مجله  فرهنگ زیارت  تابستان 1397، دوره 9، شماره 35 

اربعین امام حسین علیه السلام نقطه عطفی در تاریخ اسلام بعد از واقعه عاشوراست. توصیه ائمه: سبب شده است که شیعیان در طول تاریخ، به زیارت امام حسین علیه السلام در این روز مبادرت کنند که غالباً به صورت پیاده روی بوده است. در این مقاله برخی از آثار اخلاقی شرکت در راهپیمایی اربعین بررسی می شود. در این مقاله ابتدا به برخی از فضایل اخلاقی امام حسین علیه السلام اشاره شده و سپس تأثیرپذیری راهپیمایان از اسوه اخلاق و فضیلت، حضرت امام حسین علیه السلام در بُعد فردی و اجتماعی، بررسی گردیده است. در این مقاله روشن شده امام حسین علیه السلام به دلیل دارا بودن عالی ترین فضیلت های اخلاقی و رفتاری، سرمشق همه حق طلبان و آزادی خواهان جهان است. راهپیمایان اربعین با هدف تداوم خط عزت آفرین و ستم سوز حسینی در این مراسم بی نظیر شرکت می کنند. حضور در راهپیمایی اربعین، گذشته از دستاوردهای معنوی و پاداش اخروی، در آگاهی بخشی و اصلاح اخلاق فردی و اجتماعی شرکت کنندگان در این مراسم بسیار مؤثر است.
نویسنده : نجفی، حافظ
مقدمه
اربعین امام حسین علیه السلام یکی از فرازهای مهم تاریخ بعد از عاشوراست که به نقطه عطفی در تاریخ اسلام و تشیع تبدیل شد. بر اساس روایتی از حضرت امام حسن عسکری علیه السلام (مفید، 1413 ق، ص53؛ ابن طاووس، 1416ق، ج3، ص100)، بزرگ داشت روز اربعین و زیارت حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام در آن روز، یکی از پنج علامت مؤمن است. ارادتمندان حضرت امام حسین علیه السلام بر همین اساس و بنا به دستورالعملی که امام صادق علیه السلام به صفوان جمّال تعلیم داد (طوسی، 1411 ق، ص788-789)، همواره به زیارت آن حضرت در این روز مبادرت می کردند.

این سیره مستمر شیعه از زمان ائمه اطهار: تاکنون ادامه داشته و چند سالی است که ابعاد تازه ای به خود گرفته است؛ به طوری که شیعیان و دوستداران اهل بیت: از سراسر جهان، به ویژه عراق و ایران در مراسم باشکوه و معنوی اربعین شرکت می کنند و بزرگ ترین همایش مردمی را با محوریت فرهنگ اهل بیت: تشکیل می دهند. مسلماً چنین مراسم ساده ولی باعظمتی، از جنبه های گوناگون اعتقادی، اجتماعی، سیاسی و... آثار و برکات فراوانی را به همراه دارد و فرصت های ارزشمندی را در اختیار ما قرار می دهد. از جمله دستاوردهای اربعین، تأثیر بسیار شگرف آن در اخلاق فردی و اجتماعی شرکت کنندگان است؛ چراکه رسول خدا9 و خاندان مطهر ایشان، سرچشمه همه فضیلت هایند و در قله های اخلاق و معنویت قرار دارند.

بر اساس تصریح چند آیه از قرآن کریم، هدف از بعثت رسول خدا9 تعلیم و تربیت انسان بوده است (بقره، 129؛ آل عمران، 164؛ جمعه، 2). امیر مؤمنان، علی علیه السلام در تشریح دستاوردهای بعثت پیامبر اکرم(ص) فرمود:

فَهَداهُم بِهِ مِنَ الضَّلالَةِ وَاَنقَذَهُم بِمَکانِهِ مِنَ الجَهالَةِ... (شریف رضی، 1369ش، خطبه 1).

خداوند به دست پیامبرش مردم را از گمراهی به سوی هدایت رهنمون شد و با نقش آفرینی پیامبر، مردم را از نابخردی رهایی بخشید.

امام حسین علیه السلام، در طول دوران زندگی پرافتخار خود، به ویژه در قیام کربلا، همان اهداف پیامبر اکرم(ص) را دنبال کرد. او که در مکتب تربیتی پیامبر اسلام بزرگ شده و صاحب امتیاز «حُسَینُ مِنّی وَ اَنا مِن حُسیَن» (مجلسی، 1403 ق، ج43، ص261) است، از آغاز قیام خود با سخنرانی ها و نامه هایش همه مردم را به ارزش های اخلاقی و انسانی دعوت کرد. سرانجام، آن بزرگوار به منظور هدایت مردم و ایجاد تغییر در اوضاع عمومی جامعه، خود و همه عزیزانش را قربانی راه خداوند کرد. در زیارت اربعین آن حضرت آمده است:

فَأَعْذَرَ فِی الدُّعَاءِ وَ مَنَحَ النُّصْحَ وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَیْرَةِ الضَّلَالَةِ... (طوسی، 1407 ق، ج6، ص113).

آن حضرت [با اتمام حجت بر مردم]، هر عذری را از امت برداشت و اندرز و نصیحت آنان را با مهربانی انجام داد و خون پاکش را در راه تو [ای خدا] نثار کرد تا بندگانت را از جهالت و حیرت و گمراهی نجات دهد.

