مجله  فرهنگ زیارت  بهار 1398، دوره 10، شماره 38 

زیارت اولیای خدا از عبادات مورد سفارش در معارف قرآن و اهل بیت: است. این عمل عبادی، آثار تربیتی فراوانی در زائر ایجاد می کند که از آنها نقش تربیتی آن در بُعد اعتقادی است. زیارت قبور اولیای خدا، همراه با خواندن زیارتنامه های مأثوری که برای آنان بیان شده، زائر را به سوی شناختی واقعی از عالم هستی و ارتباطات موجود در آن سوق می دهد. در این مقاله، با بررسی توصیفی و تحلیلی محورهای اساسی زیارت به دست آمد که رکن اساسی زیارت در بُعد اعتقادی، پرورش توحیدمحوری، یعنی اعتقاد به وحدانیت پروردگار است. ازاین رو، در همه زیارتنامه ها، مؤثر اصلی در عالم را پروردگار معرفی شده است و در مرحله بعد، هدایت به سوی برگزیدگان الهی و کسانی که خداوند به آنان توجه خاص کرده است و محبوب پروردگار گردیده اند. معادباوری و ارتباط متقابل با ارواح برگزیدگان خدا از دیگر آثار زیارت در بُعد اعتقادی بر زائر است که باعث باورمندی او به جهان دیگر می شود. زیارت اولیای خدا نقش مهمی در شناخت واسطه های فیض الهی دارد و انسان را با این واقعیت آشنا می کند که فیض الهی را باید از مسیر بندگان خاص خدا دریافت کرد.
نویسنده : حسینی، داود
مقدمه
تربیت دینی، مفهومی عام، و شامل حوزه های مختلفی همچون تربیت عقلانی، سیاسی، اجتماعی، جنسی، عاطفی، اعتقادی، اخلاقی و عبادی است. تربیت دینی، عبارت است از: مجموعه اعمال عمدی و هدف دار، به منظور آموزش گزاره های معتبر دین به افراد دیگر؛ طوری که آن افراد در عمل و نظر به آن آموزه ها متعهد و پایبند شوند (داوودی، 1390ش، ص111). میان ابعاد مختلف تربیت دینی، تربیت اعتقادی، مهم ترین بُعد است؛ زیرا دینداری، بدون اعتقاد به عقاید بنیادین دینی معنایی نخواهد داشت.

«عقیده»، واژه ای عربی است که از «ع ق د» مشتق شده. عقد، به معنای بستن و ضد گشودن است. تقریباً این معنا در همه واژه های مشتق از این ماده وجود دارد. برای مثال، معقد به معنای محل بستن، و عُقده به معنای گره (قسمت به هم بسته شده) است. عقد ازدواج نیز، که در زبان فارسی رایج است، در همین معنا به کار می رود. عقیده و اعتقاد، به معنای گره خوردن و پیوند خوردن چیزی با قلب است؛ طوری که گویا قلب و آن امور را با طنابی به یکدیگر بسته اند (قرشی بنایی، 1412ق، ج5، ص24؛ راغب اصفهانی، 1374ش، ص626). این معنای عقیده و اعتقاد، عام است و به دین اختصاص ندارد و امور غیر دینی را هم در بر می گیرد.

این واژه میان مسلمانان، به بخشی از معنای لغوی خود محدود شد و در نتیجه، معنای خاصی یافت. عقیده و اعتقاد میان مسلمانان، به معنای پیوند و گره خوردن دین و معارف دینی با قلب است. بدیهی است که وقتی دین و معارف دینی با قلب کسی پیوند می خورد، آن آموزه ها را از صمیم قلب پذیرفته است. بنابراین، عقیده و اعتقاد، به معنای پذیرش قلبی معارف دینی است و بسیاری از معارف دینی را در بر می گیرد و قلمرو وسیعی می یابد. ولی این واژه، کم کم میان مسلمانان معنای خاص پیدا کرد و فقط شامل اموری شد که جنبه شناختی و اندیشه ای دارند و بعضی از آنها از اهمیت بیشتری برخوردار شدند که به اصول عقاید معروف شده اند؛ زیرا این عقاید، ریشه و اساس دیگر اعتقادات دینی اند.

ضرورت تربیت اعتقادی
اصول اعتقادی صحیح، ضامن سعادت دنیا و آخرت هر فرد است و پرورش این اصول در جان هر متربی، از وظایف اولیه والدین و مربیان و ابزار های تربیتی جامعه است؛ چنان که قرآن درباره پند لقمان حکیم به فرزندش می فرماید:

{إِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لَا تُشْرِکْ بِاللهِإِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ}

(لقمان: 13)

به خاطر بیاور هنگامی را که لقمان به فرزندش، درحالی که او را موعظه می کرد، گفت: «پسرم! هیچ چیز را شریک خدا قرار مده، که شرک ظلم عظیمی است».

در اندرزی دیگر درباره مسئله معاد می فرماید:

{یا بُنَیَّ إِنَّهَا إِن تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَکُن فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللهُ إِنَّ اللهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ}(لقمان: 16).

پسرم! اگر اعمال نیک و بد، حتی به اندازه دانة خردلی باشد که درون صخره ای یا در گوشه ای از آسمان یا درون زمین جای گیرد، خدا آن را در دادگاه قیامت حاضر می کند [و حساب آن را می رسد]؛ زیرا خداوند دقیق و آگاه است.

