مجله  فرهنگ زیارت  تابستان 1397، دوره 9، شماره 35 

زیارت مزار مطهر امامان: به ویژه امام حسین علیه السلام در فرهنگ شیعی جایگاه بسیار مهمی دارد. روایات فراوانی اهمیت زیارت را بیان کرده است. در برخی از این روایات، زیارت امامان: به ویژه امام حسین علیه السلام با حج و عمره مقایسه، و برتری خیره کننده زیارت بر حج و عمره بیان شده است. بدفهمی چنین روایاتی گاهی مایه انتقاد و تعرض به شیعه شده است. ازاین رو در نوشته حاضر ابتدا برخی از روایاتی که به این برتری اشاره کرده است بیان شده و در ادامه با بیان شش تأمل سعی شده است تا این بدفهمی اصلاح گردد. ابتدا دلیل تفاوت در مراتب ثواب به تفاوت در شناخت زائر و اوضاع پیرامونی وی تفسیر شده است و در ادامه گفته شده است که مقایسه زیارت با حج و عمره به معنای برتری مستحب بر واجب نیست و مقایسه میان دو عمل مستحب صورت گرفته است؛ در دو عمل مستحب نیز مقایسه به لحاظ خاصیت عمل است، نه خود عمل و آن خاصیت مهم که در زیارت است، همان ترویج و تقویت امامت و رهبری جامعه به دست ولی الهی است. در پایان تذکر داده شده است که بیان ثواب های شگفت آور زیارت در مقایسه با حج و عمره به معنای روی گردان کردن مردم از حج و عمره نیست؛ بلکه ترغیب آنان به حضور هر چه بیشتر در حرم های امامان: به ویژه امام حسین علیه السلام است.
نویسنده : جعفری، جواد
مقدمه
زیارت اولیای الهی در فرهنگ شیعی جایگاه بسیار مهم و والایی دارد. روایات فراوانی به بیان عظمت زیارت پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت پاک ایشان: پرداخته است. در این میان، روایت هایی وجود دارد که به مقایسه ثواب و جایگاه زیارت امامان: به ویژه امام حسین علیه السلام با ثواب و اهمیت حج و عمره پرداخته است.

چنین روایاتی در نگاه اول به ویژه نزد مخالفان تشیع، نشانه غلو یا حتی اهانت به فریضه عظیم حج و عمره تلقی شده است. ازاین رو فهم درست معنای چنین روایاتی اهمیت فراوانی دارد. در زمان حاضر نیز چون وهابیت با بهره گیری از انواع رسانه های جمعی این مسئله را به شدت تبلیغ کرده، از این روایات به عنوان سندی بر عقیده نداشتن شیعه به حرمین شریفین سوء استفاده می کند، ضرورت دارد تا این روایات مورد واکاوی قرار گیرد تا ضمن فهم درست کلام اهل بیت: و بالا بردن معرفت زائر از بهره گیری نابحق دشمنان تشیع جلوگیری شود.

نوشته حاضر به دنبال بیان متن روایاتِ مقایسه زیارت با حج و عمره و ارائه معنایی قابل پذیرش از آن است. ازاین رو ابتدا متن برخی از این روایات ذکر می شود و در ادامه تلاش می شود با توجه به روایات مشابه، معنایی در خور ارائه گردد.

متن روایات مقایسه زیارت امام حسین علیه السلام با حج و عمره
روایت اول: برابری با یک حج و عمره
عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ الله علیه السلام عَنْ زِیَارَةِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ فِیهَا حِجَّةٌ وَ عُمْرَةٌ (ابن قولویه، 1356ش، ص160).

حسین بن مختار گوید از امام صادق علیه السلام از زیارت مزار [امام] حسین علیه السلام سؤال شد. فرمود: «در آن حج و عمره است».

روایت دوم: برابری با ده حج و عمره
عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ: . . . فَقُلْتُ لَهُ (أَبی عَبْدِ الله علیه السلام): بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی رُوِیَ عَنْ أَبِیکَ الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ قَالَ نَعَمْ حِجَّةٌ وَ عُمْرَةٌ حَتَّی عَدَّ عَشَرَةً (همان، 1356ش، ص158).

هارون بن خارجه گوید: . . . به ایشان (امام صادق علیه السلام) عرض کردم: «پدر و مادرم فدای شما، از پدرتان روایت شده است حج و عمره». فرمود: «بله، حج و عمره. . . » تا اینکه ده تا شمرد.

در برخی روایات به برابری با بیست حج، بیست و پنج حج، سی حج، پنجاه حج و هشتاد حج اشاره شده است.

روایت سوم: برابری با صد حج با پیامبر (ص)
عَنْ صَالِحٍ النِّیلِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ الله علیه السلام مَنْ أَتَی قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَارِفاً بِحَقِّهِ کَانَ کَمَنْ حَجَّ مِائَةَ حِجَّةٍ مَعَ رَسُولِ الله (ص) (همان، 1356ش، ص162).

صالح نیلی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «کسی که با شناخت حق [امام] حسین علیه السلام بر مزارش آید، مانند کسی خواهد بود که صد بار به همراه رسول خدا (ص) حج گزارده است».

