژوهان و مورد اختلاف است و نتیجه می گیرد دست کم بیست روایت از کتاب لهوف محل تردید جدی است. درباره این اضافات دو احتمال وجود دارد: یا از اضافات نساخان و کاتبان است، یا ویرایش بعدی نویسنده است؛ هرچند که شاهدی ندارد (همان، 1395، ص38). از آنجا که این کتاب مبتنی بر لهوف است و ویرایشی جدید از آن ارائه داده و کتاب لهوف نیز مورد توجه جامعه است، در ادامه به خود این کتاب نیز می پردازیم. این کتاب، اللهوف علی قتلی الطفوف، اثر سید رضی الدین ابوالقاسم علی بن موسی ابن جعفر بن طاووس (589 م ق) است که آن را «ملهوف» نیز گفته اند. ولی به گفته آقابزرگ، «لهوف» مشهورتر است (آقابزرگ تهرانی، 1430، ج22، ص223). سید ابن طاووس، از چهره های برتر فقهی، کلامی و معنوی، از خاندانی مشهور از شیعه حله است (کلبرگ، 1371، ص19). او آثار بسیاری دارد، ازجمله لهوف که آن را پس از مصباح الزائر و جناح المسافر، برای برطرف کردن نیاز مسافران به مقتلی مختصر، به دلیل تنگی وقت زائران، نگاشته است (ابن طاووس، 1348، ص11).

سید، ساختار و فصول این اثر را همانند ابن نما در سه مسلک تدوین و نگارش کرده است: مسلک نخست: امور متقدم بر جنگ، مسلک دوم: شرح نبرد روز عاشورا و امور نزدیک به آن، و مسلک سوم: حوادث پس از شهادت. برخی از محققان گمان دارند که ابن طاووس مطالب مقتل خود را از ابن نما گرفته است. البته ابن طاووس نه تنها در هیچ جای این اثر به این نکته اشاره نکرده، بلکه چنان که گفته شد او در جای دیگر گفته است که هیچ کس بر او در نگارش چنین کتابی سبقت نگرفته است (رنجبر، 1386، ص83). افزون بر اینکه این ادعا با توجه به تفاوت گزارش های این دو اثر از نظر محتوا و نوع چینش مطالب، پذیرفته نیست؛ چراکه گزارش های ابن طاووس مختصرتر و از تعابیر خود نویسنده است، وی غالب گزارش ها را نقل به مضمون، و با قلم خود گزارش کرده است.

در این کتاب، هرچند تلاش شده تا چینش حوادث منطقی باشد، موارد خطایی هم دیده می شود؛ مانند طلب آب و اتمام حجت پیش از حوادث تاسوعا و ذکر عبور زنان از مصرع شهدا و سخنان حضرت زینب هنگام غارت (ابن طاووس، 1348، ص133) که ظاهراً مربوط به بعد از عاشوراست. برخی از گزارش های منحصربه فرد سید ابن طاووس از این قرارند:

حدیث مشیت؛ یعنی جمله مشهور حضرت از قول رسول خدا9 «ان الله شاء أن یراک قتیلا وان الله شاء أن یراهنّ سبایا»؛

نقل جزئیات بیشتر از مقتل امام مانند گزارش اصابت سنگ به پیشانی امام و به دنبال آن اصابت تیر سه شعبه به قلب و بیرون آوردن آن و به زمین آمدن و خواندن دعای «بسم الله و بالله. . . » (همان، 1348، ص120)؛

نقل نسبتاً کامل خطبه های طولانی امام، ازجمله خطبه ای که در مکه قرائت کرد و از شهادت خود خبر داد «خط الموت علی ولد آدم. . . » (همان، 1348، ص60).

از جمله منابع سید بن طاووس را می توان «اصل (به معنای کتاب حدیثی در یک موضوع) احمد بن حسین بن عمر بن بریده» که از آن نام برده و مقتل ابن اعثم دانسته اند (همان، 1348، ص63).

2- جمع آوری و نگارش مقتل مستند به سبک پیشینیان

الف) لواعج الاشجان

نویسنده این کتاب سیدمحسن امین، فقیه، ادیب و شرح حال نگار شیعی اهل جبل عامل لبنان است و پس از محدث نوری، یکی از مجتهدان پیشگام تصحیح روش عزاداری در سوگ امام حسین علیه السلام به شمار می رود. اعیان الشیعة مهم ترین اثر دانشنامه ای وی، مشتمل بر معرفی علما و بزرگان شیعه است.

کتاب لواعج الاشجان (داغ مصیبت ها) از مقدمه و سه مقصد و یک خاتمه تشکیل شده است. مؤلف در مقصد اول به طور خلاصه از مرگ معاویه تا دعوت کوفیان، مطالبی بیان کرده و مقصد دوم کتاب را به واقعه روز عاشورا اختصاص داده است. حدود یک چهارم از مباحث آخر کتاب نیز به پس از شهادت و نقل خطبه های اهل بیت: در کوفه و شام اختصاص دارد. مؤلف در خاتمه از دو موضوع جداگانه گفت وگو کرده که یکی محل دفن سر مقدس، و دیگری اطلاع امام از شهادت خود است (امین، 1436، ص54).