اهمیت پرورش اعتقادی، به حدی است که حضرت یعقوب علیه السلام، در بستر مرگ و در واپسین لحظات زندگی، در مورد ایمان فرزندانش نگران بود و از آنها درباره ایمانشان پرسید. قرآن کریم در این باره می فرماید:

{إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِیهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِی قَالُواْ نَعْبُدُ إِلَهَکَ وَإِلَهَ آبَائِکَ} (بقره: 133).

هنگامی که مرگ نزد یعقوب علیه السلام آمد، او به فرزندانش گفت: «پس از من چه چیز را می پرستید»؟ گفتند: «خدای تو و خدای پدرانت را».

معیار ارزش شناخت های انسان، عبارت از میزان نقشی است که اشیای مورد شناسایی، در رفع نیازها و تکامل او ایفا می کنند. به عبارتی، هر قدر نقش چیزی در رفع نیازهای انسان و تکامل او بیشتر باشد، ارزش دانستنِ آن بیشتر است. ارزش علم طب، برابر است با نقش آن در زندگی انسان و همچنین است علم حساب و هندسه و دیگر علوم؛ به عبارت دیگر، ارزش علم، مساوی است با نقش معلوم در رفع نیازها و تأمین تکامل انسان.

بنابراین، شناخت آفریدگار جهان، برترینِ شناخت هاست؛ زیرا هیچ شناختی مانند شناخت خداوند متعال، در تکامل انسان و رفع نیازهایش نقش ندارد. ازهمین رو، امام علی علیه السلام می فرماید: «مَعْرِفَةُ اللهِ سُبْحَانَهُ أَعْلَی الْمَعَارِفِ»؛ «شناخت خداوند سبحان، برترین شناخت هاست» (آمدی، 1366ش، ص81).

انسان تا خدا را نشناسد، به هر مرتبه از علم و ادراک که برسد، شناخت او از هستی ناقص و ناتمام است؛ زیرا معلول را بدون علت، و پدیده را بدون پدیدآورنده شناخته است. با شناخت آفریدگار جهان، معرفت انسان به هستی کامل می شود. به فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام: «مَنْ عَرَفَ الله کَمُلَتْ مَعْرِفَتُهُ»؛ «کسی که خدا را شناخت، شناخت او کامل است» (همان جا).

ارزش زیارت و دیگر اعمال عبادی، منهای شناخت خدا، با ارزش فوایدی که آن علم یا عمل برای انسان پدید می آورد، برابر است؛ یعنی برابر است با ارزش لذایذ مادی. اما آیا لذت محدود، به ویژه اگر با ناراحتی های نامحدود توأم باشد، با لذت نامحدود مقایسه شدنی است و آیا ارزش محدود را در مقایسه با ارزش نامحدود، می توان ارزش نامید؟

ارزش محدود مادی در مقایسه با ارزش نامحدود معنوی، چنان ناچیز است که شایستگی نام ارزش را ندارد. بنابراین، کسی که خدا را نیافته، هیچ نیافته است؛ هرچند یافته های او همه چیز جز خدا باشد. به فرموده امام حسین علیه السلام در دعای عرفه: «مَا ذَا وَجَدَ مَنْ فَقَدَکَ وَ مَا الَّذِی فَقَدَ مَنْ وَجَدَکَ»؛ «[خدایا] چه چیزی یافته آن که تو را از کف داده، و چه از دست داده آن که تو را یافته است»؟ (مجلسی، 1403ق، ج95، ص226).

ازاین روست که به فرموده امام صادق علیه السلام، «همه ارزش های مادی و دنیوی نزد خداشناسِ واقعی، از خاک زیر پا بی ارزش تر است». ایشان می فرماید:

اگر مردم ارزش واقعی شناخت خدا را بدانند، به شکوفه های رنگین زندگی دنیا و لذایذ دنیوی چشم نمی دوزند و دنیا نزد آنان از خاک زیر پایشان بی ارزش تر می شود و مانند کسی که در باغ های بهشت، همراه با اولیای خدا در لذت دائم است، از نعمت معرفت خداوند عزّوجلّ متنعم و متلذذ می شوند (کلینی، 1375ش، ج8، ص247).

پرورش اصول اعتقادی صحیح، ضامن سعادت دنیا و آخرت هر فرد است. عوامل مختلفی می تواند در پرورش اعتقادی انسان ها مؤثر باشد. دیدن آیات آفاقی و انفسی، دیدن معجزات پیامبران، کرامات اولیای الهی، مطالعه آثار علمی، شنیدن موعظه، تلاوت کتاب خدا و زیارت قبور اموات و اولیای خدا، نمونه ای از این عوامل اند.

در این میان، زیارت قبور اولیای خدا نقش مؤثری در پرورش اعتقادی زائر دارد؛ به این معنا که زیارت اولیای الهی می تواند بسترساز «عبودیت الهی» در حیات انسانی باشد. به گفته علامه طباطبایی، ادب الهی، انجام عمل بر هیئت توحید است (طباطبایی، 1393ق، ج6، ص258). تربیت اسلامی، عمدتاً آداب بندگی، و بر محور توحید است؛ یعنی جلوه های ظاهری عبودیت و تصویر توحید، ابتدا در فکر و اندیشه انسان تصویرسازی می شود، سپس در رفتار فرد تجلی پیدا می کند. مقام معظم رهبری، در این زمینه می فرماید:

توحید، صرفاً یک نظریه فلسفی و فکری نیست؛ بلکه یک روش زندگی برای انسان هاست؛ خدا را در زندگی خود حاکم کردن و دست قدرت های گوناگون را از زندگی بشرکوتاه نمودن است. لاإله إلا الله، که پیام اصلی پیغمبر ما و همه پیغمبران است، به معنای این است که در زندگی و در مسیر انسان و در انتخاب روش های زندگی، قدرت های طاغوتی و شیطان ها نباید دخالت کنند. اگر توحید در زندگی مسلمانان و جامعه بشری تحقق پیدا کند، دنیای بشر هم آباد خواهد شد؛ دنیایی در خدمت تکامل و تعالی حقیقی انسان (بیانات مقام معظم رهبری 2/7/82).