به جهت ذو ابعاد بودن شخصیت امام حسین علیه السلام و تأثیرگذاری عمیق نهضت سیدالشهدا در تاریخ اسلام، تاکنون پژوهش های بسیاری در این زمینه ها صورت گرفته و نهضت پرافتخار کربلا و ادبیات حسینی، جلوه بسیار پررنگی در ادبیات جهان اسلام، بلکه پیروان ادیان دیگر داشته است؛ چراکه حسین بن علی(ع) در طول عمر 57 ساله خود، فراز و فرود های زیادی را پشت سر گذاشت و ابعاد زندگی آن حضرت از جنبه های مختلف فردی، خانوادگی، سیاسی و اجتماعی، الهام بخش همه آزادگان جهان بوده است. شعاعی از این تأثیرگذاری را هر سال در حضور دوستداران حسین بن علی(ع) و آزادگان جهان (از سراسر دنیا و از ملیت ها و مذاهب مختلف) در راهپیمایی باشکوه اربعین شاهد هستیم. یکی از ابعاد وجودی حضرت اباعبدالله، سیره اخلاقی ایشان و تأثیر آن در زندگی فردی و اجتماعی شیعیان، بلکه همه دوست داران آن امام شهید است. در این مقاله ابتدا نگاهی اجمالی به سیره اخلاقی آن حضرت می افکنیم و سپس برخی از دستاوردهای اخلاقی پیاده روی و زیارت اربعین را بررسی می کنیم.

نگاهی به سیره اخلاقی امام حسین علیه السلام
در این قسمت به برخی از فضایل اخلاقی حضرت اباعبدالله علیه السلام اشاره ای گذار می کنیم تا الگویی برای همه پیروان آن حضرت به  ویژه زائران ایشان باشد.

1. گذشت فوق العاده
پیامبر اسلام9 و اهل بیت:، اسوه های اخلاق و فضیلت بودند و یکی از صفات بارز آن بزرگواران گذشت و فداکاری برای امت بود. تاریخ، جلوه های زیبایی از ایثار را در سیره اهل بیت عصمت و طهارت: ثبت کرده است که در آیات و روایات بسیاری به آنها تصریح شده است؛ از جمله سوره مبارکه (هل اتی) که درباره انفاق و گذشت فوق العاده خاندان عصمت: نازل گردیده است.

زندگی حضرت امام حسین علیه السلام نیز که در چنین خانواده ای پا به عرصه حیات اجتماعی گذاشته، سرشار از گذشت و ایثار است. آن حضرت برای حفظ دین خدا، هدایت مردم و اصلاح امور جامعه، جان شریف خود و همه عزیزانش را تقدیم راه خدا کرد و چه ایثاری بالاتر از بذل جان؟ علاوه بر آن، در زندگی عادی آن بزرگوار نیز نمونه های بسیاری از گذشت وجود دارد.

نقل شده است یکی از غلامان، خطایی کرد که باید تنبیه می شد، امام حسین علیه السلام نیز دستور داد تا او را تنبیه کنند. اما آن غلام، قسمتی از آیه 134 آل عمران را خواند: (...وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ)؛ یعنی مؤمنین، فروبرنده خشم خود هستند. امام حسین علیه السلام فرمود: «او را رها کنید». غلام سپس ادامه آیه را خواند که (وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ)؛ یعنی از خطاهای مردم نیز می گذرند. امام علیه السلام فرمود: «تو را عفو کردم». غلام باز ادامه آیه را خواند: (وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ)؛ «خداوند، نیکوکاران را دوست دارد». امام حسین علیه السلام فرمود: «تو را در راه خدا آزاد کردم و دو برابر آنچه به تو عطا می کردم، عطا خواهم کرد» (مجلسی، 1403ق، ج44، ص195).

2. سخاوت و بخشش
سخاوت و بخشندگی مالی نیز از صفات ممتاز مؤمنان در نظام اخلاقی اسلام است. اما سخاوت اهل بیت: از جمله امام حسین علیه السلام با نوعی بزرگ منشی و عظمت روحی همراه بوده است. به روایتی، امام حسین علیه السلام کنیزکی را به خاطر هدیه دادن یک شاخه گل آزاد کرد. وقتی علت را پرسیدند، فرمود:

خدا ما را این طور پرورش داده است؛ زیرا خداوند می فرماید: (وَإِذَا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا...) (نساء: 86)؛ هر گاه به شما درودی گفته شود؛ نیکوتر از آن را یا عین آن را در پاسخ بگویید. بهتر از این شاخه ریحان، آزاد کردن این کنیز بود» (مجلسی، 1403 ق، ج44، ص195).

همچنین نقل شده است: عبدالرحمان سلمی سوره مبارکه حمد را به یکی از کودکان امام حسین علیه السلام یاد داد. هنگامی که آن کودک سوره حمد را برای امام حسین علیه السلام خواند، آن حضرت مبلغ هزار اشرفی و هزار حله به عبدالرحمان عطا کرد و دهان او را از دُرّ پر کرد و فرمود: «این عطا در مقابل آن حمدی که وی به فرزند من تعلیم داد، ناچیز است» (همان، 1403ق، ج44، ص191).

3. فریفته نشدن به جاذبه های دنیایی
دنیا با همه جاذبه هایش در نظر اولیای الهی گذرگاهی بیش نیست و مقام و منصب و دارایی های آن نیز تنها وسیله ای عاریتی است. بدین روی پیامبر9 و اهل بیت عصمت و طهارت: هرگز به دنیا دل نبستند و فریفته لذات و جاذبه های آن نشدند و همگان را نیز به پرهیز از آن سفارش کردند. آن بزرگواران همواره هشدار می دادند که اگر کسی از تعالیم قرآن و عترت و تربیت دینی محروم باشد، ممکن است در دام دنیاطلبی و مفسده های آن گرفتار شود. امام علی علیه السلام فرمود:

أَلَا حُرٌّ یَدَعُ هَذِهِ اللُّمَاظَةَ لِأَهْلِهَا إِنَّهُ لَیْسَ لِأَنْفُسِکُمْ ثَمَنٌ إِلَّا الْجَنَّةَ فَلَا تَبِیعُوهَا إِلَّا بِهَا (شریف رضی، 1369ش، حکمت 456).

آگاه باشید، انسان آزاده، لُماظه را به اهلش واگذار می کند. همانا بهشت، بهای جان های شماست خود را به کمتر از آن نفروشید.