متن تصحیح شده این کتاب توسط استاد منذر حکیم با معرفی منابع آن منتشر شده است. این کتاب دارای متنی روان و به عربی معاصر است و مؤلف محترم دغدغه ارائه مقتلی بدون خدشه و صحیح داشته (همان، 1436، ص254). امین در این کتاب، رجزها یا مرثیه های متناسب با مصائب را آورده است (ر. ک: همان، 1436، ص154 و 177). وی از نقل خواب یا گزارش های مختلف منابع، با حذف نقاط تعارض، ابایی نداشته و آمارهای مبالغه آمیز را ذکر کرده است؛ برای نمونه تعداد کشته شدگان به دست حبیب بن مظاهر را 72 نفر ذکر کرده که حتی مصحح دانشمند نیز نتوانسته منبعی برای آن بیابد (همان، 1436، ص157)؛ هرچند در مواردی آن را با «قیل» نیز آورده است.

این کتاب با دو عنوان اشک و ماتم در سوگ سبط نبی خاتم و امام حسین علیه السلام و حماسه کربلا به فارسی ترجمه و منتشر شده است (ویکی شیعه، مقاله لواعج الاشجان).

ب) مقتل الحسین

نویسنده این کتاب، سیدعبدالرزاق بن محمد موسوی مُقَرَّم (م1391ق) از دانشمندان محقق و نویسندگان معاصر است که کتاب هایی درباره خاندان پیامبر9 و تاریخ اسلام نگاشته است

(مقرم، 1377، ص17). مقرم در این کتاب در مقدمه ای طولانی به مسائل و بحث های پژوهشی درباره

امام حسین7 و قیام آن حضرت پرداخته است و سپس در متنی روان و ادبی و با انشای خود، به نقل حوادث کربلا به صورت تاریخ تحلیلی پرداخته است. متن ادبی، زیبا و پرشور این مقتل باعث شده تا بسیاری از مقتل نویسان از متن مقرم در کتاب های خود استفاده کنند. همچنین در پاورقی های این کتاب، به تناسب مطالب، بحث های فقهی، لغوی و ادبی نیز ارائه شده است (برای نمونه رک: همان، 1377، ص141 و 150).

وی در بخش اصلی، بیشتر مطالب خود را از کتب و مقتل های مختلفی چون مقتل خوارزمی، مثیر الاحزان، نفس المهموم، تذکرة الخواص، تاریخ طبری، ارشاد المفید، لهوف و أمالی صدوق نقل کرده؛ هرچند گاه مطالبی را از منابعی موهون چون اسرار الشهادة و منتخب طریحی (همان، 1377، ص163) آورده است. مؤلف، در اثنای کتاب، اشعار و مراثی شاعران معاصر را (به زبان عربی فصیح و عامیانه) ضمیمه کرده است. ترجمه مقتل مقرم، با عنوان های چهره خونین حسین سیدالشهدا7، داستان کربلا و سالار کربلا، حسین بن علی علیه السلام به بازار عرضه شده است (ویکی شیعه، مدخل مقتل مقرم).

پژوهشگر سخت کوش رجال شیعه، شیخ محمود دریاب، بخش عاشورای این کتاب را همراه مقدمه ای در باب عزاداری برای سیدالشهدا و با حذف مطالب زائد بر اصل گزارش ها و گزینش گزارش های معتبر، در قالب کتاب تحقیقی، با نام یوم عاشورا منتشر کرده است (دریاب، 1381، ص20).

ج) مقتل الشمس

استاد محمدجواد صاحبی در این کتاب تلاش داشته تا اثری منقح، مبنی بر نقل و به دور از تحریف را با توضیح و تحلیل مناسب که برای طیف گسترده باسوادان، قابل فهم باشد به نگارش در آورد و ضمن تکیه بر منابع و روایات معتبر، همت خود را بر جمع بین روایات و نه حذف آنها نهاده است. وی تلاش داشته متنی یک دست از گزارش نهضت حسینی، بدون کنکاش ها و استدلال های تاریخی در رد یا پذیرش گزارش ها ارائه دهد. (صاحبی، 1375، ص15). این کتاب با معرفی مختصر امام حسین علیه السلام، به عنوان رهبری نهضت، آغاز شده و پس از ارائه تحلیل اجمالی از تلاش های امام در دوران معاویه، به مرگ معاویه و حوادث مربوط به نهضت تا بازگشت کاروان اسیران به مدینه پرداخته است.

متن این کتاب، بسیار روان و دقت ترجمه درخور ستایش است. اما خطاها یا لغزش هایی نیز در آن یافت می شود؛ مثلاً نویسنده محترم، عبارت «رکب المسناة» را که به معنای راه رفتن بر سیل بند و آب گیر با اسب است، به غلط «سوار شتر مسناة» ترجمه کرده است (صاحبی، 1375، ص238)، زیرا در وسط معرکه و هنگامی که بیشتر یاران حضرت شهید شده اند، اصلاً جایی وجود ندارد که امام از اسب جنگی پیاده، و بر شتر سوار شود.

همچنین عبارت شمر را که گفت: «اعبد الله علی حرف. . . »، چنین ترجمه کرده است: «خدا را برحرفی می پرستم». البته در پرانتز توضیح راهگشایی داده است: «از خدا پرستی دور باشم» (همان، 1375، ص194) که برگرفته از آیه قرآن است {وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ}. درحالی که مقصود از «حرف»، معنای لغوی آن یعنی کناره است و سخن شمر به این معناست که «در لبه کفر، خداپرستی می کنم، اگر سخنت راست باشد. . . ».

همچنین جمله استغاثه و دعایی «یا محمداه صلی علیک ملیک السماء» را این گونه ترجمه کرده است: «ای محمدی که فرشتگان آسمان برتو درود می فرستند» (همان، 1375، ص251). درحالی که باید این گونه باشد: «ای محمد، به فریاد رس، درود پادشاه آسمان برتو باد».