اگر ما به توحید اعتقاد داشته باشیم، اما در عمل به آن ملتزم نباشیم و رسم بندگی را ادا نکنیم، به تعبیر شهید مطهری، گرفتار نوعی ماتریالیسم اخلاقی و شرک عملی هستیم؛ یعنی عملمان موحدانه و غیب باورانه نیست و فاصله بین اعتقاد و عمل ما زیاد است (مطهری، 1389ش، ج15، ص353).

زیارت و تربیت اعتقادی
1- توحید و خداباوری
در اسلام و همچنین ادیان الهی، محور دعوت انبیا توحید بوده است. در بسیاری از آیات قرآن، همچون آیات سوره هود و احزاب، به صراحت یا اشاره آمده است که روح دعوت انبیا، تسلیم شدن در برابر خدای واحد و دعوت به توحید نظری و عملی بوده است. به فرموده علامه طباطبایی، در آیات قرآن یک روح حاکم است و آن، توحید است. هیچ یک از عقاید و اخلاق و احکام، از این روح اساسیِ دین تخطی نمی کنند و در حقیقت، همه آنها جسم اند برای آن روح واحد؛ یعنی توحید، و تحقق توحید فردی و اجتماعی، از طریق عقاید و اخلاق و احکام ممکن است. روح دعوت در ادیان الهی دیگر نیز همین توحید بوده است و همه در جمله«ان لا تعبدوا الاّ ایاه و لا اله الاّ الله» خلاصه می شود (طباطبایی، 1393ق، ج6، ص258).

از اینکه پیامبران فقط بر این هدف تأکید کرده اند، به دست می آید که ریشه دردها، گرفتاری ها و نابسامانی های اخلاقی و اجتماعی بشر، شرک و فاصله گرفتن از توحید، و درمان همه آنها نیز روی آوردن به توحید است؛ زیرا آنچه نزد خداوند بیشترین اهمیت را دارد، همین پیام و دعوت بوده که برای ابلاغ آن، رسولان و پیامبران بسیاری برای بشر فرستاده است. امام علی علیه السلام فرمود: «مَنْ عَرَفَ الله تَوَحَّدَ»؛ «کسی که خدا را بشناسد، موحد می شود» (آمدی، 1366ش، ص83). از حضرت رضا علیه السلام نیز در این باره آمده است: «اصلُ مَعرِفة الله توِحیدُهُ»؛ «ریشه معرفت خدا، توحید است» (شیخ صدوق، 1398ق، ص34). در شرح این سخن گفته شده است:

حقیقت بندگی، که تذلل و اطاعت است، بدون حصول معرفت صورت نمی پذیرد؛ چراکه تا انسان به مقام عظمت و بزرگواری و جلال کسی آگاهی پیدا نکند، تذلل و اطاعت نیز صورت نخواهد پذیرفت و اما معرفت نیز ریشه و پایه اش توحید پروردگار است و تا این اصل، ثابت و پابرجا نشود، نمی توان روی آن بنایی درست کرد و کسی که در مقام توحید استوار نبوده و آشکارا یا پنهانی، به غیر خداوند توجه می کند و غیر او را حتی اگر امام معصوم علیه السلام باشد، در گره گشایی و اجابت دعاها مستقل بداند و در زیارت او از خدا غافل شود، هنوز پایه معرفت او محکم و پابرجا نشده و در نتیجه، معرفتی برای او حاصل نشده است (مصطفوی، 1385ش، ص23 و 24).

از نشانه های زیارتِ «توحیدمدار»، نگرش درست به مقام اهل بیت: و پرهیز از غلو درباره آنان است. ازاین رو، از آداب زیارت این است که زائر زیارت خود را با ذکر خدا شروع کند. امام هادی علیه السلام فرمود:

هرگاه به زیارت یکی از ما مشرف شدی، جلوی در بایست و بگو: «اشهدان لااله الاالله وان محمدا رسول الله» و هنگامی که قبر را دیدی، بایست و سی بار بگو «الله اکبر»؛ سپس به سوی قبر حرکت کن و باز بایست و سی بار بگو «الله اکبر». هنگامی که نزد قبر رسیدی، چهل بار بگو «الله اکبر»؛ سپس زیارتنامه را قرائت کن (شیخ صدوق، ب1404ق، ج2، ص610؛ همو، الف 1404ق، ج2، ص277).

به تعبیر آیت الله جوادی آملی، زائر پس از آن که صد بار به عظمت خدا اعتراف کرد و او را از هر وصف و ثنایی برتر دانست، آنگاه باید به ثناگویی اهل بیت: و شمارش کمالات آنان بپردازد (جوادی آملی، 1386ش، ج1، ص82). همچنین گفته شده: «حکمت این تکبیرهای صدگانه، این است که دلالت کند بر اینکه عظمت و کبریایی فقط از آنِ خداست» (مجلسی، 1406ق، ج5، ص453).