در منطق حسین بن علی8، یکی از دلایل انحراف و گرفتاری های فرهنگی و اجتماعی مردم، دنیاپرستی و فریفته مال و منال دنیا شدن است. نقل شده است که وقتی امام حسین علیه السلام (براساس دعوت مردم) به سمت کوفه می رفت، فرزدق را دید که از کوفه باز می گشت. امام علیه السلام از وی پرسید: «کوفه چه خبر؟» فرزدق گفت: «قلب های مردم با تو، ولی شمشیرهای آنان با بنی امیه است». فرمود: «راست می گویی؛ زیرا:

النَّاسُ عَبِیدُ الدُّنْیَا وَ الدِّینُ لَعِقٌ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ یَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَایِشُهُمْ فَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلَاءِ قَلَّ الدَّیَّانُونَ». (مجلسی، 1403 ق، ج44، ص195)

مردم برده دنیایند و دین پیرایه ای بر زبانشان است. وقتی گرد دین می چرخند که دنیای آنان به وسیله دین تأمین شود. اما وقتی به وسیله ابتلا محک می خورند، دینداران اندک اند.

و لذا امام حسین علیه السلام مکرر می فرمود:

یا اهل لذة دنیا لا بقاء لها ان اغترارا بظل زائل حمق (همان، 1403 ق، ج44، ص193).

ای کسانی که اهل لذت دنیایی هستید، بدانید که آن ماندگار نیست. حقا که فریب خوردن از سایه ای که از بین می رود، حماقت است.

در بخش هایی از زیارت اربعین نیز مشخص شده است کسانی که امام و رهبر خود و نوه پیامبر و سرور جوانان بهشت را به طرزی بسیار فجیع و دلخراش کشتند، عبارت بودند از فریب خوردگان دنیا، آخرت فروشان، هواپرستان و پیروان حاکمان نفاق پیشه:

وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَیْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیَا وَ بَاعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الْأَدْنَی وَ شَرَی آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْکَسِ وَ تَغَطْرَسَ وَ تَرَدَّی فِی هَوَاهُ وَ أَسْخَطَ نَبِیَّکَ وَ أَطَاعَ مِنْ عِبَادِکَ أَهْلَ الشِّقَاقِ وَ النِّفَاقِ... (طوسی، 1407 ق، ج6، ص114).

و علیه حسین علیه السلام دست به دست هم دادند، کسانی که فریب دنیا را خوردند و بهره خود را به پست ترین قیمت فروختند و آخرت خویش را به بهایی بس ناچیز از دست دادند و با گردن فرازی، در چاه هوا و هوس سرنگون شدند و تو و پیامبرت را به خشم آوردند و [اینها همه بر اثر آن بود که] از حاکمان اختلاف افکن و نفاق انگیز، پیروی کردند.

پیام زیارت اربعین این است که جامعه باید مراقب باشد در بعد اخلاقی، عواملی چون دنیاطلبی و هواپرستی، و در بعد سیاسی، گرایش به رهبران غیر الهی و اطاعت از آنان، عامل سقوطشان نشود.

4. کمک به دیگران و رفع گرفتاری از آنان
امام حسین علیه السلام مشکل گشای گرفتاران در اوضاع سخت زندگی بود. بر پایه روایت، آن حضرت از بس در شب های تاریک و به صورت ناشناس غذا و مایحتاج زندگی محرومان را به دوش حمل کرد، وقتی به شهادت رسید، بر پشت مبارکش آثار پینه مشاهده کردند. علتش را که از امام زین العابدین علیه السلام پرسیدند، فرمود: «این پینه ها اثر کیسه های غذایی است که پدرم شب ها به دوش می کشید و به خانه یتیمان و فقرا می رسانید» (مجلسی، 1403 ق، ج44، ص190). نقل شده است امام حسین علیه السلام نزد اسامة بن زید که مریض بود رفت. وقتی شنید که از بدهی سنگین ناله می کند، او را با پرداخت شصت هزار درهم آرام کرد (همان، 1403 ق، ج44، ص189).

همچنین در تاریخ آمده است:

مردی اعرابی (بیابان نشین) نزد امام حسین علیه السلام آمد و گفت: «یا بن رسول الله، من ضامن یک دیه کامل شده ام و از پرداخت آن عاجزم. با خویشتن گفتم باید از کریم ترین مردم درخواست کنم و کریم تر از اهل بیت رسول خدا9 ندیده ام». امام حسین علیه السلام فرمود: «ای برادر عرب، من از تو سه موضوع را می پرسم، اگر یکی از آنها را پاسخ بگویی، یک سوم دیه ای را که گفتی به تو عطا می کنم. اگر جواب دو موضوع را بگویی، دو قسمت آن دیه را به تو می دهم. اگر جواب هر سه را بگویی من تمام آن دیه را به تو می پردازم». وقتی اعرابی سه سؤال امام را جواب داد، امام دیه کامل را پرداخت کرد (همان، 1403ق، ج44، ص196).

5. عزت طلبی و ذلت گریزی
کرنش در برابر دنیا و دنیاپرستان، انسان را خوار و ذلیل می گرداند. حضرت امام حسین علیه السلام که مجسمه همه فضیلت ها و تنها کسی بود که شایستگی رهبری امت اسلامی را داشت، پذیرش حکومت فردی مثل یزید را تن دادن به ذلت و گرویدن به زندگی حقیرانه تلقی می کرد. آن حضرت می فرمود:

ما از خاندان نبوت و رسالتیم؛ خاندانی که خانه آنها محل رفت و آمد فرشتگان است و خداوند به خاطر ما همه چیز را آغاز کرد و همه چیز را پایان می بخشد. اما یزید، مردی فاسق و شرابخوار و قاتل است و آشکارا جنایت و گناه می کند و مثل من با مثل او بیعت نخواهد کرد (ابن طاووس، بی تا، ص23).