تلاش مؤلف محترم برای جمع بین روایات مختلف، گاه کار را مشکل کرده است؛ برای نمونه، وی درباره طفل ذبیح امام حسین علیه السلام به سه ذبیح قائل شده است که در تاریخ پذیرفته نیست. همچنین سن علی اکبر را به تقلید از مقاتل، هجده تا 23 سال ذکر کرده که هجده، برخلاف مشهور تاریخ است. همچنین مؤلف، جملاتی را آورده که تنها با گزارش های دیگر می توان آن را فهمید ولی به ذکر اصل جمله بسنده کرده است؛ مانند این جمله که حضرت عباس علیه السلام به برادرانش توصیه می کند به جنگ بروند و خیرخواهی کنند و در ادامه می گوید: «چراکه شما فرزندی ندارید» (همان، 1375، ص238). درحالی که این جمله از نقلی دیگر است که به ارث بری عباس علیه السلام از برادرانش مربوط می شود و جای نقد دارد.

با اینکه بنای نویسنده بر نوشته ای یکنواخت بوده، از سلیقه ناهماهنگ ارباب مقاتل تقلید کرده که و هنگام نقل جنایت برخی از جانیان، عقاب دنیوی یا کیفری که به دست مختار دیدند را نیز بازگو می کند (همان، 1375، ص244).

د) نفس المهموم

نویسنده این کتاب، شیخ عباس قمی (1294 1359ق)، محدثی دانشمند و باتقوا، و در نقل و نگارش حدیث، دقیق و باتقوا بود. آقابزرگ تهرانی که همراه و هم شاگردی وی در نجف بود، در وصف او می گوید: «او را نمونه انسان کامل یافتم» (آقا بزرگ طهرانی، 1430، ج15، ص998). شیخ عباس فردی پرکار بود؛ به طوری که بیش از هشتاد اثر به زبان های عربی و فارسی در موضوعات مختلفی ازجمله عقاید، فقه، شرح حال معصومان، رجال و درایه، تاریخ، مقتل، آداب و عبادات، ادعیه و اخلاق تحریر کرده است (قمی، 1421، ص3).

وی انگیزه خود را از تألیف نفس المهموم، جمع آوری اخبار معتبری دانسته است که از راویان معتبر رسیده و شیخ عباس خود از آنها روایت کرده است. (بر اساس اجازات روایتی که داشته) این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و پنج باب است که باب اول شامل موارد مقدماتی چون برخی از صفات امام و ثواب گریستن بر آن حضرت، باب دوم شامل متن اصلی مقتل یعنی وقایع مربوط به قیام عاشورا از مرگ معاویه تا شهادت امام حسین علیه السلام، باب سوم در وقایع پس از شهادت امام شامل شیون زنان حرم، غارت خیام و اهل بیت: در کوفه و شام، باب چهارم شامل گریه آسمان و زمین و اهل آن بر امام حسین علیه السلام و مراثی شاعران در مصیبت آن حضرت و. . . و باب پنجم شامل فضل زیارت آن حضرت، تاریخچه ای از قبر و حرم مطهر و خاتمه ای در ذکر توابین و قیام مختار است (همان، 1421، ص639).

احاطه شیخ عباس بر منابع مختلف و استفاده اش از کتب دیگری غیر از مقاتل، مانند کتب انساب، باعث شده مقتلی جامع، با ارائه جزئیات بسیاری از مصائب، ارائه دهد و حتی الامکان در ارائه گزارش ها و روایات مختلف بکوشد. با این حال اعتماد وی به منابعی چون مقتل بحار باعث شده که برخی مطالب مورد تردید نیز به این مقتل افزوده شود. وی در مواردی نیز از اشعار شاعران علاوه بر رجزها و اشعار متن مقتل استفاده کرده و علاوه بر گزینش و ترجیح برخی گزارش ها و نقد برخی دیگر، در پاره ای موارد به ایراد توضیحاتی به تناسب مطلب پرداخته است؛ چنان که پس از مقتل حضرت ابوالفضل، تذییل مفصلی درباره شجاعت دارد (همان، 1421، ص311).

ترجمه های متعددی از این کتاب باقی مانده است؛ ازجمله: ترجمه میرزاابوالحسن شعرانی با عنوان دمع السجوم، ترجمه محمدباقر کمره ای، با عنوان رموز الشهاده، ترجمه ای با نام بر امام حسین علیه السلام چه گذشت؟، از جواد قیومی اصفهانی و ترجمه علی نظری منفرد.

مرحوم شیخ عباس قمی در کتاب منتهی الآمال نیز که درباره زندگی معصومان: است، در قسمت زندگی و مقتل امام حسین علیه السلام، مقتلی را با همان سبک و سیاق نفس المهموم، ولی به زبان فارسی و با اختصار بیشتر، فراهم آورده است (همو، 1379، ج1، ص841).

ه) موسوعه کلمات الامام الحسین علیه السلام

این موسوعه، حاصل تلاش جمعی از محققان پژوهشکده باقرالعلوم، وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی است که مجموعه ای از گزارش ها و ۹۷۰ روایت، درباره زندگی امام حسین علیه السلام از ولادت تا شهادت، واقعه کربلا و همچنین سخنان آن حضرت را شامل می شود (گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم، 1385، مقدمه). ترجمه این اثر نیز با عنوان فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام چاپ و منتشر شده است.