روایت چهارم: برابری با هزار حج و عمره
عَنْ عَبْدِ الله بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْحَسَنُ عَلَی عَاتِقِهِ وَ الْحُسَیْنُ عَلَی فَخِذِهِ یَلْثِمُهُمَا وَ یُقَبِّلُهُمَا وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُمَا وَ عَادِ مَا [مَنْ] عَادَاهُمَا ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ کَأَنِّی بِهِ وَ قَدْ خُضِبَتْ شَیْبَتُهُ مِنْ دَمِهِ یَدْعُو فَلَا یُجَابُ وَ یَسْتَنْصِرُ فَلَا یُنْصَرُ قُلْتُ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ الله قَالَ شِرَارُ أُمَّتِی مَا لَهُمْ لَا أَنَالَهُمُ اللهُ شَفَاعَتِی ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ کُتِبَ لَهُ ثَوَابُ أَلْفِ حَجَّةٍ وَ أَلْفِ عُمْرَةٍ أَلَا وَ مَنْ زَارَهُ فَکَأَنَّمَا زَارَنِی وَ مَنْ زَارَنِی فَکَأَنَّمَا زَارَ اللَّهَ وَ حَقُّ الزَّائِرِ عَلَی الله أَنْ لَا یُعَذِّبَهُ بِالنَّار

(خزاز رازی، 1401ق، ص16).

عبدالله بن عباس گوید: به محضر پیامبر (ص) وارد شدم در حالی که [امام] حسن بر گردن ایشان، و [امام] حسین بر روی پای ایشان بود. هر دو را می بوسید و می فرمود: «خدایا با هر کس که با این دو دوستی کند، دوست باش و با هر که با این دو دشمنی کند، دشمن باش». سپس فرمود: «ای ابن عباس، گویی او را می بینم در حالی که محاسنش از خونش رنگین شده است. صدا می زند اما جوابی نمی آید. کمک می طلبد اما کمکی نمی شود». عرض کردم: «ای رسول خدا، چه کسی چنین می کند؟» فرمود: «بد نهادان از امت من. آنها را چه شده است؟! خداوند شفاعت مرا به آنان نرساند». سپس فرمود: «ای ابن عباس، هر کس او را با شناخت حقش زیارت کند، برایش هزار حج و هزار عمره نوشته شود. بدان که هر کس او را زیارت کند، مثل این است که مرا زیارت کرده است و هر کس مرا زیارت کند، همانند کسی است که خدا را زیارت کرده است و حق زائر بر خداوند این است که او را با آتش عذاب نکند».

روایت پنجم: برابری هر قدم با یک حج و عمره
عَنْ قُدَامَةَ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ الله علیه السلام قَالَ: مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ مُحْتَسِباً لَا أَشَراً وَ لَا بَطَراً وَ لَا رِیَاءً وَ لَا سُمْعَةً مُحِّصَتْ عَنْهُ ذُنُوبُهُ کَمَا یُمَحَّصُ الثَّوْبُ بِالْمَاءِ فَلَا یَبْقَی عَلَیْهِ دَنَسٌ وَ یُکْتَبُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حِجَّةٌ وَ کُلِّ مَا رَفَعَ قَدَماً عُمْرَةٌ (ابن قولویه، 1356ش، ص1۴۴).

قدامة بن مالک گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «کسی که برای خدا [امام] حسین علیه السلام را زیارت کند، نه برای غرور و تکبر و نه برای به چشم و گوش دیگران رساندن، گناهانش پاک می شود؛ همان گونه که لباس با آب پاک می گردد و پلیدی بر او نمی ماند و برای هر قدمش حجی، و هر گامی که برمی دارد، عمره ای نوشته می شود».

روایت ششم: برابری با نود حج و عمره پیامبر (ص)
عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ الله علیه السلام قَالَ: کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ(ع) ذَاتَ یَوْمٍ فِی حَجْرِ النَّبِیِّ (ص) یُلَاعِبُهُ وَ یُضَاحِکُهُ فَقَالَتْ عَائِشَةُ یَا رَسُولَ الله مَا أَشَدَّ إِعْجَابَکَ بِهَذَا الصَّبِیِّ فَقَالَ لَهَا وَیْلَکِ وَ کَیْفَ لَا أُحِبُّهُ وَ لَا أُعْجَبُ بِهِ وَ هُوَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ قُرَّةُ عَیْنِی أَمَا إِنَّ أُمَّتِی سَتَقْتُلُهُ فَمَنْ زَارَهُ بَعْدَ وَفَاتِهِ کَتَبَ اللهُ لَهُ حِجَّةً مِنْ حِجَجِی قَالَتْ یَا رَسُولَ الله حِجَّةً مِنْ حِجَجِکَ قَالَ نَعَمْ حِجَّتَیْنِ مِنْ حِجَجِی قَالَتْ یَا رَسُولَ الله حِجَّتَیْنِ مِنْ حِجَجِکَ قَالَ نَعَمْ وَ أَرْبَعَةً قَالَ فَلَمْ تَزَلْ تزاده [تُرَادُّهُ] وَ یَزِیدُ وَ یُضْعِفُ حَتَّی بَلَغَ تِسْعِینَ حِجَّةً مِنْ حِجَجِ رَسُولِ الله (ص) بِأَعْمَارِهَا (همان، 1356ش، ص68).