بنابراین روش زندگی و مرام حسین بن علی8، حرکت در مسیر عزت و سربلندی است. آن حضرت در جواب قیس بن اشعث که گفت: «چرا به حکم فرزندان عمویت گردن نمی نهی؟ از آنها هیچ گونه بدی به تو نخواهد رسید»، فرمود:

لَا وَ اللهِ لَا أُعْطِیکُمْ بِیَدِی إِعْطَاءَ الذَّلِیلِ وَ لَا أُقِرُّ لَکُمْ إِقْرَارَ الْعَبِیدِ. (ابومخنف، 1417ق، ص209؛ مجلسی، 1403ق، ج45، ص7).

نه به خداوند، نه دستم را [برای بیعت] همانند ذلیلان در دستان شما خواهم گذاشت و نه مثل بندگان در برابر شما کرنش و اقرار می کنم.

6. شاد کردن دیگران
روایات بسیاری در خصوص ادخال سرور در دل مؤمنان وجود دارد. چه زیباست که پیروان اهل بیت: خصوصاً زائران حضرت اباعبدالله علیه السلام با رفتارهای سنجیده و برخوردهای شایسته در شادی و نشاط برادران ایمانی خود سهیم باشند و آسایش و آرامش را به آنان هدیه کنند. هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام نقل می کند که ایشان فرمود: «از محبوب ترین کارها نزد خداوند شاد کردن مؤمن به وسیله برطرف نمودن گرسنگی و رفع گرفتاری و پرداخت بدهکاری اش است» (کلینی، 1407ق، ج2، ص192).

سیره حضرت امام حسین علیه السلام این بود که همواره دل دردمندان و بیچارگان را شاد می کرد و مسلمان و غیر مسلمان نیز برایش یکسان بود. در روایتی آمده است:

روزی امام حسین علیه السلام غلامی را دید که با سگی غذا می خورد. به وی فرمود: «چرا چنین می کنی»؟ گفت: «یا بن رسول الله، من غمگینم. می خواهم این سگ را شاد کنم، شاید من هم شاد شوم. غم و اندوه من این است که مالک من شخصی است یهودی و من در نظر دارم از وی جدا شوم». امام حسین علیه السلام مبلغ دویست اشرفی نزد مالک آن غلام برد. یهودی گفت: این غلام من فدای قدم تو باد و این باغ و بستان را نیز به آن غلام بخشیدم و این مبلغ پول را هم که دادی به شما تقدیم نمودم. امام حسین علیه السلام فرمود: «من نیز این پول را به تو بخشیدم». یهودی گفت: «من هم قبول کردم و این پول را به آن غلام بخشیدم». امام حسین علیه السلام فرمود: «من نیز آن غلام را آزاد کردم و این پول و باغ را به او بخشیدم». زن آن یهودی گفت: «هم اکنون اسلام اختیار نمودم و مهریه ام را به شوهرم بخشیدم». شوهرش گفت: «من نیز مسلمان شدم و این خانه ام را به زنم بخشیدم» (مجلسی، 1403ق، ج44، ص194).

7. تواضع
حضرات معصومین: با وجود داشتن شخصیت والا و کم نظیر، بسیار فروتن و متواضع بودند و به شخصیت دیگران احترام می گذاشتند. درباره حضرت امام حسین علیه السلام گفته شده است: ایشان با فقیران و بیچارگان هم غذا می شد و این آیه را تلاوت می کرد: (إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ) (نحل، 23)؛ «خدا افراد متکبر را دوست ندارد». سپس فقرا را هم به منزل خود دعوت می کرد (همان، 1403ق، ج44، ص189).

موارد یادشده نمونه بسیار اندکی از اخلاق و رفتار آموزنده امام حسین علیه السلام است. پیروان و دوستداران خاندان عصمت و طهارت: که از سیره عملی اهل بیت خصوصاً حضرت امام حسین علیه السلام الهام می گیرند و آن بزرگواران را به عنوان الگوی زندگی خود برگزیده اند، می کوشند در اخلاق فردی، خانوادگی و اجتماعی، زندگی خود را همرنگ الگوهای خود قرار دهند.

شرکت کنندگان در راهپیمایی اربعین نیز که با هدف زیارت امام حسین علیه السلام و تداوم خط سرخ حسینی در این مراسم شرکت می کنند، جلوه های زیبایی از اخلاق حسینی را به نمایش می گذارند. زائران اربعین حسینی و راهپیمایان، اخلاق و رفتار، بلکه تمام برنامه های زندگی خود را به گونه ای تنظیم می کنند که در راستای اوامر الهی و سنت پیامبر اسلام9 و برآورنده رضایت ائمه اطهار خصوصاً امام حسین علیه السلام باشد. اربعین فرصت خوبی برای ایجاد تحول مثبت در زندگی است. افراد در این پیاده روی فرصت فکر کردن پیدا می کنند تا به وضعیت فعلی و اهداف آینده شان فکر کنند؛ به اینکه چه کارهایی را باید برای پیشرفت در زندگی شان انجام دهند و چه رفتارهایی را باید در تعامل با دیگران خصوصاً خانواده خود حذف یا تقویت کنند. توجه به همین نکات باعث می شود بعد از برگشتن از این سفر، زمینه برای تغییر و تحول معنوی، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی افراد فراهم شود. بدین جهت پیاده روی برای زیارت امام حسین علیه السلام در ایام اربعین، از جهات متعدد دارای ارزش، فضیلت و نقش مثبت در زندگی انسان است که شاید صرف حضور در حرم و خواندن زیارتنامه، چنین دستاوردی به همراه نداشته باشد.