این موسوعه که با هدف تبیین جایگاه ویژه و مقام و منزلت امام حسین علیه السلام میان تمام فِرَق اسلامی و تفسیر و تبیین حوادث صدر اسلام و عصر زندگی حضرت اباعبدالله علیه السلام به صورت صحیح نگاشته شده است (همان، مقدمه مرد)، در دو جزء و نه فصل گرد آمده است و برای رسیدن به این هدف، تمام منابع تفسیری، فقهی، حدیثی و تاریخی مسلمانان، اعم از شیعه و سنی، با کمک نرم افزارهای کامپیوتری جست وجو شده و با این کار تمام احادیث منسوب به امام، که سخنان، رفتار و سیره عملی آن حضرت را شامل می شود، جمع آوری شده است. آن سخنانی که زمانشان قابل تشخیص است، در بخش اول شامل کلام امام در زمان رسول الله9، در زمان امامت امیرالمؤمنین علیه السلام، امامت امام حسن علیه السلام و امامت خودشان، تفکیک شده (مقتل در همین بخش است) و در بخش دوم به صورت موضوعی، سایر سخنان آن حضرت در موضوعات احکام، عقاید، اخلاق، ادعیه و اشعار فراهم گشته است (همان، 1415، مقدمه، ص ز).

هدف این گردآوری، جمع کردن همه سخنان منسوب به امام، بدون توجه به ضعیف یا مردود بودن برخی از آنها بوده است و در این مورد، تنها روایاتی که نویسندگان محترم به جعلی بودنشان یقین داشته اند، استثنا شده است (همان، مقدمه، ص ح).

این روایات با سلسله اسناد و از همه منابع موجود، حتی منابع متأخر با وجود منابع متقدم، نقل شده است. منابعی مانند ناسخ التواریخ، نفس المهموم، مدینة المعاجز محل ارجاع گزارش شب عاشورایی قرار گرفته اند که منبع اصلی آن الهدایة الکبرای خصیبی است (همان، 1415، ص402). البته مؤلفان متعهد شده اند که ناهماهنگی حدیثی آن را با اعتقادات شیعی در پاورقی تذکر دهند. با این حال برخی از ناقدان اعتقاد دارند: «جز در مواردی نادر، توضیحی درباره این روایات نداده اند وآن را به طور مبهم برای خوانندگان باقی گذارده اند» (اصغری نژاد، 1376، ص 3). از جمله این موارد نادر گزارش عروسی قاسم در روز عاشورا و گرماگرم معرکه است که از طریحی نقل شده و در پاورقی به وجود اشکالاتی روشن در آن اشاره شده است (گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم، 1385، ص465).

مهم ترین امتیاز این اثر را گردآوری زمانمند سخنان امام حسین علیه السلام می توان دانست که تا حدی امکان مقایسه متون منابع مختلف را با یکدیگر فراهم کرده است. هرچند تلاشی برای جمع روایات متعارض و ناهماهنگ در آن به چشم نمی خورد؛ فی المثل گزارش بدون اعتبار کشته شدن محمد بن اشعث به نفرین امام، بدون اندک نقدی ذکر شده است (همان، 1385، ص554).

ترجمه این کتاب با نام فرهنگ جامع سخنان امام حسین، به همت استاد علی مؤیدی انجام شده که بخشی از اسناد را حذف، و از ذکر منابع در پاورقی ها صرف نظر کرده است (گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم، ترجمه علی مؤیدی، 1385، ص19).

و) کتاب موسوعة شهادة المعصومین یا فرهنگ جامع شهادت معصومین:

این مجموعه به همت پژوهشکده باقرالعلوم قم منتشر شده و جلد دوم آن حاوی مطالب مربوط به جریان شهادت حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام است که ضمن مقدمه ای ارزشمند درباره تاریخ مقتل نگاری و معرفی فصول کتاب، در چند فصل به شرح زیر دسته بندی شده است: فصل اول: گوشه ای از شخصیت بزرگوار آن حضرت، فصل دوم: دفاع او از حق، فصل سوم: پیشگویی شهادت او، فصل چهارم: وصایای امام حسین علیه السلام، فصل پنجم: وقایع نهضت حسین علیه السلام فصل ششم: کیفیت شهادت آن حضرت، فصل هفتم: دفن آن حضرت و یارانش، فصل هشتم: پس از شهادت امام، فصل نهم: مرثیه و گریه بر امام حسین علیه السلام و اشعار مربوط به آن (جمعی از مؤلفان، 1381، ج2، ص98).

جمع آوری مقتل از منابع مختلف و تلاش برای چینش زمانی حوادث مقتل و جامعیت نسبی آن از ویژگی های مثبت این کار است که گروهی از فضلا و نخبگان حوزه علمیه قم آن را انجام داده اند. نگاه حداکثری برای جمع اطلاعات و گزارش ها و نقل نکردن گزارش های موهنی چون عروسی قاسم در بحبوحه جنگ و شیر فضه، از نقاط قوت این اثر است. در این میان، بی میلی به ارائه جمع بندی درباره روایات ناهمنوا و نپرداختن به نکته های مبهم گزارش هایی مانند بیهوش شدن امام و قاسم هنگام وداع در وسط معرکه (همان، 1381، ج2، ص248) یا طلب آب علی اکبر جوان از پدر محاصره شده که به نقل از برخی از منابع آمده (همان، 1381، ج2، ص240)، همچنین ارجاع به منابع متأخر مانند ناسخ التواریخ و الدمعة الساکبة و منتخب طریحی و مثیر الاحزان و عوالم در این کتاب دیده می شود. نقل مفصل اشعار در فصل مربوط به گزارش مقتل، با وجود اختصاص یافتن فصلی مستقل به آن، چنان که در مقتل حضرت ابوالفضل آمده (همان، 1381، ج2، ص259 و 262) نشان دهنده نگاه مرثیه سرایانه این مقتل است.

3- بررسی نقادانه و تحلیلی مقتل های پیشین و بازآفرینی جامع نگر مقتل با توجه به همه منابع معتبر.