کسی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: روزی [امام] حسین در آغوش پیامبر (ص) بود. پیامبر با او بازی می کرد و او را می خنداند. عایشه گفت: «ای رسول خدا!، چقدر این کودک توجه شما را جلب کرده است!» پیامبر (ص) به او فرمود: وای بر تو! چگونه او را دوست نداشته باشم و توجهم را جلب نکند، درحالی که او میوه دلم و روشنی چشمم است؛ اما امت من او را خواهند کشت. پس کسی که بعد از شهادتش او را زیارت کند، خداوند برای او یک حج از حج های من می نویسد». عایشه گفت: «ای رسول خدا، یک حج از حج های شما؟!» فرمود: «بله، دو حج از حج های من». گفت: «ای رسول خدا، دو حج از حج های شما؟!» فرمود: «بله و چهار» و مدام افزود و چند برابر کرد تا رسید به نود حج از حج های رسول خدا (ص) با عمره هایش.

روایاتی از این نوع، گویای اهمیت و عظمت زیارت مرقد مطهر حضرت سیدالشهدا علیه السلام است و مقایسه آن با حج و عمره، این عظمت را آشکارتر می کند. در مورد این روایات توجه به برخی نکات لازم است.

توضیح روایات مقایسه زیارت امام حسین علیه السلام با حج و عمره

تامل اول: دلیل تفاوت در برابری
بیان برابری های مختلف در روایات نقل شده، نشان اختلاف و پریشانی در روایات نیست؛ زیرا در فرهنگ دینی، میزان شناخت (معرفت) و خلوص نیت افراد، همچنین وضعیت زمانی و مکانی به لحاظ دشواری و آسانی کار در میزان ثواب تأثیرگذار است؛ چنان که در برخی روایات به این نکات تصریح شده است که «با شناخت حق امام» به زیارت برود یا «به خاطر خدا» باشد و «ریا و سُمعه» در آن نباشد و قصد خودنمایی یا خوشگذرانی نداشته باشد.

بدیهی است که میزان خلوص و دخالت این عناصر، می تواند ارزش کار را بیشتر یا کمتر کند. افزون بر اینکه سختی راه، ناامنی آن یا دوری و نزدیکی راه، مساعد یا نامساعد بودن هوا و اوضاع جوی یا اوضاع فرهنگی و اقتصادی جامعه و فرد، همه و همه در میزان ارزش زیارت و در پی آن در برابری آن با حج و عمره دخالت دارد.

وقتی علی بن مهزیار از امام جواد علیه السلام پرسید: «چرا زیارت پدر شما برتر از زیارت امام حسین علیه السلام است»، ایشان پاسخ د اد:

وَ ذَلِکَ أَنَّ أَبَا عَبْدِ الله علیه السلام یَزُورُهُ کُلُّ النَّاسِ وَ أَبِی لَا یَزُورُهُ إِلَّا الْخَوَاصُّ مِنَ الشِّیعَةِ (کلینی، 1407 ق، ج4، ص584).

زیرا امام حسین علیه السلام را همه مردم زیارت می کنند، اما پدرم را کسی جز شیعیان ویژه زیارت نمی کند.

این حدیث نشان می دهد حتی میزان زوار و نوع باورهای آنان در میزان ارزش زیارت مؤثر است.

تأمل دوم: برتری حج واجب بر زیارت
وهابیان بدون درک معنای احادیث نقل شده از پیامبر (ص) و اهل بیت: در مورد برتری زیارت بر حج، آن را نشان شرک دانسته اند. ابن تیمیه می نویسد:

وَحَدَّثَنِی الثِّقَاتُ أَنَّ فِیهِمْ مَنْ یَرَوْنَ الْحَجَّ إِلَیْهَا أَعْظَمَ مِنَ الْحَجِّ إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ، فَیَرَوْنَ الْإِشْرَاکَ بِالله أَعْظَمَ مِنْ عِبَادَةِ الله، وَهَذَا مِنْ أَعْظَمِ الْإِیمَانِ بِالطَّاغُوتِ (ابن تیمیه، 1406ق، ج3، ص451).

افراد مورد اعتماد به من گفتند در میان آنها (شیعیان) کسانی هستند که رفتن به زیارت را بزرگ تر از رفتن به حج می دانند. پس شریک قرار دادن به خداوند را بزرگ تر از بندگی خداوند می دانند و این از بزرگ ترین باور داشتن ها به طاغوت است.

قفاری، وهابی معاصر، در توضیح سخن ابن تیمیه می نویسد:

انّها روایات الهدف منها صرف الناس عن عبادة الواحد القهار إلی عبادة المخالیق الضعفاء، وغایتها التحلل من تکالیف الإسلام وشرائع الدین إلی مجرد نقل القدم إلی قبر لیحصل بذلک علی کل الأجر، حتی تنتهی بمعتقدها إلی ضرب من الإباحیة، والإعراض عن أوامر الله وشرائعه، والتعدی علی محارمه (قفاری، 1414ق، ج2، ص45 علیه السلام).