در ادامه مقاله برخی از دستاوردهای اخلاقی پیاده روی و زیارت امام حسین علیه السلام را از دو بعد فردی و اجتماعی بررسی می کنیم:

دستاوردهای اخلاقی راهپیمایی اربعین
1. اخلاق فردی
الف) خودسازی و تهذیب نفس
بر پایه روایات، پیاده روی برای زیارت امام حسین علیه السلام پاداش بسیار فوق العاده ای دارد (ر.ک: حر عاملی، 1409ق، ج14، ص439). اما لازمه رسیدن به آن ثواب و ارزش های فوق العاده، فراهم بودن شرایط روحی و معنوی است که یکی از مهم ترین آنها خودسازی، صفای باطن و ایستادگی در برابر هواهای نفسانی و رذایل اخلاقی است. همان طور که یاران باوفای حضرت سیدالشهدا علیه السلام، از جاذبه های فریبنده دنیا گذشتند و با وجود اینکه امام حسین علیه السلام بیعت خود را از آنان برداشت و از آنها خواست جان خود را حفظ کنند و از معرکه جنگ بیرون بروند، آنان وفاداری خود را نشان دادند و خویش را فدای مکتب حسین علیه السلام کردند. حضرت عباس علیه السلام دعوت نامه شمر بن ذی الجوشن را رد کرد و اوج وفاداری خود را به امام حسین علیه السلام نشان داد. همچنین وهب، تازه داماد که همراه با نوعروسش در کربلا حضور پیدا کرده بود، جهاد در رکاب فرزند رسول خدا و شهادت در راه دین را به زندگی دنیایی و لحظات شیرین زندگی در کنار همسر ترجیح داد.

زائران اباعبدالله علیه السلام و شرکت کنندگان در راهپیمایی اربعین نیز با این حرکت خود می کوشند در تمام صحنه های زندگی به آن الگوهای اخلاقی و معنوی تأسی بجویند و شیوه زندگی آنان را برگزینند. این زائران، خود را مثل آن رزمندگانی می دانند که پس از بازگشت از نبردی سنگین، پیامبر خدا9 به آنان فرمود: «جهاد اکبر هنوز برای شما باقی مانده است» (شیخ صدوق، 1361ش، ص160). بدین جهت می کوشند وجود خود را که به عطر معنویت خوش بو شده است، از همه آلودگی ها و معاصی مصون دارند.

زیارت حضرت اباعبدالله علیه السلام و اولاد و اصحاب شهیدش که جلوه ای از نور خدا و تجسم خلوص، عبودیت و پاکی هستند، زائران را متوجه نقایص خود می کند و راه بازگشت و توبه را برایشان هموار می کند. ازاین رو پیاده روی برای زیارت حضرت اباعبدالله علیه السلام، فرصت مناسبی برای بازگشت به اصالت های خویش است؛ دریچه ای به سوی تزکیه و پاکسازی درون از همه آلودگی ها و رذایل و آراستن به فضیلت های اخلاقی و رفتاری.

ب) آرامش روحی و روانی
انسان ها بر حسب تقاضای فطرت به تکیه گاهی مطمئن نیاز دارند (ر.ک: روم، 30) که تعالیم دینی این نیاز فطری را به وسیله توجه دادن انسان به آفریدگار دانا و توانا پاسخ اطمینان بخش داده و برای رسیدن به آن نیز راهنمایانی قرار داده است. رفتن به زیارت اولیای الهی در حقیقت گامی برای رسیدن به خداوند است. زیارت حضرات معصومین به هدف دار و جهت دار بودن زندگی انسان کمک می کند و در قلب و روح زائر نوعی اطمینان، آرامش و امیدواری به وجود می آورد. التماس زائر به خداوند در چنین مکان های منوری برای اینکه آن وجودهای مقدس به اذن الهی برایش شفاعت کنند یا این درخواست که خداوند به حرمت آن پاکان، لطف خویش را شامل حال او کند، زائر را به رحمت الهی امیدوارتر می کند و او را از غم های جانکاه، نگرانی های فرساینده و آشفتگی های روانی می رهاند.

شرکت کنندگان در راهپیمایی اربعین حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام از سراسر جهان به احترام خون پاک آن حضرت و مرارت های خاندان مظلومش به سوی کربلا حرکت می کنند. آنان به صراحت ابراز می دارند که وقتی با هدف زیارت مرقد نورانی امام حسین علیه السلام در مسیر راهپیمایی قرار می گیرند، ناخودآگاه احساس سبکی می کنند و به آرامش می رسند. این یکی از نشانه های زدوده شدن گناهان از صفحه قلب است. به فراخور این فرآیند، شاهدیم که زائران از جهت اخلاقی و رفتاری ارتقا می یابند. بنابراین پیاده روی اربعین، زمینه رشد معنوی انسان را فراهم می کند و او را در برابر ناملایمات روزگار و مصائبی که بر او وارد می آید، صبور می سازد. گویا زیارت مرقد شریف امام حسین علیه السلام مرهم دردها و التیام بخش آلام روحی و موجب آرامش قلب انسان است.

ج) عزتمندی و تعالی شخصیت
از منظر قرآن، انسان موجودی باارزش و دارای منزلت رفیع است: (وَ لَقَد کَرَّمنا بَنِی آدَمَ...) (اسراء، 70)؛ «به یقین فرزندان آدم را کرامت دادیم...». در پرتو این کرامت ذاتی که به عنوان یکی از مبانی تعلیم و تربیت شناخته می شود (جمعی از نویسندگان زیر نظر آیت الله مصباح یزدی، 1390ش، ص189)، اولیای الهی همواره انسان را به پاسداری از ارزش های خویش و پرهیز از اموری که ارزش انسان را خدشه دار می کند، توصیه کرده اند (شریف رضی، 1369ش، حکمت 456). امام علی علیه السلام ارزش انسان را موهبتی الهی می داند که در صورت ضایع شدن، جبران آن ممکن نخواهد بود:

وَ أَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْکَ إِلَی الرَّغَائِبِ فَإِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً... (همان، 1369ش، نامه 31).

فرزندم،. .. با گرامی داشتن نفس خود، آن را از هر پستی حفظ کن، هر چند تو را به نعمت های فراوان برساند؛ زیرا در برابر مقداری که از کرامت نفس به خرج می گذاری، عوضی به دست نخواهی آورد.