الف) مع الرکب الحسینی من المدینة الی المدینة

این اثر، ثمره تلاش گروهی از پژوهشگران است که به بررسی تاریخ کربلا از حرکت امام حسین علیه السلام از مدینه تا بازگشت اسیران اهل بیت: می پردازد و هدف آن بررسی پیشینه حادثه کربلا و واکاوی زوایای پنهان آن و بیان رویدادهای این واقعه با نگاهی تحلیلی و نقادانه است. این مقتل حادثه محور، که در شش جلد تنظیم شده است، تلاش دارد ترتیب حوادث را با گزارش های مختلف، بدون توجه به «ترتیب نگارش منابع»، پیش ببرد که از دیگر نقاط مثبت این کتاب است؛ مانند نقد گزارش کشته شدن محمد بن اشعث به نفرین امام در صحنه عاشورا که مخالف گزارش منابع مختلفی است که از مشارکت وی در جریان دستگیری عبدالله بن عفیف سخن گفته اند (جمعی از نویسندگان، 1428، ج4، ص246). همچنین درباره اولین شهید بنی هاشم در کربلا گزارش های مختلف نقل، و جمع بندی شده است (همان، 1428، ج4، ص255).

در این مقتل توضیحات مفیدی نیز در تبیین رفتار امام دیده می شود؛ چنان که با اشاره به سنت عدم تمایل به آغازگری نبرد در گزارش حوادث عاشورا مطالبی آمده و آن را از سنت های دعوتگران به حق در مواجهه با منحرفان و برای اتمام حجت بر آنان دانسته است تا کسی نگوید اگر هدایت مد نظرتان بود، چرا با ما جنگیدید (همان، 1428، ج4، ص251). البته به نظر می رسد این کار امام حسین علیه السلام و پیش تر امیر مؤمنان علیه السلام در جنگ های داخلی، بر اساس حکم جنگ با مسلمانان و باغیان است که در فقه اسلام و تعالیم قرآن در مواردی در شیوه با جنگ با کافران تفاوت دارد و توجیه رفتار امام بر اساس این دستور فقهی روشن تر قابل اثبات است.

نگاه حاکم بر این مجموعه، تحلیل وقایع تاریخی با استفاده از مبانی کلامی است؛ چنان که گزارش یاد کردن امام از توصیه ابن عباس و پشیمانی ضمنی آن حضرت برای همراه آوردن زنان را، به استناد منافات آن با جایگاه معصوم و حدیث مشیت لهوف، رد می کند، درحالی که فارغ از ضعف مستند این گزارش، سخنان عاطفی و احساسی در واقعه عاشورا، که جلوه بشری معصوم را نشان می دهد، فراوان است و نمی شود یکسره آنها را انکار کرد یا با مقام عصمت منافی دانست. بلکه این رفتارها و واکنش های عاطفی برآمده از طبیعت خاکی و عاطفه پرشور معصوم است که البته مانند عقل و سایر کمالات وی در بالاترین حد کمال قرار دارد.

از دیگر نمونه هایی که برای این بخش می توان ذکر کرد، توضیح مؤلفان محترم درباره قرة بن قیس است که در ماجرای توبه حر، ادعا کرده بود که اگر حر او را از قصدش باخبر می کرد، قره نیز به امام حسین علیه السلام می پیوست. درحالی که کارنامه قره پس از عاشورا نشان دهنده ثبات وی در جبهه نفاق و دشمنی با خط اهل بیت است. (همان، 1428، ج4، ص263). بدون تحلیل گذاشتن گزارش های مبهمی مانند طلب آب کردن علی اکبر 18 تا 27 ساله از پدر تشنه و در محاصره خود در بحبوحه نبرد که در برخی منابع ذکر شده است (همان، 1428، ج4، ص364)، از دیگر نواقص این کتاب است. برخی از حاشیه های خارج از موضوع نیز در میان مطالب دیده می شود؛ مانند مطلبی نسبتاً طولانی درباره باقی ماندن فرزندی از علی اکبر. در کتاب، استفاده بسیار از متن ادبی سیدعبدالرزاق مقرم دیده می شود؛ مانند مقتل حضرت ابوالفضل (همان، 1428، ج4، ص399) و حضرت علی اکبر (همان، 1428، ج4، ص362).

این مجموعه به قلم عبدالحسین بینش، با عنوان با کاروان حسینی از مدینه تا مدینه ترجمه شده و انتشارات زمزم هدایت آن را منتشر کرده است.

ب) تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام

این کتاب، اثری جامع و تحقیقی در حوزه عاشوراپژوهی است که حاصل کار گروهی از تاریخ پژوهان زیر نظر حجت الاسلام و المسلمین استاد مهدی پیشوایی است. در مقدمه کتاب جامعیت، توجه به نیازها و پرسش های مطرح در جامعه درباره قیام حسینی و رعایت معیارهای تاریخ نگاری علمی به عنوان اهداف تألیف آن بیان شده است (پیشوایی و دیگران، 1390، ج1، ص31).

