مجله  فرهنگ زیارت  تیرماه 1393 شماره 22 

پیروان زیدبن علی بن حسین (علیهم السلام) را زیدیه می گویند که به امامت هر فاطمی نسب عادل، عالم و شجاعی که با شمشیر در راه خدا و برای امربه معروف و نهی ازمنکر به پا خیزد و همگان را به خود دعوت کند، باور دارند و اطاعت از او را واجب می دانند. زیدیه به فرقه های گوناگون منشعب شده اند و در طول تاریخ، در عراق، حجاز، مغرب، یمن و ایران بر ضد حکومت های جور، قیام های فراوانی کرده اند که برخی از آنها پیروز شد و به برپایی حکومت انجامید. زیدیه اهل بیت پیامبر (ص) را همه ذریه حضرت زهرا (س) می دانند و با استناد به حدیث ثقلین، خود را ملزم به پیروی و تکریم آنان و احترام به بقاع متبرکشان می دانند. رویکرد اعتزالی زیدیه سبب شده شعائر مذهبی مانند روضه خوانی، سینه زنی و راه انداختن هیئات مذهبی و آیینی نزد آنان اهمیت چندانی نداشته باشد. این نوشتار، بیانگر جایگاه والای زیارت قبر پیامبر (ص)، زیارت عتبات مقدسه در عراق، به ویژه امیرمؤمنان و امام حسین (علیهما السلام) و نیز زیارت امام علی بن موسی الرضا (ع) در اعتقادات زیدیه است. همچنین اهمیت فراوان ساخت بقعه های عظیم بر مزار امامان زیدی و بازسازی بناهای نامناسب نزد پیروان این فرقه و دغدغه آنان به شناسایی مزارات و مقابر امامان زیدیه در ایران را یدآور می شود.
نویسنده : سیدعلی میراحمدی صفحه : 151

درباره زیدیه
فرقه زیدیه بیش از آن که یک نظام اعتقادی باشد، یک اندیشه سیاسی است که بر محور امامت مجتهدین عادل از اهل بیت نبوی استوار است. [1] این فرقه نام خود را از زید بن علی بن الحسین (علیهم السلام) گرفته است که در جریان یک قیام نافرجام علیه هشام بن عبدالملک در سال 122 هجری در کوفه به شهادت رسید. [2] زیدیان معتقدند پس از امامت علی، حسن بن علی، حسین بن علی و زید بن علی (علیهم السلام)، امامت به هر فاطمی نسبی (فرزندان حضرت زهرا (س)) که عادل، عالم و شجاع بوده و نیز با شمشیر در راه خدا و برای امر به معروف و نهی از منکر قیام کرده و همگان را به خود دعوت کند، می رسد. [3]

مبحث امامت، یکی از وجوه ممیزه زیدیه از امامیه است. زیدیان معتقدند وقتی ثابت شد که یک نفر تمام ویژگی های امام را داراست، به حکم خدا، امامت او واجب و اطاعت او نیز واجب می شود[4] و هر کس در این باره با وجود توانایی، کوتاهی کند، کافر است. [5]

این فرقه در نخستین انشقاق به سه فرقه جارودیه، سلیمانیه و صالحیه تقسیم گردید[6] و در قرن سوم و چهارم، در شمال ایران و یمن، سه فرقه قاسمیه، هادویه و ناصریه از آن منشعب شد. زیدیان در طول تاریخ قیام های متعددی در عراق، حجاز، مغرب، یمن و ایران علیه حکومت های جور داشتند که در تعدادی از آنها شکست خوردند و در مواردی به توفیقاتی دست یافتند. از جمله قیام های نافرجام زیدیان می توان به قیام زید بن علی (ع) در کوفه، یحیی بن زید در خراسان [7]، نفس زکیه در مدینه، ابراهیم بن عبدالله در بصره، شهید فخّ در اطراف مکه و ابن طباطبا در کوفه اشاره کرد. دعبل خزاعی شاعر اهل بیت (علیهم السلام) در قرن سوم هجری اشاره لطیفی به قیام های سادات حسنی و حسینی دارد:

مدارسُ آیاتٍ خَلَت من تلاوة

ومنزلُ وحی مُقفِر العَرَصاتِ

لآلِ رسولِ الله بالخیفِ من مِنی

وبالرکن والتعریف والجمَراتِ

قبورٌ بکوفان وأخری بطیبةٍ

وأخری بفَخٍّ نالَها صَلَواتی

وأخری بأرضِ الجَوزَجانِ مَحِلُّهُ

وقبر یبا خَمْری لدی الغُرباتِ

وقبر ببغدادٍ لنفسٍ زکیةٍ

تَضمّنها الرحمنُ فی الغُرُفاتِ

در مقابل این تحرکات نافرجام اما، تعدادی از قیام های زیدیان به پیروزی منجر شد و دولت هایی نیز در پی آن تشکیل شد؛ از جمله تحرکات آرام ادریس بن عبدالله در شمال آفریقا و در کشور مغرب (مراکش) استقبال مردم آن منطقه را در پی داشت و وی توانست حکومتی کوچک در سال 172 ق تشکیل دهد. حسن بن زید (م 270 ق) علوی در طبرستان با غلبه بر طاهریان در سال 250 ق موفق به تشکیل اولین حکومت شیعی در ایران گردید[8]. الهادی الی الحق (م 298 ق) در 284 هجری اولین حکومت زیدی در یمن را تأسیس کرد و ناصر اطروش (م 304 ق) در 301 هجری توانست باری دیگر و پس از دوره فترت، حکومت علویان را در شمال ایران احیا کند.

بنابراین وسعت تاریخ زیدیه را می توان در جغرافیای تاریخی قیام زیدیان در کشورهای مختلف جست وجو کرد. حکومت زیدیه نهایتاً در کشور یمن استمرار یافت و تا قرن چهاردهم هجری با فراز و فرودهایی همراه شد و همواره به عنوان یکی از مدعیان حکومت در یمن به شمار می رفت. اما در سال 1382 ق و با کودتای عبدالله بن سلال دوره فترتی طولانی را تجربه کرد[9] که اخیراً با تحرکات جریان الحوثی (انصارالله) در یمن و توفیقات بسیاری که در ماه های اخیر به دست آورده است، دوباره به صحنه قدرت بازگشت.

تجمع سیاسی حوثی ها در یمن
اهل بیت (علیهم السلام) از دیدگاه زیدیه
تعریف زیدیه از اهل بیت (علیهم السلام) با آنچه در امامیه از آن به اهل بیت یاد می شود، متفاوت است. از دیدگاه امامیه، اهل بیت پیامبر (ص) منحصراً به معصومین (علیهم السلام) اطلاق می شود، اما اهل بیت در زیدیه، همه ذریه حضرت زهرا (س) از هر دو شاخه حسنی و حسینی را در بر می گیرد که برخی از این سادات به درجه امامت نائل می شوند؛ مشروط بر این که قیام کنند و در راه دین خدا شمشیر بکشند. [10] بنابراین نگاه زیدیه به اهل بیت پیامبر (ص)، عام تر و وسیع تر است که مقیاس و محدودیت خاصی ندارد و تا قیامت می تواند ادامه یافته و در هر مقطع تاریخی، یکی از اهل بیت پیامبر (ص) قیام کرده و ردای امامت را بر تن کند. پس هرگاه در زیدیه، از عنوان اهل بیت استفاده شود، اختصاص به افرادی محدود و خاص همچون امامیه ندارد.

تکریم اهل بیت توسط زیدیان
سادات بنی الزهرا (س) همواره نزد زیدیه از احترام خاصی برخوردارند. در طول تاریخ، هرگاه سیدی حسنی یا حسینی در هر نقطه ای پرچم امامت برافراشت، زیدیان از هر سوی خود را به وی رسانده و وی را یاری کرده اند. زیدیان با تمسک به حدیث ثقلین، خود را ملزم به تبعیت و تکریم اهل بیت پیامبر (ص) می دانند[11]؛ چنان که در قرن سوم هجری وقتی «الهادی الی الحق» در یمن ادعای امامت کرد، عده ای از زیدیان شمال ایران خود را به یمن رسانده و مطیع فرمان او شدند. این احترام و تکریم، هم در زمان حیات اهل بیت (بنابر تعریف زیدیه از اهل بیت) و هم پس از شهادت یا وفات آنان ادامه یافته و در ساخت قبور و بقاع بر مزار آنان تجلی می یافت؛ مزاراتی که همواره مورد احترام زیدیان و مردم آن مناطق بوده است. در متون کهن زیدی، عباراتی یافت می شود که نشان دهنده اهتمام آنان به بقاع و مزارات متبرک اهل بیت بوده است؛ عباراتی چون «و قبره مشهور مزور» یا «مشهده مشهور مزور» برای امامان زیدی در این منابع به کار رفته است. [12] این امر دلیلی بر شهرت و اهمیت مزارات و مقابر امامان در نزد زیدیه است؛ هرچند گروهی از زیدیان از قرن نهم هجری به بعد، با زعامت ابن الوزیر (م 840 ق)، ابن الامیر (م 1182 ق) و محمد بن علی شوکانی (م 1250 ق) گرایشات سلفی یافته و مریدان تفکر ابن تیمیه شدند که به «زیدیه سلفی» مشهورند. اینان با رویکرد عموم زیدیه در زیارت مزارات، به ویژه اهل بیت (علیهم السلام) مخالفند و تفکرات ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب را ترویج می کنند. [13] بر همین مبنا شوکانی در بخشی از کتاب «شرح الصدور» با رفع مقابر و زیارت اهل قبور مخالفت کرده و زائران را تکفیر می کند. [14] البته این تفکر به مرور زمان، در میان زیدیه منزوی شد و در اقلیت ماند؛ چنان که عموم زیدیه مانند امامیه به مزارات بزرگان دینی خود اعم از امامان، سادات و عالمان دینی اهمیت می دهند.