شیخ عباس قمی در مقدمه زیارت جامعه کبیره می نویسد:

شاید وجه تکبیرات این باشد که اکثر طباع (طبع ها)، مایل به غلو هستند. [لذا دستور داده شد که پیش از زیارت، صد بار تکبیر گفته شود تا] مبادا از عبارات امثالِ این زیارت (زیارت جامعه)، [زائران] به غلو افتند یا از بزرگی حق سبحانه تعالی غافل شوند (قمی، 1404ق، ص1059).

بسیاری از زیارتنامه های مأثوره معصومین: ، با شهادت به وحدانیت پروردگار عالم شروع می شود؛ چنان که زیارت رسول خدا (ص) از نزدیک، این گونه شروع می شود: «اشهد ان لااله الا الله وحده لا شریک له» (شیخ صدوق، 1404ق، ج2، ص568؛ کلینی، 1375ش، ج4، ص552).

فردی که به زیارت یکی از اولیای خدا می رود، قبل از دیدن مزور، ابتدا خدا را می ببیند و با شهادت به توحید، زیارت خود را آغاز می کند (مجلسی، 1423ق، ص297). آنگاه رابطه میان مزور و پروردگار را می سنجد (کلینی، 1375ش، ج4، ص578) و به توصیف اهل بیت: می پردازد: «السَّلَامُ عَلَی مَحَالِّ مَعْرِفَةِ الله»؛ «سلام بر جایگاه های شناخت و معرفت خدا» ب (شیخ صدوق، ب1404ق، ج 2، ص610؛ شیخ صدوق، الف1404ق، ج2، ص27).

حرم پیامبر (ص) و اهل بیت: او، محل شناخت خداست؛ زیرا آنها توحید را در بالاترین مرتبه اش دارا بودند: «وَ الْمُخْلِصِینَ فِی تَوْحِیدِ اللهِ»؛ «و مخلصان در یگانه پرستی خدا» (شیخ صدوق، ب1404ق، ج2، ص610؛ شیخ صدوق، الف1404ق، ج2، ص27). و آنچه به پیروانشان آموخته و از آنان خواسته اند، در مرحله اول شناخت خداست. امام رضا علیه السلام فرمود: «أَوَّلُ عِبَادَةِ اللهِ مَعْرِفَتُهُ، وَ أَصْلُ مَعْرِفَةِ اللهِ  جَلَّ اسْمُهُ  تَوْحِیدُهُ»؛ «آغاز بندگی خدا شناخت او، و حقیقت شناخت خدا  با عظمت باد نام او  یکتایی اوست» (طوسی، ۱۴۱۴ق، ص21).

اولین سخن زائر در زیارت رسول خدا (ص) از نزدیک (ابن مشهدی، 1419ق، ص426)، در زیارت امین الله (ابن قولویه قمی، 1417ق، ص40؛ طوسی، 1411ق، ج2، ص738) و در زیارت امام حسین علیه السلام، (ابن مشهدی، 1419ق، ص426) شهادت به موحد بودن مزور و معتقد بودن به اصل توحید است.

به زائران مشاهد متبرکه اهل بیت: ، سفارش شده است از زیارتنامه های مأثور استفاده کنند؛ زیرا زائر در این زیارتنامه، مقابل مضجع امام، در مرحله اول اعلام عقیده می کند؛ با تفکر موحدانه در محضر مزور حاضر می شود و با ادبیات توحیدی با امام نجوا می کند؛ از او استمداد می کند و تربیت توحیدی می یابد؛ با باور قلبی بیان می کند که همه امور در دست خداست و همه وسایل به اذن او، در این عالم اثرگذار می شود و این سخن

حکمای ربانی، سرلوحه زندگی او قرار می گیرد که «لا مؤثر فی الوجود الا الله» (شیخ صدوق، 1398ق، ص68).

برخلاف دیدگاه وهابیت، که زیارت را شرک می پندارد، در آموزه های اهل بیت: زائر در محضر اهل بیت: عقاید توحیدی خود را بیان می کند و با زیارتنامه های رسیده از معصومین: ، عقاید توحیدی خود را می سنجد و اعمالی را انجام می دهد که با اصول اعتقادی مطابقت دارد و آنچه را با اصل توحید در تضاد است، ترک می کند. ازاین روست که فقهای بزرگ شیعه، آنچه را با روح توحید سازگار نیست، نهی کرده اند و ضمن فتوا به حرمت سجده برای غیر خدا، گفته اند: «نمی توان آنچه را که عده ای به صورت سجده نزد قبر امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه: انجام می دهند، جایز دانست؛ مگر آن که به قصد شکر خدای تعالی، برای ادراک توفیق زیارت باشد» (یزدی، 1415ق، ج1، ص689).

2- اعتقاد به رسالت انبیا و نبوت پیامبر اسلام (ص)
از دیگر آموزه های تربیت اعتقادی در زیارت، پرورش عقیده به نبوت عامه، یعنی رسالت انبیای الهی گذشته، و نبوت خاصه، یعنی رسالت نبی مکرم اسلام (ص) است. شاهد این مطلب، دستورالعمل معصومین: برای زیارت اولیاست. در بخشی از آداب زیارت ها آمده که زائر پیش از ورود به حرم، شهادتین را بر زبان جاری کند (شیخ صدوق، ب1404ق، ج2، ص610؛ شیخ صدوق، الف1404ق، ج2، ص277). در بیشتر زیارتنامه ها زائر با سلام به انبیای گذشته، زیارتش را شروع می کند و با سلام به رسول گرامی اسلام (ص) به رسالت آنها اقرار می کند.