تاریخ حسین بن علی(ع) نشان می دهد آن بزرگوار در طول حیات نورانی خود، به  ویژه در نهضت کربلا، همواره از کرامت انسان سخن گفته، پذیرش حکومت یزید را مساوی با ذلت و خواری شمرده و شأن خود را برتر از آن دانسته است که به چنین خفت و خواری ای تن بدهد. «هَیهاتَ مِنّا الذِّلَّةُ» سیدالشهدا علیه السلام در طول تاریخ طنین انداز بوده و به شعار هر آزاده ای تبدیل شده و یکی از درس های نهضت خونین کربلاست. امام حسین علیه السلام به عنوان آموزگار حریت و آزادگی، خود را موظف می دانست که مردم خفته آن عصر را بیدار کند و این احساس کرامت را به همه مردم، خصوصاً شیعیان و پیروان خود منتقل کند.

قطعاً حرکت در مسیر امام حسین علیه السلام اعتلای شخصیت و منزلت انسان را به دنبال دارد و پیاده روی اربعین، نوعی ابراز وجود و اعلام موضع در برابر دشمنان، و احیاگر روحیه عزت طلبی و ذلت گریزی است؛ چراکه هرگونه ارتباط قلبی و اعتقادی با آن نورهای پاک، نوعی احساس کرامت و ارزشمندی برای انسان به ارمغان می آورد. اینکه پیروان و ارادتمندان اهل بیت: در طول تاریخ هرگز زیر بار ذلت نرفته اند، نتیجه درسی است که از مکتب تربیتی اهل بیت خصوصاً سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام گرفته اند.

د) صبر و مقاومت در راه خداوند
صبر در تعالیم اخلاقی، اهمیت ویژه ای دارد؛ به گونه ای که بر پایه روایات، نسبت صبر به ایمان، مانند نسبت سر به بدن است؛ همان گونه که با نبود سر، بدن انسان فاقد حیات می شود، اگر انسان مؤمن از صبر بی بهره باشد، ایمان او نیز فاقد ارزش خواهد بود (کلینی، 1407ق، ج2، ص89).

مراسم راهپیمایی اربعین همراه با انواع سختی ها و مرارت ها مانند خستگی جسمانی، تاول زدن پاها، گرفتگی عضلات بدن، آفتاب سوختگی، سرماخوردن و بیماری، بی خوابی و... همراه است که تحمل این مشکلات، نیازمند صبوری و شکیبایی است. بسیاری از شرکت کنندگان در راهپیمایی اربعین، ممکن است در زندگی خود گرفتاری های زیادی داشته و از نظر مالی هم در مضیقه باشند، اما با هزینه شخصی و تنها با انگیزه معنوی قدم در این مسیر دشوار می نهند؛ زیرا معتقدند که حضور در مراسم اربعین، بهترین فرصت برای افزایش توانمندی های روحی و جسمی و تمرین مقابله با مرارت ها و دشواری هاست و انسان را پخته تر، و روحش را زلال تر می کند. (ر.ک: تمیمی آمدی، 1366ش، ص305). آنان معتقدند که رضای الهی و بهشت برین با عافیت طلبی و خوش گذرانی به دست نخواهد آمد. حضرت امام باقر علیه السلام در روایتی فرمود:

الْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَکَارِهِ وَ الصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمَکَارِهِ فِی الدُّنْیَا دَخَلَ الْجَنَّةَ... (کلینی، 1407ق، ج2، ص89).

بهشت با سختی ها و صبر برای آن آمیخته شده است. هرکس [در راه ادای وظیفه و اطاعت پروردگار] بر تلخی ها و سختی های دنیا صبور باشد، وارد بهشت می شود.

نتیجه اینکه پیاده روی اربعین یک کلاس عملی برای بالا بردن صبر، تحمل و شکیبایی است. مواجه شدن با سختی های مسیر و تحمل کمبود امکانات و خستگی سفر، باعث می شود افرادی که در زندگی همواره در رفاه بوده و امکانات بیشتری داشته اند و طعم سختی را نچشیده اند، نگرششان به زندگی تغییر کند. آنان که مرفه بار آمده اند، گرفتار سستی در اراده و ناپختگی در تصمیم های زندگی می شوند؛ اما بعد از شرکت در این راهپیمایی و دیدن این رنج ها و مرارات ها اعتراف می کنند که بزرگ شده اند و شخصیتشان رشد یافته است.

2. اخلاق اجتماعی
یکی از ابعاد مهم راهپیمایی اربعین که فرصت بسیار ارزشمندی برای بهره برداری محسوب می شود، جنبه اجتماعی آن است. در این بخش به برخی از دستاوردهای اخلاقی اربعین در بُعد اجتماعی اشاره می گردد:

الف) محبت، همدلی و برادری
یکی از دستاوردهای اجتماعی راهپیمایی اربعین این است که همه شرکت کنندگان با یکدیگر احساس صمیمیت و همدلی و برادری می کنند. در این اجتماع عظیم، دوستداران اهل بیت:، از ده ها کشور دنیا و از ملیت های مختلف، با خلوص و عشق، دور هم جمع می شوند تا برای امام خود سوگواری کنند و مرام آن حضرت را نصب العین خود قرار دهند. در پرتو این علاقه مقدس، اجتماعی تشکیل می شود که عالی ترین نوع تعاملات اخلاقی و رفتاری را در آن شاهدیم و می بینیم همه با یکدیگر در نهایت صفا، صمیمیت و محبت، بدون در نظر گرفتن رنگ و نژاد و مذهب، در یک مسیر و با یک مقصد مشخص که همان مرام امام حسین علیه السلام است، حرکت می کنند. در این حرکت عظیم اجتماعی، رویه عمومی مردم پایبندی به فرهنگ تسامح و مداراست؛ چراکه پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت طاهرین: همواره تلاش می کردند مردم را به عنوان برادران ایمانی به رفتارهای صمیمی وادار کنند و به فضیلت های اخلاقی بیارایند. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که می فرمود:

اتَّقُوا الله وَ کُونُوا إِخْوَةً بَرَرَةً مُتَحَابِّینَ فِی الله مُتَوَاصِلِینَ مُتَرَاحِمِینَ تَزَاوَرُوا وَ تَلَاقَوْا وَ تَذَاکَرُوا أَمْرَنَا وَ أَحْیُوهُ (همان، 1407ق، ج2، ص175).