اینها روایاتی است که هدف از آنها روی گردان کردن مردم از بندگی خداوند واحد قهار به سوی بندگی مخلوقات ضعیف است و نتیجه آن، آزادسازی از تکالیف اسلام و شرایع دین است به سمت صرف قدم برداشتن به سوی قبر برای رسیدن به تمام پاداش، تا اینکه باورمند به آن را در نهایت به نوعی از اباحه و روی گردانی از دستورهای خداوند و شرایع و دستیازی به حرام ها می رساند.

در پاسخ به این شبهات باید گفت هرگز معنای این روایات آن نیست که زیارت امام حسین علیه السلام بر حج مقدم باشد یا بخواهند حج را ترک کنند و تنها زیارت کربلا را انجام دهند؛ زیرا حج واجب است و زیارت امام حسین علیه السلام به اتفاق همه فقهای شیعه مستحب است و مستحب هرگز با واجب تعارض پیدا نمی کند؛ بلکه هنگام تعارض، امر مستحب (زیارت) اصلاً استحبابی ندارد.

زیارت امام حسین علیه السلام گرچه فی نفسه مستحب است، لکن استحباب آن مشروط است به آنکه با واجب تزاحم پیدا نکند و شارع مقدس وقتی استحباب چیزی را امضا می کند که موجب ترک واجب یا انجام حرامی نباشد؛ زیرا مستحبی که موجب ترک واجب بشود، آن مستحب مشروعیت ندارد. ازاین رو شرط صحت انعقاد نذر آن است که آن عمل، راجح باشد و مستحبی که موجب ترک واجب شود، هیچ گونه رجحانی ندارد». پس حتی اگر نذر زیارت امام حسین علیه السلام کرده است و این نذر موجب ترک حج شود، نذر او باطل است و باید به حج برود. مسئله تقدم واجب بر مستحب مورد اتفاق همه علمای شیعه است و در صورت نذر مستحبی که با واجب تعارض داشته باشد، باز نظر راجح در علمای شیعه آن است که نذر باطل است و حج مقدم است (عابدی، بی تا، ص195).

تأمل سوم: مقایسه با حج واجب یا مستحب
مقصود از حج و عمره در تمام روایاتی که ثواب زیارت کربلا را چند برابر حج و عمره معرفی کرده، حج و عمره استحبابی است، نه حج و عمره واجب. دلیل این مدعا حدیثی است که یونس از امام رضا علیه السلام نقل کرده است:

مَنْ زَارَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَدْ حَجَّ وَ اعْتَمَرَ قَالَ قُلْتُ یَطْرَحُ عَنْهُ حِجَّةَ الْإِسْلَامِ قَالَ لَا هِیَ حِجَّةُ الضَّعِیفِ حَتَّی یَقْوَی وَ یَحُجَّ إِلَی بَیْتِ الله الْحَرَامِ (ابن قولویه، 1356ش، ص195).

کسی که مزار [امام] حسین علیه السلام را زیارت کند، حج و عمره به عمل آورده است. عرض کردم: حجة الاسلام (حج واجب) از وی رفع می شود؟ فرمود: خیر، زیارت، حج ضعیف است تا قوّت گیرد و حج بیت الله الحرام را به جای آورد.

همچنین وقتی عبدالکریم بن حسان از امام صادق علیه السلام در مورد برابری زیارت مزار امام حسین علیه السلام با حج عمره می پرسد، امام چنین پاسخ می فرماید:

إِنَّمَا الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ هَاهُنَا وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَرَادَ الْحَجَّ وَ لَمْ یَتَهَیَّأْ لَهُ فَأَتَاهُ کَتَبَ اللهُ لَهُ حِجَّةً وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَرَادَ الْعُمْرَةَ وَ لَمْ یَتَهَیَّأْ لَهُ فَأَتَاهُ کَتَبَ اللهُ لَهُ عُمْرَةً (همان، 1356ش، ص158).

حج و عمره تنها در اینجا (مکه) است و اگر کسی قصد حج کرد و برای آن آمادگی لازم را نیافت، پس به زیارت مزار امام حسین علیه السلام رفت، خداوند برای او حجی می نویسد و اگر کسی قصد عمره کرد و برای آن آمادگی لازم را نیافت، پس به زیارت مزار امام حسین علیه السلام رفت، خداوند برای او عمره ای می نویسد.

چنان که ملاحظه می شود، امام تصریح می کند که حج و عمره تنها در سرزمین وحی صورت می گیرد و چیزی جایگزین آن نمی شود و زیارت تنها برای کسانی این ثواب را دارد که از رفتن به حج و عمره به هر دلیلی ناتوان هستند.