در زیارتی که صفوان جمال از امام صادق علیه السلام برای زیارت امام حسین علیه السلام در روز عاشورا نقل کرده است، ابتدا به 23 پیامبر سلام داده می شود و ویژگی مخصوص آنها ذکر می شود؛ پیامبرانی مانند آدم، شیث، ادریس، نوح، هود، صالح، ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، یوسف، موسی، هارون، شعیب، داوود، سلیمان، ایوب، یونس، عزیر، زکریا، یحیی و عیسی: و پیامبر اسلام (ص) (ابن مشهدی، 1419ق، ص496؛ مجلسی، 1403ق، ج98، ص234).

باید هر مسلمانی به نبوت همه پیامبران الهی معتقد باشد؛ چنان که قرآن کریم می فرماید:

(آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا)(بقره: 285).

پیامبر (ص) به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است و همه مؤمنین به خدا و فرشتگانش و کتاب های او و پیغمبرانش ایمان آورده اند، [و گفتند: ] «ما میان هیچ یک از پیامبران او فرق نمی گذاریم [و به همه ایمان داریم]» و گفتند: «شنیدیم و اطاعت کردیم».

از دیدگاه قرآن، فرد مؤمن باید افزون بر اقرار به رسالت پیغمبران سلف (سمعنا)، التزام عملی هم داشته باشد (اطعنا) و بین هیچ یک از دستورهای پروردگار و رسولان او، در پذیرش آنها مرتکب تبعیض نشود. تبعیض یعنی ایمان آوردن به بعضی فرستادگان خداوند و کفر به بعضی دیگر، که در حکم کفر به همه پیامبران است.

(انَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللهِ وَ رُسُلِهِ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللهِ وَ رُسُلِهِ یَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا، أُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ حَقًّا. . . وَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللهِ وَ رُسُلِهِ وَ لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ أُولئِکَ سَوْفَ یُؤْتیهِمْ أُجُورَهُمْ. . . }(نساء: 150).

کسانی که به خدا و پیامبران او کفر می ورزند و می خواهند میان خدا و پیامبرانش جدایی بیفکنند و می گویند: «به بعضی ایمان می آوریم و بعضی را انکار می کنیم» و می خواهند میان این [دو]، راهی [برای خود] انتخاب کنند، آنها کافران حقیقی اند. ولی کسانی که به خدا و پیامبرش ایمان آورده و میان هیچ یک از آنها فرق نگذاشته اند، خداوند پاداششان را خواهد داد.

فیض کاشانی ذیل همین آیه می گوید:

برخی می خواهند میان خدا و رسولانش تفرقه بیندازند؛ به این صورت که به خدا ایمان بیاورند و به رسولان او کفر بورزند یا اینکه می گویند: «به بعضی از انبیا ایمان می آوریم و به بعضی دیگر کافر می شویم»؛ همان طور که یهود به حضرت موسی علیه السلام و پیامبران پیش از او ایمان آوردند و به حضرت عیسی علیه السلام و حضرت محمد (ص) کافر شدند و همچنین نصارا که به حضرت عیسی علیه السلام و پیامبران قبل از او ایمان آوردند؛ ولی حضرت محمد (ص) را تکذیب کردند.

اینان می خواهند بین ایمان و کفر، طریقی برای خود برگزینند؛ درحالی که ایمان به خدا تنها با ایمان به همه پیامبران او تمام می شود و کفر به بعض آنان، مانند کفر به همه آنهاست (فیض کاشانی، 1415ق، ج1، ص515).

3- معاد باوری
از عوامل مهم و مؤثر در تربیت دینی، اعتقاد به معاد و نهادینه کردن این باور در

روح و روان افراد جامعه است؛ زیرا اگر تربیت دینی را اندیشیدن بر اساس معارف الهی و رفتار کردن بر مبنای آموزه های آسمانی بدانیم، این مجموعه همان گونه که با «باور به مبدأ» عجین شده، به صورت انکارناپذیری با «اعتقاد به معاد» نیز گره خورده است.

اگر تربیت دینی، مجموعه بینش ها، دانش ها و گرایش های افراد را رنگ الهی می زند و بر اساس آرمان ها، ارزش ها و تعالیم الهی شکل می دهد، این فرایند جز در پرتو باور به قیامت حاصل نخواهد شد. به بیان دیگر، اعتقاد به معاد، هم هدف تربیت دینی و رسالت انبیاست و هم زمینه را برای تحکیم پیام الهی مساعد می سازد و اجرای دستورهای آسمانی را تضمین می کند.

راستی اگر باور به معاد وجود نداشته باشد، به چه دلیل باید از منافع فردی، به نفع دیگران چشم پوشید؟! چرا باید به فرمان «ولیّ فقیه» خود را به آتش و خون زد؟! چرا باید از مال و جان خویش در راه دیگران ایثار کرد؟! چرا باید لذت و آسایش خود و فرزندان خود را قربانی دنیای دیگران کرد؟! چرا نباید از منابع و منافع دنیوی، حداکثر استفاده را کرد؟! چرا باید به نفع دیگران در برابر قانون تمکین کرد؟! و ده ها چرای دیگر که فقط و فقط بر محور ایمان به مبدأ و معاد، پاسخ واقعی و دقیق خود را می یابند.