بدرالدین الحوثی (م 1431 ق) رهبر معنوی جریان الحوثی در کتاب «زیارت القبور» به تعدادی از روایاتی که جریان های سلفی در نقد ساخت بنا بر مقابر نقل کرده اند، پاسخ داده است. [15]

زیدیه و زیارت قبور
زیدیان به دلیل رویکردی که دارند، [16] کمتر از امامیه به شعائر مذهبی اهمیت می دهند؛ هرچند شعائر اهل بیت را پذیرفته و رد نمی کنند؛ لکن اهتمام خاصی به ظهور و بروز بسیاری از آنها ندارند. در طول تاریخ هم اگر زیدیان، سخن از احیای شعائر اهل بیت به میان آورده اند، مواردی چون جهر به بسم الله، آمین نگفتن پس از حمد، [17] ترک مسح بر خفّین، التزام به گفتن «حی علی خیرالعمل» در اذان و اقامه [18] و مواردی از این دست بوده است. به طور طبیعی از زیدیان نباید انتظار داشت که هیئات مذهبی فعال داشته و در سوگ ائمه و به طور خاص در ایام محرم عزاداری های مبسوط و مفصل داشته باشند؛ بلکه در آن ایام به برپایی جلسات و ذکر فضایل اهل بیت و یادآوری وقایع بسنده می کنند. به عبارتی، روضه خوانی، سینه زنی، راه انداختن هیئات مذهبی و آئینی در خیابان و جلوه های عزاداری سنتی شیعه امامیه در زیدیه چندان مورد توجه نیست.

با این مقدمه می توان گفت که زیدیان در امر زیارت قبور نیز مُدلی متفاوت از شیعه امامیه و تعدیل یافته آن دارند؛ هرچند علاقه خود را برای زیارت مزارات مهم اسلامی و شیعی نشان می دهند. زیارت قبر پیامبر (ص) در مدینه، نزد آنان همچون دیگر شیعیان و مسلمانان، جایگاهی معنوی و خاص دارد. این امر را می توان در کتب معتبر آنان مشاهده کرد. بدرالدین الحوثی در کتاب «زیارت القبور» به طور مفصل پیرامون بارگاه پیامبر اکرم (ص) و قبّه مبارکه ایشان سخن گفته و ضمن دفاع از آن، جسارت به حرم شریف را حرمت شکنی از صاحب آن بارگاه دانسته و زیارت آن قبر مبارک را حائز اهمیت شمرده است. [19] زیدیان همچنین نسبت به زیارت عتبات مقدسه در عراق، به ویژه امیرالمؤمنین علی و امام حسین (علیهما السلام) علاقه مند بوده و با سفر به نجف اشرف و کربلای معلّا، ارادت خود را به آن بزرگواران ابراز می دارند؛ چنان که در راه پیمایی اربعین 1436 ق هیئت هایی از زیدیان یمن نیز در این واقعه عظیم حضور داشتند.