پس در این روایات، یک عمل مستحب با عمل مستحب دیگر مقایسه شده است. پس کسی که حج را انجام ندهد درحالی که مستطیع بوده است، چنانچه به زیارت امام حسین علیه السلام برود، زیارت او هیچ ثوابی نخواهد داشت؛ زیرا قرآن فرموده است: «خداوند اعمال را تنها از متقین می پذیرد» (مائده: ۲۷) و چنین شخصی شرط تقوا را نداشته است.

تأمل چهارم: اختلاف برابری نتیجه اختلاف خاصیت
حال که روشن شد روایات در صدد مقایسه امر واجب با مستحب نیست و دو امر مستحب باهم مقایسه می شود، جا دارد به نکته ظریف علامه مجلسی در اینجا اشاره شود. ایشان می گوید: یک دلیل برتری عملی نسبت به عمل دیگر، می تواند مقایسه به لحاظ تأثیر روحی عمل باشد، نه خود عمل؛ یعنی شارع در مقام بیان برتری خود زیارت بر خود حج و عمره نیست؛ بلکه سخن در خاصیت آن عمل است. ایشان مثالی از خاصیت در بدن می زند تا مطلب روشن گردد: برای نمونه در مورد کسی که تشنه است و بدنش آب نیاز دارد، اگر گفته شود جرعه ای آب بهتر از هزار کیلو نان است، سخن گزافی نیست؛ چنان که اگر در مورد کسی که گرسنه است گفته شود لقمه ای نان برتر از یک رودخانه آب است، سخن درستی خواهد بود. پس سخن در مقایسه ارزش خاصیت و عمل کرد است، نه مقایسه ارزش خود نان و آب. اعمال عبادی نیز غذای روح است. بنابراین عملی می تواند برای روح انسان خاصیت بسیار حیاتی و تأثیرگذاری داشته باشد و از این جهت بر اعمال دیگر برتری یابد نه آنکه خود عمل بر عمل دیگر برتری داشته باشد (ر. ک: مجلسی، 1403ق، ج84، ص10).

ممکن است گفته شود چگونه امکان دارد خاصیت زیارت برای روح انسان بیش از خاصیت حج و عمره باشد؟ پاسخ این پرسش را می توان از بیان فقیه و فیلسوف بزرگ، ملامحسن فیض کاشانی= یافت وی می گوید: اولاً هر کسی که ادعای مسلمانی می کند  حتی اگر ناصبی باشد  اهل حج، عمره، جهاد و امثال آن است، درحالی که زیارت ائمه اطهار: به کسانی اختصاص دارد که هر چند ناقص، به قدر و منزلت آنان معرفت داشته و به ایشان معتقد است؛

ثانیاً حرم های شریف ائمه: مشهد ارواح بلند و مقدس آنان و محل حضور اشباح برزخی نوری شان است. آن ارواح بلند، درحالی که زنده، خوشحال و روزی خورنده از فضل پروردگارشان هستند، در آن مکان های شریف حضور پیدا می کنند و زائر در فضایی که روح امام معصوم حضور دارد، نفس می کشد و عبادت و راز و نیاز می کند؛

ثالثاً زیارت ائمه: صله و نیکی به خود آنان، رسول خدا (ص)، امیرالمؤمنین علیه السلام، فاطمه زهرا (س)، شیعیان، دوستدارانشان و بلکه نیکی به سایر انبیا و اوصیای الهی: است و موجب خوشحالی آنان، اجابت دعوت، تجدید عهد با ولایت، زنده نگه داشتن مرام آنان، و غلبه بر دشمنانشان می گردد. همه اینها عبادت خداست و سبب می شود که انسان به فضایل و برکاتی که نزد خداست، برسد و به رضای او دست یابد؛ زیرا اگر خوشحال کردن مؤمن عادی آن همه فضیلت و ثواب دارد، فضیلت و ثواب خوشحال کردن پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار: غیر قابل وصف خواهد بود؛ زیرا آنان از خطا و گناه معصوم اند و خداوند آنها را امام مؤمنان و پیشرو پرواپیشگان قرار داد؛ آسمان و زمین را برای آنان آفرید. آنها صراط، سبیل و راهنمای به سوی او، دروازه رحمت الهی، وسیله ارتباط بین او و بندگانش هستند؛ اما حج، عمره، جهاد و مانند آن، اگرچه موجب انفاق مال، ترک وطن، تحمل مشقت ها و. . . می گردد، فضیلت این امور در حد زیارت نیست؛ زیرا با آنکه عبادت الهی، اجابت امر او و موجب خشنودی خدا و اولیای او می شود، اما آن فضایل دیگر را کم تر می توان در اینها یافت (ر. ک: آقایی، 1387).

تأمل پنجم: ولایت، روح تمام عبادات
برخی اعمال به لحاظ خاصیت می تواند بسیار مهم باشد. دسته ای از روایات که به روایات پایه های اسلام یا «دعائم الاسلام» معروف است، به این مطلب اشاره روشنی دارد؛ برای نمونه امام باقر علیه السلام فرمودند:

بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَی خَمْسٍ عَلَی الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَایَةِ وَ لَمْ یُنَادَ بِشَیْءٍ کَمَا نُودِیَ بِالْوَلَایَةِ (کلینی، 1407ق، ج2، ص18).