تربیت بر اساس معادباوری، آثار سازنده ای در زندگی فردی و اجتماعی بر جا می گذارد و زمینه پرورش انسان های مؤمن و تحقق جامعه توحیدی را فراهم می کند. به همین دلیل، همه راهنمایان آسمانی، تقویت این باور را در سرلوحه برنامه های فرهنگی و تبلیغی خویش قرار داده و از هر وسیله ای برای تربیت انسان های باورمند به معاد بهره برده اند.

در بررسی سیر نزول آیات قرآن کریم و پیام ائمه هدی: ، این نکته درخور توجه است که هر زمان جامعه در آستانه تحول عظیم فرهنگی و اجتماعی قرار داشته و نیاز به تحول بنیادی در افراد جامعه بوده، تبلیغ و ترویج اعتقاد به قیامت و زندگی اخروی، تأثیر ماندگارتری در افراد آن جامعه ایجاد می کرده است؛ زیرا تشریح ناپایدار بودن زندگی دنیوی و گذرا بودن لذات و سختی های مادی و همچنین تأکید بر پایداری حیات اخروی و مواهب آن، زمینه را برای پذیرش مسئولیت های خطیر دینی و تلاش در راه تحقق آرمان های الهی فراهم می آورد و به تربیت دینی معنا و مفهوم واقعی می بخشد. به همین دلیل، بخش زیادی از آیات قرآن درباره معاد، در سه سال اول بعثت پیامبر اکرم (ص)، و در آغاز رسالت رسول گرامی (ص)، نازل شد و در نتیجه، تأثیر تربیتی این آیات در کسانی که به آئین اسلام گرایش پیدا می کردند، بیشتر بود.

از میان عوامل مختلفی که باعث تقویت باور به معاد می شود، زیارت قبور، نقش تربیتی مؤثرتری در مردم دارد. در روایات، به زیارت اموات سفارش شده است؛ زیرا باعث عبرت آموزی می شود؛ چنان که فرموده اند:

مَحَلَّةُ الْأَمْوَاتِ أَعْظَمُ الْعِظَاتِ فَزُورُوا الْقُبُورَ وَ اعْتَبِرُوا بِالنُّشُور(ابی فراس، 1369ش، ج2، ص224؛ دیلمی، 1417ق، ج1، ص64؛ ابن ادریس، 1410ق، ج1، ص64).

محله مردگان (قبرستان) بزرگ ترین موعظه است. پس قبور مردگان را زیارت کنید و از قیامت و برانگیخته شدن عبرت بگیرید.

حضرت علی علیه السلام در روایتی می فرماید:

أَنَّ رَسُولَ اللهِ (ص) رَخَّصَ فِی زِیَارَةِ الْقُبُورِ وَ قَالَ تُذَکِّرُکُمُ الْآخِرَةَ (ابن حیون، 1385ق، ج1، ص239؛ مجلسی، 1403ق، ج79، ص169).

رسول خدا (ص) اجازه داد تا به زیارت قبور رفته شود و فرمود: «زیارت قبور، شما را به یاد آخرت می اندازد».

صاحب مجموعه ورام می گوید:

زیارت قبور، مستحب است برای تذکر و یادآوری مرگ و قیامت، و زیارت ائمه، مستحب است به دلیل روایات مختلفی که وارد شده و آثار مختلفی که برای آن بیان شده است. یکی از این آثار، باور به معاد است (ورام، 1369ش، ج1، ص288).

زائر در فضاهای زیارتی، بیشتر به مرگ، قیامت و معاد می اندیشد؛ ازاین رو در زیارت معصومین: ، بیشترین درخواستی که از خدا دارد، آسان شدن حساب قیامت و آمرزش گناهان است؛ چنان که در پایان زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام از خدا این گونه تقاضا می کند:

أَتَیْتُکَ زَائِراً أَبْتَغِی بِزِیَارَتِکَ فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ أَتَیْتُکَ هَارِباً مِنْ ذُنُوبِیَ الَّتِی احْتَطَبْتُهَا عَلَی ظَهْرِی (کلینی، 1375ش، ج4، ص571).

به زیارت شما آمدم و با زیارت شما آزادی خود را از آتش طلب می کنم. به نزد شما آمدم، درحالی که از گناهانی که بر پشتم انباشته ام، فرار می کنم.

اولویت زائر در این فراز، معاد است، به عبارت دیگر، انسانی که به معاد معتقد باشد، وقتی در محضر کسانی قرار می گیرد که حق شفاعت دارند و می توانند نزد پروردگار او را شفاعت کنند، آمرزش گناهان، پاکی از آلودگی ها و نجات از قبر و قیامت در اولویت قرار می گیرد.

در زیارت دیگری که برای امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده، چنین آمده است: «وَ فَکَاکِ رَقَبَتِی مِنَ النَّار»؛ «وخلاص نفسم و رهاشدنم از آتش را طلب می کنم» (ابن مشهدی، 1419ق، ص263).

4- امام شناسی

از تعابیری که در احادیث و زیارتنامه ها از زبان رسول خدا (ص) و ائمه هدی: در مورد معصومین: به کار رفته، «باب اللّه» است؛ چنان که رسول خدا (ص) فرمود: «أَنَا بَابُ الله» (کوفی، 1374ش، ص64).

رسول خدا (ص) درباره امام علی علیه السلام به اباذر فرمود: «یَا أَبَاذَرٍّ هَذَا الْإِمَامُ الْأَزْهَرُ … وَ بَابُ اللهِ الْأَکْبَر»؛ «ای اباذر، این (علی علیه السلام) امام آشکار و درِ بزرگ [ورود به] پروردگار است» (همان، ص529).