جلد اول کتاب به تحلیل وقایع عاشورا و زمینه های پیشین، و جلد دوم آن به وقایع پس از عاشورا اختصاص دارد. جلد اول در چهار بخش سامان یافته است: بخش اول: فصول مقدماتی شامل سیری در مقتل نویسی و تاریخ نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر است که اکثر مطالب آن برگرفته از مقاله مقتل نگاری دکتر رنجبر است و مطالب ارزشمندی در معرفی و نقد مقتل نویسی و عاشوراپژوهی دارد. بخش دوم درباره روابط و برخوردهای امام حسین علیه السلام و معاویه، بخش سوم درباره نهضت عاشورا از آغاز تا ورود امام حسین علیه السلام به کربلا، و بخش چهارم، تحت عنوان امام حسین در کربلاست که چهار فصل دارد: از ورود امام به کربلا تا روز عاشورا، رویدادهای روز عاشورا تا شهادت بنی هاشم، مبارزه و شهادت بنی هاشم، کیفیت نبرد و شهادت امام حسین علیه السلام و حوادث پس از شهادت امام (همان، 1390، ج1، ص7). جلد دوم در چهار بخش به بیان حوادث پس از عاشورا، پیامدهای قیام عاشورا، مباحث پیرامونی نهضت عاشورا (مانند اربعین، فلسفه عزاداری، سیر تاریخی عزاداری و واقعه عاشورا در آینه آمار و ارقام و پرسش ها و پاسخ های عاشورایی) و شرح حال و زندگی اصحاب امام حسین علیه السلام می پردازد (همان، 1390، ج2، ص8 24).

متن سلیس و روان با زبان معیار، ترجمه دقیق و کم خطا، استفاده از منابع معتبر، عنوان بندی مناسب حوادث، تلاش جدی برای رعایت ترتیب و چینش وقایع، ارائه توضیحات علمی و راهگشا و اشاره به اختلاف گزارش ها در پاورقی ها، توجه به دغدغه های ذهنی و پرسش های مخاطب، از نقاط قوت این اثر ارزنده است. البته به نظر می رسد گاه دغدغه های کلامی باعث شده تا برای حل مشکلات و ابهامات پیش آمده راه ناهمواری پیش گرفته شود؛ مثلاً درباره گزارشی که می گوید امام در صبحگاه عاشورا دستور داد تا خیمه ای برپا کنند و یاران به نوبت با استعمال نوره، به نظافت و آمادگی برای شهادت بپردازند، برای توجیه کم آبی و استفاده از نوره، دست به دامن اختلاف نسخه شده که گزارش مربوط به توره است و نه نوره، و اصل آن «اطلاء بالمسک فی التوره» بوده یعنی استعمال و مالیدن مُشکی که در ظرف توره است (همان، 1390، ج1، ص742). درحالی که در عربی، به کار بردن «اطلاء بالتوره» به معنای ظرف، غریب و غیر مستعمل است و اگر این مسئله درباره استعمال مشک بود، نباید خیمه ای مجزا برای آن تدارک دیده می شد تا نوبت به نوبت بروند؛ چراکه مشک مالیدن به بدن در نواحی خاص نیست تا حیا، احتجاب و در پرده رفتن را بطلبد.

در بزنگاه های ترجمه نیز خطاهایی یافت می شود؛ مثلاً در ترجمه سخن شمر که «اعبد الله علی حرف» با اینکه مترجم به معنای لغوی حرف در کلام عرب و آیه قرآن توجه داشته، اما این جمله را چنین ترجمه کرده است: «خدا را ظاهری و بدون باور قلبی می پرستد اگر. . . » (همان، 1390، ج1، ص746). درحالی که چنان که گذشت، باید چنین ترجمه شود: «در کناره خداپرستی و مرز شرک و کفر است، اگر. . . ».

این کار گروهی، هرچند درخور ستایش است، قلم ها و سبک های چندگانه در نگارش مقالات، کتاب را از یکسانی دور کرده و اشراف شخص واحد نتوانسته این ناهماهنگی را رفع کند. از سوی دیگر نویسنده هر مقاله مشخص نشده تا خواننده با شناخت وی و سبک و دیدگاهش، پیش زمینه ای از مقاله پیش روی خود داشته باشد.

اشاره به اختلاف نقل ها در متن، مانند آنچه درباره خطبه امام و مقتل حر آمده، از سویی باعث سردرگمی خواننده عام و از سویی دیگر باعث ملالت و خستگی او و خارج شدن کتاب از غرض نگارش شده است. این در حالی است که مثلاً مقتل حر با همان کیفیت در گزارش طبری از ابومخنف آمده و ضرورتی برای شروع نقل از لهوف ابن طاووس دیده نمی شود (همان، 1390، ج1، ص758). در مقتل حضرت ابوالفضل نیز اول گزارش شیخ مفید را نقل می کند و سپس گزارش مناقب آل ابی طالب را که هرکدام به گونه ای مصیبت آن حضرت را گزارش کرده اند. ولی در این کتاب به گونه ای نقل شده است که گویا در پی هم می آید.

جالب توجه اینکه نویسنده محترم در ادامه به روایت مجلسی که کاملاً شبیه گزارش مناقب است و اختلافات اندکی دارد اشاره می کند و تلاش دارد آن را گزارشی ضعیف بداند (همان، 1390، ج1، ص844). درحالی که این گزارش، تفاوت چندانی با گزارش متن ندارد و قراینی چون نگرانی امام حسین علیه السلام پس از شهادت علمدار لشکرش نمی تواند یکسره، عبارتِ «اذا مضیت تفرق عسکری» را تخطئه کند؛ چراکه «تفرق عسکری» به معنای فرار کردن یاران باقیمانده نیست، بلکه به معنای درهم ریختن شیرازه و نظم یاران باقیمانده یا اردوگاه نظامی من است (ضرورتی ندارد یار و سربازی زنده فرض شود).

موارد مشکوک و سؤال برانگیزی نیز بدون توضیح، نقل شده است؛ مانند شکایت علی اکبر از سنگینی سلاح و تشنگی (همان، 1390، ج1، ص819) که در گزارش ابومخنف به نقل طبری نیامده است؛ بلکه در گزارش های کم اعتبارتر نقل شده و با توجه به سن و سال علی اکبر و وضعیت امام حسین علیه السلام، سؤال برانگیز است.