اسلام بر پنج چیز بنا شد: بر نماز و زکات و روزه و حج و ولایت، و به چیزی دعوت نشد آن گونه که به ولایت دعوت شد.

چنان که ملاحظه می شود، امام پس از شمارش ارکان مهم اسلام ولایت را برتر از دیگر ارکان معرفی می کند. دلیل این برتری نیز در روایات بیان شده است. زراره یکی از راویان دانشمند اهل بیت: می گوید: وقتی امام باقر علیه السلام ارکان اسلام را شمردند، من به ایشان عرض کردم: «کدام یک برترند؟» و امام فرمود:

الْوَلَایَةُ أَفْضَلُ لِأَنَّهَا مِفْتَاحُهُنَّ وَ الْوَالِی هُوَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِن (همانجا).

ولایت برتر است؛ زیرا کلید آنهاست و ولیّ تنها کسی است که به آنها راهنمایی می کند.

آری، راز برتری ولایت بر سایر ارکان اسلام این است که بدون ولایت به ارکان دیگر نمی توان راه یافت (دلیل) و وارد شد (کلید). بدون ولایت سایر عبادات جسدی بی روح خواهد بود که هیچ خاصیتی ندارد. ازاین رو اهمال در امر ولایت موجب می شود اعمال دیگر نیز بی ثمر شود. امام باقر علیه السلام در این مورد می فرمایند:

ذِرْوَةُ الْأَمْرِ وَ سَنَامُهُ وَ مِفْتَاحُهُ وَ بَابُ الْأَشْیَاءِ وَ رِضَا الرَّحْمَنِ الطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ {مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ مَنْ تَوَلَّی فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً} (نساء: 80) أَمَا لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَامَ لَیْلَهُ وَ صَامَ نَهَارَهُ وَ تَصَدَّقَ بِجَمِیعِ مَالِهِ وَ حَجَّ جَمِیعَ دَهْرِهِ وَ لَمْ یَعْرِفْ وَلَایَةَ وَلِیِّ الله فَیُوَالِیَهُ وَ یَکُونَ جَمِیعُ أَعْمَالِهِ بِدَلَالَتِهِ إِلَیْهِ مَا کَانَ لَهُ عَلَی الله جَلَّ وَ عَزَّ حَقٌّ فِی ثَوَابِهِ وَ لَا کَانَ مِنْ أَهْلِ الْإِیمَانِ ثُمَّ قَالَ أُولَئِکَ الْمُحْسِنُ مِنْهُمْ یُدْخِلُهُ اللهُ الْجَنَّةَ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ (همان، 1407ق، ص19).

بالاترین مرتبه امر دین و کلیدش و درِ همه چیز و مایه خرسندی خدای رحمان، اطاعت امام است بعد از شناخت او. خداوند عز و جل می فرماید: «هر که پیغمبر را فرمان برد، خدا را فرمان برده است و هر که پشت کند، ما تو را به نگهبانی آنها نفرستاده ایم». اگر مردی شب ها را به عبادت بپا خیزد و روزها را روزه دارد و تمام اموالش را صدقه دهد و در تمام دوران عمرش به حج رود و امر ولایت ولیّ خدا را نشناسد تا از او پیروی کند و تمام اعمالش با راهنمایی او باشد، برای او از ثواب خدای جل و عز حقی نیست و او از اهل ایمان نباشد. سپس فرمود: خدا نیکوکاران از ایشان را به فضل رحمت خود داخل بهشت کند.

چنین روایاتی دلیل برتری فراوان ولایت و نقش کلیدی آن را به روشنی بیان می کند. با توجه به این حقیقت، معلوم می شود که توجه به حرم مطهر امامان: به دلیل تقویت ایمان به ولایت، که رکن اصلی اسلام است، بسیار مورد تأکید شرع واقع شده است و امامان: در این مورد باهم مشترک اند. امام صادق علیه السلام در مورد زیارت حضرت علی علیه السلام فرمودند:

مَنْ زَارَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَاشِیاً کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَجَّةً وَ عُمْرَةً فَإِنْ رَجَعَ مَاشِیاً کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَجَّتَیْنِ وَ عُمْرَتَیْنِ (طوسی، 1407ق، ج6، ص20).

کسی که امیرالمؤمنین علیه السلام را پای پیاده زیارت کند، خداوند به هر قدمی یک حج و یک عمره برای او می نویسد و اگر پیاده برگردد، خداوند به هر قدمی، دو حج و دو عمره برای او ثبت می کند.

یحیی بن سلیمان از امام کاظم علیه السلام در مورد زیارت امام رضا علیه السلام نقل می کند:

مَنْ زَارَ قَبْرَ وَلَدِی عَلِیٍّ کَانَ لَهُ عِنْدَ الله کَسَبْعِینَ حَجَّةً مَبْرُورَةً قَالَ قُلْتُ سَبْعِینَ حَجَّةً قَالَ نَعَمْ وَ سَبْعِینَ أَلْفَ حَجَّةٍ قَالَ قُلْتُ سَبْعِینَ أَلْفَ حَجَّةٍ قَالَ رُبَّ حَجَّةٍ لَا تُقْبَلُ مَنْ زَارَهُ وَ بَاتَ عِنْدَهُ لَیْلَةً کَانَ کَمَنْ زَارَ اللهَ فِی عَرْشِهِ (کلینی، 1407ق، ج4، ص585).