تقوا پیشه کنید و برای یکدیگر برادران نیکو باشید. به خاطر خدا یکدیگر را دوست بدارید و با هم پیوند دوستی برقرار کنید و همدیگر را ببینید و درباره امر اهل بیت (فرهنگ و معارف و حقوق اهل بیت:) مذاکره کنید و امر ما را زنده کنید.

ب) سخاوت و مهمان نوازی
بر پایه روایات، سخاوت از خصلت های پیامبران و نشانه مؤمن است که خمیرمایه دوستان خدا بر آن سرشته شده است (جعفر بن محمد8، 1400ق، ص82). این خصلت اجتماعی، موجب تقرب انسان به خداوند و ورود به بهشت می گردد. دارندگان این خصلت، پناهگاه مردم اند و با سخاوت خود، همانند باران که عامل حیات روی زمین است، باعث طراوت زندگی مردم می شوند (حمیری، 1413ق، ص72 و 73). بسیاری از مسلمانان با تأسی به سیره حضرات معصومین: سخاوت را به عنوان یک فضیلت و مصداق اطاعت پروردگار، مورد توجه قرار داده و از دارایی مادی و معنوی خود، هرچند اندک باشد، به دیگران می بخشند (جعفر بن محمد8، 1400ق، ص83).

در مراسم جهانی اربعین حسینی هم صحنه های زیبایی از مهربانی، صمیمیت، بخشش و سخاوت در عراق، ایران و دیگر مناطق مشاهده می شود. با نزدیک شدن به ایام اربعین، عاشقان و دل باختگان حضرت سیدالشهدا علیه السلام، در عراق و دیگر کشورها اندوخته های مادی خود را برای پذیرایی از زائران اباعبدالله الحسین علیه السلام به موکب های متعددی که در مسیر منتهی به کربلا وجود دارد، می آورند و نیاز های گوناگون زائران را برآورده می کنند تا با این کار، ارادت خود را به حضرت امام حسین علیه السلام ابراز کنند. تکریم زائرین از سوی مردم سخاوتمند عراق بسیار چشم گیر و ستودنی است و هرکس به اندازه وسع و توان خود در پذیرایی از زائران اربعین شرکت دارد؛ به گونه ای که طولانی ترین و بزرگ ترین سفره پذیرایی دنیا را در اربعین می توان دید؛ سفره ای که هر سال از مرز ایران تا کربلا در مدت چند روز گسترده می شود و از بیست الی سی میلیون میهمان پذیرایی می شود و برای صرف غذاها به آنان التماس می کنند. این رویداد در دنیا بی سابقه و بی نظیر است.

چنین حرکتی باعث نهادینه شدن روحیه ایثار و از خودگذشتگی در مردم می شود؛ به طوری که می توان موسم اربعین را بزرگ ترین و پرجمعیت ترین کلاس آموزس سخاوت، گذشت و ایثار نامید.

ج) اتحاد و انسجام اجتماعی
اربعین، بزرگ ترین اجتماع بشری با محوریت فرهنگ اهل بیت: است، مهم ترین ویژگی این حضور خیره کننده جهانی این است که اغلب شرکت کنندگان بر یکدلی می اندیشند و وحدت و یکپارچگی مسلمانان را مرهمی برای آلام منطقه می دانند. وحدت مسلمانان بر محور تعالیم نورانی اسلام و قرآن و عترت: موضوعی است که خدای متعال در قرآن، و اولیای الهی در سخنان خود همواره مردم را بدان سفارش کرده اند.

در راهپیمایی اربعین، هر سال بیش از بیست میلیون نفر با محوریت اسلام و امام حسین علیه السلام در یک سو به حرکت در می آیند، همه به یک هدف می اندیشند و یک نقطه مشترک دارند و این عامل مهمی برای شکل گیری و تداوم اتحاد میان مسلمانان است و نشان می دهد مکتب اهل بیت: در ایجاد اتحاد میان مردم و ثبات بخشی به آن بسیار قدرتمند است. باید پیروان همه مذاهب که محبت خاندان پیامبر و رعایت حرمتشان را وظیفه خود می دانند، از این فرصت برای نزدیک شدن افکار و سلایق به یکدیگر بهره ببرند و در مسیر وحدت بیشتر مسلمانان بکوشند و روز به روز بر اقتدار و عظمت خود بیفزایند.

د) عدالت طلبی و ظلم ستیزی
بر اساس بیان قرآن، مستکبران برای تحکیم پایه های قدرت خود همواره میان مردم اختلاف می انداختند تا بدین وسیله، نیروی متراکم و عظیم آنان را تضعیف، و آنها را گرفتار خفت و خواری کنند و به پذیرش سلطه ظالمانه خود مجبور سازند. (ر.ک: قصص، 4).

رهبران الهی دقیقاً همین موضوع را نوک پیکان حملات خود به قدرت های استکباری قرار می دهند و می کوشند مردم را از ظلم پذیری و زندگی ذلت بار نجات دهند و آنان را به عزت برسانند.

امام حسین علیه السلام از پذیرش حکومت یزید سر باز زد؛ اما نه از روی تکبر، بلکه به استناد سخن جد بزرگوارش(ص) که آن را مساوی با نابودی شریعت محمدی می دانست و حکومت را بر آل ابوسفیان حرام اعلام کرد: «لْخِلَافَةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَی آلِ سُفْیَانَ» (ابن نما حلی، 1406ق، ص25؛ ابن طاووس، بی تا، ص24).