راوی می گوید نزد امام باقر علیه السلام بودم که حضرت، بدون مقدمه و بدون آن که کسی بپرسد، فرمود: «نَحْنُ حُجَّةُ اللهِ وَ نَحْنُ بَابُ اللهِ وَ نَحْنُ لِسَانُ اللهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ اللهِ وَ نَحْنُ عَیْنُ اللهِ فِی خَلْقِهِ وَ نَحْنُ وُلَاةُ أَمْرِ اللهِ فِی عِبَادِهِ» (کلینی، 1375ش، ج1، ص145). راوی می گوید: از امیرالمؤمنین علیه السلام شنیدم که می فرمود: «أَنَا عَیْنُ اللهِ وَ أَنَا یَدُ اللهِ وَ أَنَا جَنْبُ اللهِ وَ أَنَا بَابُ اللهِ » (همان جا).

امیرالمؤمنین علیه السلام درباره رسول خدا (ص) فرمود: «فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ (ص) بَابُ اللهِ الَّذِی لَا یُؤْتَی إِلَّا مِنْه»؛ «رسول خدا (ص) باب الله است که وارد نمی شوند، مگر از آن» (همان، ص198).

در، محل ورود به مکان هایی است که برایشان حفاظ گذاشته اند. کسی که بخواهد وارد این مکان ها شود، ناچار است از در آن وارد شود؛ در غیر این صورت، متجاوز شناخته می شود. در امور معنوی و معرفتی هم این حقیقت، مسلم است که اگر کسی بخواهد به وادی معرفت و بندگی خدا قدم بگذارد، باید از مسیری که خداوند تعیین کرده است، وارد شود؛ در غیر این صورت، به حقیقت معرفت نخواهد رسید. از مصادیق ورود از باب الله، هنگام زیارت معصومین: ، تحقق پیدا می کند؛ زیرا زائر بر کسانی وارد می شود که معرفت الله از طریق آنان به او افاضه می شود و همان طور که برای ورود به خانه باید از در آن وارد شد تا به درون راه یافت، برای رسیدن به معرفت الهی هم باید از در وارد شد که آن، رسیدن به حضور امام است. خداوند در قرآن می فرماید:

(لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون) (بقره: 189).

کار نیک آن نیست که از پشت خانه ها وارد شوید [آن چنان که در جاهلیت در حال احرام مرسوم بود]؛ بلکه نیکی این است که پرهیزکار باشید و از در خانه ها وارد شوید و تقوا پیشه کنید تا رستگار شوید.

در شأن نزول این آیه از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:

روزی در مدینه باران بارید. بعد از قطع باران، پیامبر (ص) از خانه بیرون آمد. عده ای از انصار و مهاجر گرد حضرت را گرفتند. حضرت نشست و اصحاب هم گرد او حلقه زدند و نشستند. علی بن ابی طالب علیه السلام وارد شد. رسول خدا (ص) به کسانی که اطراف ایشان بودند، فرمود: «این علی است؛ دارای قلب و دستانی پاک است. این علی است؛ حق می گوید؛ از دینش نمی لغزد؛ حتی اگر کوه ها بلغزند». هنگامی که نزدیک پیامبر (ص) رسید، حضرت او را کنار خود نشانید و فرمود: یَا عَلِیُّ أَنَا مَدِینَةُ الْحِکْمَةِ (الْعِلْمِ) وَ أَنْتَ بَابُهَا فَمَنْ أَتَی الْمَدِینَةَ مِنَ الْبَابِ وَصَلَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ بَابِیَ الَّذِی أُؤْتَی مِنْهُ وَ أَنَا بَابُ اللهِ فَمَنْ أَتَانِی مِنْ سِوَاکَ لَمْ یَصِلْ وَ مَنْ أَتَی سِوَایَ لَمْ یَصِلْ فَقَالَ الْقَوْمُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا یَعْنِی بِهَذَا اسْأَلُوا بِهِ عَلَیْنَا قُرْآناً قَالَ فَأَنْزَلَ الله بِهِ قُرْآناً لَیْسَ الْبِرُّ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ.

ای علی، من شهر حکمتم (علمم) و تو دروازه آن شهری. کسی که از در وارد شهر شود به درون شهر راه می یابد. ای علی، تو در من هستی که باید از آن وارد شد و من در ورود به خدا هستم. کسی که مرا قصد کند، بدون تو به من نمی رسد و کسی که به سوی غیر من رود، [به هدف] نمی رسد. کسانی که اطراف حضرت بودند، به یکدیگر گفتند: منظور حضرت چیست؟ از قرآن در این مورد سؤال کنید. خداوند این آیه را نازل کرد: {لَیْسَ الْبِرُّ} تا آخر آیه (کوفی، 1374ش، ص63).

در حدیث آمده است: «لَو لا نَحنُ ما عُبِدَاللهُ»؛ «اگر ما (اهل بیت) نبودیم، خداوند

عبادت نمی شد و راه بندگی خدا معلوم نبود» (بحرانی، 1415ق، ج4، ص294؛ هاشمی خویی، 1400ق، ج14، ص95).

راه بندگی خدا را ائمه: به خلایق یاد داده اند. حتی ملائکه نیز درس توحید و تنزیه و تقدیس پروردگار را از این انوار مقدس آموخته اند. رسول گرامی اسلام (ص) فرمود:

خَلَقَ الْأَشْیَاءَ فَکَانَتْ مَظْلِمَةً فَنُورُهَا مِنْ نُورِی وَ نُورِ عَلِیٍّ ثُمَّ جَعَلَنَا عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ ثُمَّ خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ فَسَبَّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِکَةُ وَ هَلَّلْنَا فَهَلَّلَتِ الْمَلَائِکَةُ فَکَبَّرْنَا فَکَبَّرَتِ الْمَلَائِکَةُ فَکَانَ ذَلِکَ مِنْ تَعْلِیمِی وَ تَعْلِیمِ عَلِی (مجلسی، 1403ق، ج25، ص24).