هر کس فرزندم علی را زیارت کند، برای او نزد خداوند هفتاد حج پسندیده است. عرض کردم: هفتاد حج؟! فرمود: بله و بلکه هفتاد هزار حج. عرض کردم: هفتاد هزار حج؟! فرمود: چه بسا حجی پذیرفته نشود. هر کس او را زیارت کند و یک شب را نزد ایشان بگذراند، همانند کسی است که خداوند را در عرش خود زیارت کرده است.

امام جواد علیه السلام نیز از امام صادق علیه السلام قانون کلی را چنین بیان می دارد: «مَنْ زَارَ وَاحِداً مِنَّا کَانَ کَمَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ علیه السلام» (شیخ صدوق، 1406ق، ص98)؛ «هر کس یکی از ما را زیارت کند، همانند کسی است که [امام] حسین علیه السلام را زیارت کند».

باز از همین روست که در روایات بیان شده است که فریضه حج نیز برای کامل شدن به ولایت نیاز دارد. امام باقر علیه السلام فرمودند: «تَمَامُ الْحَجِ لِقَاءُ الْإِمَامِ» (کلینی، 1407ق، ج4، ص549)؛ «کامل شدن، حج ملاقات امام است». در حدیث دیگری از امام باقر علیه السلام این مطلب مهم چنین توضیح داده شده است:

نَظَرَ إِلَی النَّاسِ یَطُوفُونَ حَوْلَ الْکَعْبَةِ فَقَالَ هَکَذَا کَانُوا یَطُوفُونَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ إِنَّمَا أُمِرُوا أَنْ یَطُوفُوا بِهَا ثُمَّ یَنْفِرُوا إِلَیْنَا فَیُعْلِمُونَا وَلَایَتَهُمْ وَ مَوَدَّتَهُمْ وَ یَعْرِضُوا عَلَیْنَا نُصْرَتَهُمْ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ: (فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ) (کلینی، 1407ق، ج1، ص392).

امام به مردمی که گرداگرد کعبه طواف می کردند، نگاه کرد و سپس فرمود: «در دوران جاهلیت (پیش از اسلام) نیز این چنین طواف می کردند. تنها به این دلیل مأمور شدند گرد آن طواف کنند که بعد از آن به سوی ما سفر کنند و ولایت و مودتشان را به ما اطلاع دهند و یاری شان را به ما عرضه کنند» و بعد امام این آیه را قرائت کردند: «پس دل های برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده ».

بر اساس این بیان امام باقر علیه السلام، اصل تشریع حج و تشویق مردم برای حضور در آن برای نشان دادن ولایت به امامان: و یاری کردن آنان است. ازاین رو طبیعی است که زیارت حرم امامان: که نمود بیشتری در امر ولایت دارد، ثواب دو چندان داشته باشد. در واقع، همه این روایات می خواهند جامعه را به این مسئله توجه دهند که روح همه عبادات، که حج جامع ترین آنهاست، حاکمیت نظام اسلامی است و این روایات، بیان می کنند که حاکمیت نظام مبتنی بر آرمان های توحیدی، با رهبری امام عادل تحقق می یابد و این، روح همه عبادات است؛ زیرا در سایه حاکمیت اهل بیت است که همه ارزش ها در جامعه تحقق می یابند؛ به بیانی دیگر رهبری امام عادل که جلوه کامل حاکمیت توحید است، روح و جوهر حقیقی حج است و حجی با حقیقت همراه است که در سایه رهبری امام عادل باشد. اما آن حجی که در حاکمیت طاغوت انجام می شود، در واقع، ظاهر حج است. سراسر حج، لبیک گویی به خدای واحد و برائت از مشرکین است. بنابراین جامعه ای که بنای مبارزه با شرک و کفر و سردمداران شرک و کفر را ندارد، حج در آن جامعه، واقعیت پیدا نمی کند. حجی که با نظام توحیدی و امامت پیوند نخورد، در واقع حج جاهلیت است.

تأمل ششم: بیان برتری برای بازدارندگی یا تشویق
یکی از شبهات وهابیت این است که بیان این ثواب های فراوان برای روی گردان کردن مردم از حج و زیارت است. اما این سخن بسیار نارواست.

نخستین پیام روایات مزبور این است که می خواهند به امور مهم و سرنوشت ساز اجتماعی جامعه اسلامی توجه دهند (ولایت و رهبری) و مقصود این نیست که از اهمیت حج بکاهند؛ زیرا اگر حج اهمیت نداشته باشد، معیار قرار دادن آن، مناسبتی ندارد و اینکه زیارت اهل بیت: را با حج مقایسه می کنند، نشان می دهد که حج، مهم است؛ ولی زیارت اهل بیت: به دلیل ویژگی خاص آنان (امامت جامعه)، مهم تر است.