بنابراین در مرام حسین بن علی8 ستم پذیری و فرومایگی هرگز جایی ندارد. مرام حسین، عدالت خواهی و ظلم ستیزی است. آن حضرت فرمود:

هان ای مردم، ای عصرها و نسل ها، به هوش باشید که این فرومایه، فرزند فرومایه، اینک مرا میان دو راه و دو انتخاب قرار داده است: بر سر دو راهی ذلت پذیری و تسلیم خفت بار در برابر فرومایگان و بیدادگران حاکم، یا مرگ پرافتخار و باعزت و سرفرازی، و چقدر دور است از ما که ذلت و خواری را برگزینیم. خدا و پیامبر او و ایمان آوردگان و دامان های پاک و غیرتمند و جان های ستم ستیز و باشرافت نمی پذیرند که ما فرمانبرداری فرومایگان و استبدادگران پست را بر شهادت مقدم بداریم (ابن نما حلی، 1406ق، ص55؛ ابن شعبه، 1404ق/1363ش، ص241).

حضور عاشقانه مردم در راهپیمایی اربعین، به معنای لبیک به ندای امام حسین علیه السلام و تأسی به آن حضرت، در آزادگی و عدالت خواهی و ظلم ستیز و پاسخ به ندای «هل من ناصر» حسینی است؛ چراکه نهضت عاشورا جریانی فرازمانی و فرامکانی و برای همه بشریت در تمام زمان هاست.

نتیجه گیری
سیره عملی و زندگی پیامبر و اهل بیت عصمت و طهارت: سرمشق زندگی دوستداران، خصوصاً شیعیان و پیروان راستین آنان است. پیامبر اسلام9 برای عملی کردن مکارم اخلاق مبعوث شد و ائمه اطهار: زیباترین صحنه های اخلاق کریمانه را با تواضع، حلم و بردباری، گذشت و ایثار، برآوردن حوایج دردمندان و خدمت به بندگان خدا، اجرای عدالت و مبارزه با ظلم و فساد و... به منصه ظهور رساندند و عالی ترین شیوه اخلاقی را به شیعیان خود آموختند. رهروان و دوستداران اهل بیت خصوصاً امام حسین علیه السلام نیز در راهپیمایی اربعین، با آراستن خود به تقوا و تهذیب نفس، و ایستادگی در برابر دشمن درون و بیرون، جلوه های بی نظیری از اخلاق و رفتار کریمانه را به نمایش می گذارند. آنان با آگاهی کامل از نقشه های تفرقه افکنانه دشمنان، خود را برادر همه مسلمانان اعم از شیعه و سنی می دانند و تبلیغات بیگانگان را به هیچ می انگارند. آنان عزت را در خط سرخ حسین علیه السلام جست وجو می کنند و بر رشد روحی و فکری، مادی و معنوی، اجتماعی و سیاسی مسلمانان و استقلال همه جانبه پافشاری می کنند. بدین جهت، راهپیمایی اربعین را می توان خیزش توفنده امتی دانست که توطئه ها را خنثا، صفوف مسلمان را به هم فشرده تر، و دل ها را به هم نزدیک تر می کند.

فهرست منابع

٭ قرآن کریم، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.

ابن شعبه، حسن بن علی (1404ق). تحف العقول عن آل الرسول، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.

ابن طاووس، علی بن موسی (بی تا). اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه احمد فهری زنجانی، تهران، نشر جهان.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1416ق). الاقبال بالاعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول.

ابن نما، جعفر بن محمد (1406ق). مثیر الأحزان، تحقیق و تصحیح مدرسه امام مهدی/، قم، نشر مدرسه امام مهدی.

ابو مخنف، لوط بن یحیی (1417ق). وقعة الطفّ، تحقیق و تصحیح محمدهادی یوسفی غروی، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

آمدی، عبدالواحد بن محمد (1366ش). تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق و تصحیح مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات.

جعفر بن محمد8، امام ششم (1400ق). مصباح الشریعة، منسوب به امام ششم علیه السلام، بیروت، اعلمی.

جمعی از نویسندگان زیر نظر آیت الله مصباح یزدی (1390ش). فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، مؤسسه فرهنگی مدرسه برهان (انتشارات مدرسه).

حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق). وسائل الشیعة، تحقیق و تصحیح مؤسسه آل البیت:، قم، نشر مؤسسه آل البیت:.

حمیری، عبدالله بن جعفر (1413ق). قرب الإسناد، تحقیق مؤسّسه آل البیت لإحیاء التراث، قم، مؤسسه آل البیت:، چاپ اول.

خلیل بن أحمد، فراهیدی (1414ق). العین (ترتیب کتاب العین)، تحقیق محمدحسن بکائی، قم، مؤسّسة النشر الإسلامی، چاپ اول.

شریف رضی، محمد بن حسین (1369ش). نهج البلاغة، تحقیق: محمدکاظم محمدی و محمد دشتی، قم، منشورات الإمام علی علیه السلام، چاپ دوم.

شیخ صدوق، محمد بن علی، (1361ش). معانی الأخبار، تحقیق علی أکبر الغفاری، قم، مؤسّسة النشر الإسلامی.

--------------- (1413ق). من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.

طوسی، محمد بن حسن (1411ق). مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، تصحیح اسماعیل انصاری زنجانی، اعداد علی اصغر مروارید، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة.

--------------- (1407ق). تهذیب الأحکام، تحقیق حسن الموسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.

کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم.

مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم.

مفید، محمد بن محمد (1413ق). کتاب المزارـ مناسک المزار، تحقیق محمدباقر الأبطحی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول.

نوری، حسین بن محمدتقی (1379ش). چشم اندازی به تحریفات عاشورا (لؤلؤ و مرجان)، تحقیق مصطفی درایتی، قم، انتشارات احمد مطهری، چاپ اول.