ج) گزیده شهادتنامه امام حسین علیه السلام بر پایه منابع معتبر

کتاب شهادتنامه امام حسین علیه السلام در چهار جلد، برگرفته از دانشنامه امام حسین علیه السلام است که به همت آیت الله محمدی ری شهری و پژوهشگران مؤسسه دار الحدیث در دو جلد فراهم گردیده است. نویسندگان با اعتقاد به ضرورت بررسی جامع و همه جانبه زندگی اهل بیت: ، برای فهم درست گفتار، رفتار و موضعگیری آنان در اوضاع و احوال گوناگون، این دانشنامه را با همکاری محققانی با تخصص های مختلف، با هدف پرداختن به تمام مقاطع زندگی امام حسین علیه السلام، تهیه کرده اند. (محمدی ری شهری، 1391، ص12).

این کتاب از هفت بخش بدین قرار تشکیل شده است: بخش اول: مهم ترین مباحث مربوط به حماسه عاشورا، بخش دوم: پیشگویی های پیامبر اکرم و دیگر پیشوایان درباره شهادت امام حسین علیه السلام، بخش سوم: از خروج امام حسین علیه السلام از مدینه تا ورود ایشان به کربلا، بخش چهارم: از رسیدن امام حسین علیه السلام به کربلا تا شهادت ایشان که اصلی ترین بخش است، بخش پنجم: وقایع پس از شهادت امام حسین علیه السلام تا بازگشت اهل بیت: از شام به مدینه، بخش ششم: بازتاب شهادت امام حسین علیه السلام و فرجام قاتلان، بخش هفتم: عزاداری و گریه برای امام حسین علیه السلام در روایات اهل بیت: (همان، 1391، ص22).

برخی از نقاط قوت این اثر عبارت اند از: تلاش برای نقل مطالب معتبر، پاسخگو بودن نویسندگان به سؤالات و ابهام هایی که ممکن است درباره مسائل مختلف برای مخاطب ایجاد شود، جمع آوری مطالب مقاتل کهن و امکان مقایسه آنها با یکدیگر، ذکر متن عربی مقالات در پاورقی، مقدمه ای روشنگر درباره مسائل مرتبط با عاشورا و قیام امام حسین و عزاداری، ترجمه روان، و نقل و جمع بندی گزارش های مختلف و داوری نهایی درباره آنها.

برخی از نقاط ضعف این کتاب ارزشمند عبارت اند از: تکرار مطالب ناشی از تکرار متن مقاتل و سردرگمی و ملال مخاطب، ضعف ترجمه در برخی موارد مانند ترجمه عبارت «اعبد الله علی حرف»: «آن گاه، خدا را [تنها] با زبان، عبادت کرده ام» و جواب حبیب بن مُظاهر: «تو، خدا را با هفتاد زبان، عبادت می کنی» (همان، 1391، ص476)، درحالی که ترجمه صحیح بر اساس آیه قرآن، چیز دیگری است که گذشت، و گرایش کلامی در تحلیل های تاریخی، به گونه ای که مثلاً گزارش قصد ترور عبیدالله در خانة هانی را با تکیه بر نگاه حداکثری درباره جایگاه مسلم بن عقیل رد کرده اند. درحالی که پیش فرض های این استدلال ها تنها بر اساس دیدگاه های سخت گیرانه کلامی پذیرفته است (همان، 1391، ص260) که یارای نفی گزارش مستفیض تاریخی را ندارد.

د) سیرة الحسین فی الحدیث و التاریخ

این کتاب از آخرین آثار منتشر شده آقای علامه مرتضی عاملی است که به تفصیل و با توجه به منابع مورد اعتماد نویسنده، به صورت تحلیلی به تمام زندگانی امام حسین علیه السلام، از دوران تولد تا شهادت، در 23 جلد پرداخته و جلد 23 و 24 آن، نمایه و فهرست این مجلدات است که نویسنده در دوران ابتلا و درمان بیماری سهمگین سرطان، آن را با پشتکار و اخلاصی تمام نگاشته است (مرتضی عاملی، 1437، ج1، ص12).

کتاب با وجود حجم زیادش، فاقد مقدمه ای است که روش و مبانی نویسنده را در نگارش و پژوهش کتاب شرح دهد. در این کتاب نویسنده که با توجه به مهارت و تتبعی که در کارهای قبلی خود داشته، اثری بسیار شایسته را فراهم آورده که بیشتر می توان آن را تحلیل زندگانی امام حسین علیه السلام از دیدگاه کلام رایج شیعه دید. مؤلف محترم در این اثر در پی پاسخ به هر شبهه و ابهام موجود در سیره امام حسین علیه السلام بوده است؛ چنان که مسائل حاشیه ای و کم اهمیت را نیز به طور مبسوط بررسی کرده است؛ مانند بررسی این گزارش ها که معصومان از ران مادرهایشان زاده می شدند (مرتضی عاملی، 1437، ج1، ص270) یا بحثی مفصل درباره مختون بودن معصومان از شکم مادر (همان، 1437، ج2، ص6) و اینکه معصومان بازی نمی کنند (همان، 1437، ج3، ص6).