این موضوع، به زیارت اهل بیت: هم اختصاص ندارد. در روایاتی نقل شده که اصلاح میان زن و شوهر یا صبر در مصائب، پاداش هزار شهید را دارد. این روایات، نمی خواهد مردم را از جبهه رفتن و جهاد و رزم باز دارد؛ بلکه می خواهد اهمیت این کار را نشان دهد و بگوید در جایی که نیازی به جبهه رفتن نیست، این کار، ثوابش از جبهه رفتن بیشتر است؛ نه اینکه در جایی که جامعه اسلامی به جهاد و مجاهد نیاز دارد، مردم جبهه ها را خالی بگذارند تا دشمن وارد خاک کشور اسلامی شود، بعد بگویند: «میان زن و شوهر را اصلاح کنید؛ چون این، ثوابش بیشتر است». این روایات در واقع، اهمیت پیشگیری از متلاشی شدن خانواده را بیان می کند.

بنابراین از آنجا که اهمیت حج و اهمیت شهادت در راه خدا بین مسلمانان معلوم است، پیشوایان اسلام برای توجه دادن مسلمانان به ارزش و اهمیت مسائل مهم اجتماعی که نقشی اساسی در سازندگی جامعه دارند، آنها را با حج و جهاد مقایسه کرده و به کسانی که در کنار وظایف واجب خودشان، به این مسائل پرداخته اند، مژده داده اند که ثواب شما، بیشتر است و خداوند از فضل خود پاداشی به شما عنایت می کند که با حج مستحبی و عمره مستحبی قابل مقایسه نیست. بنابراین علت مضاعف بودن پاداش در اموری که به آنها اشاره شد، این است که مردم خیال نکنند همه ثواب ها در حج و عمره خلاصه می شود و به این سلسله امور نیز تشویق شوند (ر. ک: محمدی ری شهری، 1388ش، شماره اول، ص۱۱).

نتیجه
آنچه گفته شد، نشان می دهد که وقتی گفته می شود زیارت امام با چندین حج مستحبی برابر است، یعنی تا ولایت اهل بیت: نباشد، حج که جامع ترین عبادات است، مفهوم و معنا ندارد و در واقع، همه این عبادات می خواهند مسلمانان را برای حکومت جهانی اسلام به رهبری حضرت ولی عصر/ آماده کنند. پس مهم ترین پیام سیاسی تأکید بر زیارت حرم امامان: ، زمینه سازی برای حکومت ایشان است.

پیام مزبور از زیارت همه حرم ها قابل استنباط است؛ اما زیارت هر امامی که این محتوا را بیشتر برساند و مردم را برای تشکیل حکومت جهانی حضرت مهدی/ بیشتر آماده کند و برای زمینه سازی حکومت جهانی اسلام، مناسب تر باشد، فضیلت و ارزش بیشتری دارد. ازاین رو در روایات بر زیارت حرم امام حسین علیه السلام تأکید بیشتری شده است و به همین دلیل است که این زیارت، تأثیر بیشتری دارد. البته در بعضی اوضاع سیاسی  اجتماعی، ممکن است این پیام در زیارت یکی دیگر از امامان، نمود بیشتری داشته باشد؛ مانند زیارت امام رضا علیه السلام؛ اما به طور کلی، در طول تاریخ، تا ظهور حضرت امام زمان، پیامی که زیارت قبر مطهر امام حسین علیه السلام برای تشکیل حکومت اسلامی دارد، از همه امامان: ، قوی تر است و به همین جهت، تأکید بیشتری بر زیارت سیدالشهدا علیه السلام شده است.

فهرست منابع

کتاب ها

٭ قرآن

ابن تیمیة، احمد بن عبد الحلیم (1406ق). منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق: محمد رشاد سالم، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، چاپ اول.

ابن قولویه، جعفر بن محمد (1356ش). کامل الزیارات، تصحیح عبدالحسین امینی، نجف اشرف، دار المرتضویة، چاپ اول.

خزاز رازی، علی بن محمد (1401ق). کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر: ، تصحیح عبداللطیف حسینی کوهکمری، قم، بیدار.

شیخ صدوق، محمد بن علی (1406ق). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم.

طوسی، محمد بن الحسن (1407ق). تهذیب الأحکام، تحقیق حسن الموسوی الخراسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.

عابدی، احمد (بی تا). توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، بررسی و نقد افترائات دکتر قفاری بر مذهب شیعه، تهران، مشعر، چاپ اول.

قفاری، ناصر بن عبدالله (1414ق). اصول مذهب الشیعة الإمامیة الإثنی عشریة  عرض و نقد ، بی جا، بی نا، چاپ اول.

کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.

کوفی اهوازی، حسین بن سعید (1404ق). المؤمن، قم، مؤسسة الإمام المهدی/.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403ق). بحار الأنوار، تحقیق جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

مقاله ها

آقایی، یاسر (1387ش). «مبانی فکری و اعتقادی زیارت»، مجموعه مقالات هم اندیشی زیارت، قم، مشعر، چاپ اول.

محمدی ری شهری، محمد (1388ش). «زیارت و امامت»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره اول.