جایگاه امام علی بن موسی الرضا (ع) در اعتقادات زیدیه
در میان امامان شیعه اثنی عشری، امام علی بن موسی الرضا (ع) جایگاه رفیعی در اعتقاد زیدیه دارد. ازاین رو علاقه بسیاری برای زیارت بارگاه آن امام همام در بین زیدیان وجود دارد. کتاب صحیفه الامام الرضا (ع) از مهم ترین منابع حدیثی در میان زیدیه است. در منابع زیدی به روایاتی در باب عظمت آن حضرت اشاره شده است. مجدالدین المؤیدی (م 1428 ق) از علمای به نام زیدیه، به نقل از منصور بالله امام زیدیه در قرن هفتم هجری، روایتی از رسول اکرم (ص) درباره امام رضا (ع) نقل کرده است. در این روایت، پیامبر اکرم می فرماید: «پاره تن من در خراسان کشته خواهد شد. هیچ غُصّه داری او را زیارت نمی کند، مگر آن که خداوند در غصه ها و گرفتاری هایش گشایش ایجاد می کند و نه هیچ گناه کاری، مگر آن که خداوند گناهان وی را می آمرزد». [20]

در سال های اخیر و به ویژه در ماه های گذشته که حضور زیدیان یمنی در ایران بیش از پیش بوده است، سفر به مشهد مقدس و زیارت قبر امام علی بن موسی الرضا (ع) جزء برنامه های ثابت آنان بوده است.

اهتمام زیدیه به ساخت بناهای زیارتی
ساخت بقعه های عظیم بر مزار امامان زیدی یا ترمیم بناهای نامناسب توسط آنان سابقه ای دیرینه دارد. زیدیان بنابر سنت های شیعی بر مزار امامان خویش بناهایی عظیم می ساختند که از این بناها هنوز تعدادی به شکل سابق و کهن خویش باقی مانده است. از بقایای این آثار که عموماً در استان های شمالی ایران قرار دارد، می توان دریافت که زیدیان تا چه اندازه به جلوه ظاهری این بناها اهمیت می دادند. سازه های آجری زیبا و باشکوه متعلق به قرون هشتم و نهم هجری در مناطق کجور و آمل، از جمله این بناهاست. از عظمت این بناها چنین به نظر می رسد که زیارتگاه های مهم و معتبری در عصر خود بوده اند. در سال 814 هجری سیدعلی بن قوام الدین مرعشی از سران مرعشی طبرستان در بازدید از مزار ناصر کبیر (م 304 ق) هنگامی که با بقعه نامناسب ناصر مواجه شد، گفت: این عمارت لایق این سید نیست و دستور داد تا عمارت دیگری بنیاد کنند. [21] پس به دستور وی بنایی در شأن این امام مشهور زیدی ساخته شد.

اهمیت بقاع در زیدیه، فقط مختص به ایران نیست؛ بلکه در کشور یمن نیز از این گونه زیارتگاه ها بسیار وجود دارد که از جمله مهم ترین آنها، مقبره الهادی الی الحق در یمن با نام «جامع الامام الهادی» از شهرت و جایگاه ویژه ای برخوردار است. این بنا از زیارتگاه های معروف زیدیه است که در شهر «صعده» در شمال پایتخت یمن واقع شده و عمارتی باشکوه دارد. زیدیان احترام ویژه ای برای این مزار قائل هستند.

جامع الامام الهادی در صعده یمن
مزارات مورد توجه زیدیان محدود به یمن نمی شود، بلکه بخش مهمی از تاریخ آنان را باید در عراق جُست. هرچند اطلاعات میدانی دقیقی از مزارات معتبر آنان در عراق وجود ندارد، اما با مطالعه تاریخ زیدیه در قرون نخستین اسلامی قاعدتاً می بایست تعداد زیادی از شخصیت های مطرح این فرقه در عراق مدفون باشند. یکی از همین موارد مزار زید بن علی (ع) در منطقه کفل کوفه است که مورد احترام زیدیان و مردم منطقه قرار دارد. البته این بنا در حقیقت مقام و یادمانی از زید شهید است؛ چراکه جسدی از وی باقی نماند و طبق شواهد تاریخی، جسد وی سوزانده و خاکسترش به رود سپرده شد. [22]

در جوزجان افغانستان نیز بارگاهی منسوب به یحیی بن زید شهید (م 126 ق) وجود دارد. این بنای عظیم که به احتمال زیاد مدفن واقعی یحیی بن زید است، مورد توجه بسیاری از مردم منطقه و البته زیدیانی است که به دلیل دشواری سفر، از حضور در آن جا محروم اند.