گرچه سیدجعفر مرتضی عاملی نیم نگاهی نیز به اتقان و تقدم منابع داشته، اما رویکرد اصلی او در این کتاب، جمع آوری حداکثری و دفع حداقلی است؛ برای مثال گرچه خود اذعان می کند که داستان عروسی حضرت قاسم در منبع معتبری نیامده است، بازهم درصدد توجیه آن است و دلایل منکران را با تکلفی بسیار، ناکافی تلقی می کند (همان، 1437، ج18، ص17) یا به جای پرداختن به اینکه استسقای حضرت علی اکبر در بسیاری از منابع متقدم نیست، تنها با ارائه توضیحاتی، در تلاش برای اثبات آن برآمده است (همان، ج17، ص250).

در این کتاب می توان درس ها و تحلیل های موشکافانه و دقیقی را درباره سیره

امام حسین علیه السلام، فارغ از سختگیری در سند روایات، به ویژه در شب و روزعاشورا یافت (همان، ج16، ص14).

نتیجه گیری
مقتل نگاری معاصر شیعه را می توان در سه رویکرد ترجمه یا بازآفرینی مقاتل پیشین، جمع آوری گزارشی منابع مختلف و بررسی نقادانه مقاتل پیشین، و آفرینش مقاتل جامع تقسیم بندی کرد. هرچند کاربرد هرکدام از این عرصه ها و مشتریان آن متفاوت است، اما این امر از حرکت رو به جلو و تکاملی سیر مقتل نویسی شیعه حکایت دارد که با نگاه علمی به دنبال بررسی حوادث روز عاشوراست.
فهرست منابع

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1430ق). طبقات أعلام الشیعة، چاپ اول، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

ابن طاووس، رضی الدین (1348)، اللهوف علی قتلی الطفوف، اول، تهران، انتشارات جهان.

ابومخنف، لوط بن یحیی (1394). مقتل الحسین: نخستین مقتل مکتوب امام حسین علیه السلام، ترجمه و شرح حجت الله جودکی با مقدمه سیدمحمدمهدی جعفری، قم، خیمه.

، (1377). نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا، تحقیق محمدهادی یوسفی غروی، ترجمه و تدوین جواد سلیمانی، چاپ اول، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی 1-

، (157ق). وقعة الطف، یوسفی غروی، محمدهادی، چاپ اول، قم، جماعة المدرسین بقم، مؤسسة النشر الاسلامی.

اصغری نژاد محمد (1376). «نقدی بر کتاب موسوعه کلمات امام الحسین7»، بصائر، شماره 24، فروردین و اردیبهشت.

امین، سیدمحسن (1436ق). لواعج الأشجان فی مقتل الحسین، تصحیح و تحقیق سیدمنذر حکیم، چاپ اول، مشهد.

بینش، عبدالحسین (1376ش). با کاروان حسینی از مدینه تا مکه (ترجمه مع الرکب الحسینی)، چاپ دوم، قم، زمزم هدایت.

پیشوایی، مهدی و دیگران (1390ش). تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا7، چاپ سوم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی=.

جمعی از مؤلفان (1381). موسوعة شهادة المعصومین: ، پژوهشکده باقرالعلوم، چاپ اول، قم، نشر معروف.

جمعی از نویسندگان (1428ق)، مع الرکب الحسینی من المدینة الی المدینة، قم، تحسین.

حسینی، سیدعبدالله (1386). معرفی و نقد منابع عاشورا، چاپ اول، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

دریاب نجفی، محمود (1381). یوم عاشوراء، چاپ اول، قم، نجبا.

رافعی فیومی، احمد بن محمد (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، چاپ دوم، قم.

رنجبر، محسن (1386). «سیری در مقتل نویسی و تاریخ نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر»، تاریخ در آیینه پژوهش، سال چهارم، شماره دوم: تابستان، شماره سوم: پاییز و شماره چهارم، زمستان.

صاحبی، محمدجواد (1375). مقتل الشمس تحقیق و تحلیل تاریخ نهضت حسینی، چاپ سوم، قم، انتشارات هجرت.

، (1374). سیر مقتل نگاری، مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، دفتر دوم.

صادقی کاشانی، مصطفی (1395). تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف، سید بن طاوس با استفاده از 57 نسخه خطی، اول، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

قمی، شیخ عباس (1379ش). منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، چاپ اول، قم، دلیل ما.

، (1421ق). نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم و یلیه نفثة المصدور فیما یتجدد به حزن العاشور، چاپ اول، نجف، المکتبة الحیدریة.

قهرمانی شایق، بهاءالدین (1394). مقتل نامه، بررسی و تحلیل شیوه های تاریخ نگاری مقتل از آغاز تا پایان قرن پنجم، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس.

کلبرگ لتان (1371)، کتابخانه سید بن طاووس و احوال و آثار او، مترجم علی قرایی، رسول جعفریان، اول، قم، کتابخانه مرعشی نجفی.

گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم (1385). فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام همراه با متن عربی کتاب موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام، ترجمه علی مؤیدی، چاپ سوم، قم، نشر معروف.

گروهی از تاریخ پژوهان به سرپرستی مهدی پیشوائی، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام، چاپ سوم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1390ش.

مجاهدی، محمدعلی (1386). پژوهشی در مقتل های فارسی، چاپ اول، قم، پژوهشکده تحقیقات اسلامی.

محمدی ری شهری، محمد (1388ش). دانشنامه امام حسین علیه السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، چاپ دوم، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر.

، (1391ش). گزیده شهادت نامه امام حسین علیه السلام بر پایه منابع معتبر، چاپ اول، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر.

مرتضی عاملی، سیدجعفر (1437)، سیرة الحسین فی الحدیث والتاریخ، چاپ اول، لبنان، مرکز الاسلامی للدراسات.

مقرم، عبدالرزاق الموسوی (1377). مقتل الحسین علیه السلام، قم، شریف الرضی.