مزار یحیی بن زید در جوزجان افغانستان
در ایران نیز بقاع زیادی وجود دارد که به تاریخ و مذهب زیدیه مربوط می باشد. مزار «مؤید بالله هارونی» در عباس آباد تنکابن و بقعه «ناصر کبیر» در آمل از شاخص ترین این مزارات هستند. این بناها همواره در طول تاریخ مورد احترام عموم مردم بوده و به عنوان زیارتگاه زیدیان به شمار می رفتند. با این حال بقعه ناصر کبیر تا چندی پیش در شرایطی نامساعد قرار داشت؛ لکن به دستور مقام معظم رهبری تجدید بنا شد و مقبره ای در شأن این شخصیت محبوب علوی ساخته شد که بسیار مورد توجه زیدیان قرار گرفت.

مزار مؤید بالله هارونی در عباس آباد تنکابن
بقعه ناصر اطروش در آمل پس از بازسازی
زیدیه امروزی و دغدغه ای دیرین
پس از سهولت رفت و آمد زیدیان به ایران در ماه های اخیر، دغدغه هایی از جانب آنان بیان شده است که یکی از مهم ترین آنها شناسایی مزارات و مقابر امامان زیدیه در ایران بوده است. طبق شواهد معتبر تاریخی، تعداد زیادی از ائمه زیدیه در شمال ایران مدفون هستند که برخی شناخته شده و برخی ناشناخته اند. مزار «ابوالعباس حسنی» در آمل، «هادی حُقینی» در کلاردشت، «محمد بن زید» در آزادشهر گنبد، «ابوطالب هارونی» در گنبد و بسیاری از سران آل کیا در شمال ایران از جمله مقابر شناخته شده در ایران هستند که مورد توجه زیدیان قرار دارند. با این حال تعداد زیادی از آنها ناشناخته مانده یا مورد بی توجهی واقع شده اند. علاقه زیدیان برای بازدید و زیارت امامان مدفون خویش در ایران، می تواند مقدمه ای برای همگرایی بیش از پیش دو فرقه مهم شیعی، امامیه و زیدیه باشد.

پی نوشت:
[1] . مهدى فرمانیان و سیدعلى موسوى نژاد، درسنامه تاریخ و عقائد زیدیه، ص 13.

[2] . هاینس هالم، تشیع، ترجمه محمدتقى اکبرى، ص 375.

[3] . فضیلت عبدالامیر الشامى، تاریخ الفرق الزیدیه بین القرنین الثانى و الثالث للهجره، ص 284.

[4] . عبدالله بن محمد الشاذلى، مجموع رسائل الامام الهادى الى الحق، ص 484.

[5] . ابوحاتم رازى، گرایش‏ها و مذاهب اسلامى در سه قرن نخست، ترجمه على آقانورى، ص 141.

[6] . حسن بن موسى نوبختى، فرق الشیعه، ص 23- 24.

[7] . همان، ص 55.

[8] . ظهیرالدین مرعشى، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ص 130.

[9] . مهدى فرمانیان و سیدعلى موسوى نژاد، درسنامه تاریخ و عقائد زیدیه، ص 90.

[10] . حسن بن موسى نوبختى، فرق الشیعه، ص 52.

[11] . مجدالدین المؤیدى، التُّحف شرح الزُّلف، ص 48.

[12] . براى نمونه بنگرید به: حُمید بن احمد مُحلّى، الحدائق الوردیه فى مناقب ائمه الزیدیه، ج 1 ص 326 و ج 2 ص 42 و ص 78.

[13] . مهدى فرمانیان و سیدعلى موسوى نژاد، درسنامه تاریخ و عقائد زیدیه، ص 121- 133.

[14] . محمد بن على الشوکانى، شرح الصدور فى حل مشکله الاختلاف بین العلماء، ص 25- 26.

[15] . بدرالدین الحوثى، زیارت القبور(www .iraq .iraq .ir ).

[16] . مصطفى سلطانى، تاریخ و عقاید زیدیه، ص 38- 39.

[17] . حاکم جشمى، نخب من جلاء الأبصار فى کتاب أخبار ائمه الزیدیه، ص 128- 129.

[18] . ناصر اطروش، الإحتساب، ص 46.

[19] . بدرالدین الحوثى، زیارت القبور(www .iraq .iraq .ir ).

[20] .« قال رسول الله( ص):« ستقتل بضعه منّى بخراسان، ما یزورها مکروب إلّا نفّس الله کربتَه و لا مذنب إلّا غفرالله ذنبَه» مجدالدین المؤیدى، التُّحف شرح الزُّلف، ص 152.

[21] . ظهیرالدین مرعشى، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ص 265.

[22] . ابوطالب هارونى، الإفاده فى تاریخ ائمه الزیدیه، ص 62- 67