خداوند اشیا را آفرید پس تاریک و ظلمانی بودند. پس روشنایی آنها به واسطه نور من و علی است و سپس ما را در راست عرش قرار داد. سپس فرشتگان را آفرید ما پروردگار را تسبیح کردیم؛ پس ملائکه هم تسبیح کردند. ما لا اله الا الله گفتیم؛ پس ملائکه هم تهلیل گفتند. ما تکبیر گفتیم؛ پس آنان هم تکبیر گفتند. تکبیر، تسبیح و تهلیل ملائکه، از آموزش من و علی بود.

بنابراین، اگر ایشان نبودند، باب بندگی خدا مسدود بود. هر کس بخواهد مورد توجه خدای متعال قرار بگیرد، فقط باید به بندگی خدا و اقرار به مقامات اهل بیت: گردن بنهد. این قاعده کلی، هیچ جا در عالم خلقت استثنا ندارد (میرباقری، 1389ش، ص871).

امام حسین علیه السلام فرمود:

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الله جَلَّ ذِکْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِیَعْرِفُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَةِ مَنْ سِوَاهُ (شیخ صدوق، 1385ق، ج1، ص9؛ فیض کاشانی، 1415ق، ج5، ص75).

ای مردم، خدای بزرگ مرتبه، بندگان را نیافرید، مگر آن که خدا را بشناسند؛ هنگامی که او را شناختند، عبادتش کنند؛ هنگامی که او را عبادت کردند، از عبادت غیر او بی نیاز شوند.

گویا معرفت، عبودیت و استغنا از شرک، سه مرحله برای هدف خلقت اند؛ یعنی خدای متعال، انسان را برای معرفت آفریده که اثر معرفت، عبودیت و اثر عبودیت نیز استغنا از عبادت غیر است. امام در پاسخ فردی که پرسید: «فَمَا مَعْرِفَةُ اللهِ»، فرمود: «مَعْرِفَةُ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ إِمَامَهُمُ الَّذِی یَجِبُ عَلَیْهِمْ طَاعَتُه» (همان جا؛ کراجکی، 1410ق، ج1، ص328)؛ یعنی اگر مردم هر زمان امام زمانشان را بشناسند، با این معرفت، به معرفت خدای متعال راه می یابند. به تعبیر دیگر، از طریق معرفت امام، معرفت اللّه تحقق یابد.

شناخت امام در زیارت، به بهترین وجه می تواند تحقق پیدا کند. زائر با خواندن زیارتنامه، از مرحله شناخت جسمانی عبور می کند و با ذکر صفات کمال و جمال امام و بیزاری از دشمنان او، به معرفت نورانی امام راه می یابد؛ چنان که در زیارت جامعه کبیره آمده است: «وَ مُتَقربٌ بِکُم الیه» (مجلسی، 1403ق، ج8، ص711). در زیارت جامعه صغیره و زیارت امام کاظم علیه السلام و امام جواد علیه السلام نیز چنین می گوییم: «و مَنْ عَرَفَهُمْ فَقَدْ عَرَفَ الله وَ مَنْ جَهِلَهُمْ فَقَدْ جَهِلَ الله»؛ «و کسی که آنها (معصومین) را شناخت، خدا را شناخته است و کسی که به مقام آنان جاهل باشد، به خدا جاهل است». (کلینی، 1375ش، ج4، ص579؛ ابن قولویه قمی، 1417ق، ص303؛

شیخ صدوق، ب1404ق، ج2، ص 608)

مراتب معرفت امام
معرفت امام، مفهومی مشکک است و انسان ها بر اساس درجات معرفتشان، در زیارت از آن بهره می برند. مطلوب ترین مرتبه، که در آیات و روایات و ادعیه و زیارتنامه ها به آن سفارش شده، «معرفت به نورانیت» است؛ یعنی کسی که مقام نورانیت امام را درک نکند، معرفت مطلوب را به دست نیاورده است. اگر شناخت به خصوصیات جسمانی ائمه: ، به معرفت نورانیت و حقیقت آنان ختم نشود، حتی ممکن است رهزن انسان نیز بشود؛ زیرا ممکن است شخص، خود را هم سنگ آنان بداند یا حتی ادعای سبقت کند (میرباقری، 1389ش، ص871).

ائمه: نور الهی در همه عوالم اند. ابوخالد برقی می گوید که از امام باقر علیه السلام از آیه (فَآمِنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا) (تغابن: 8) پرسیدم. امام باقر علیه السلام فرمود:

ای اباخالد، به خدا قسم آن نور، ائمه از آل محمد (ص) است تا قیامت. به خدا قسم آنها نور خدایند که نزول کرده است. به خدا قسم آنها نور خدا در آسمان ها و زمین اند. ای اباخالد، هرآینه نور امام در قلب های مؤمنین نورانی تر از خورشیدی است که روز را روشن می کند. به خدا قسم، ائمه قلب های مؤمنین را نورانی می کنند (قمی، 1404ق، ج2، ص371).

اگر عالم هستی نورانی و روشن است به برکت نور ائمه معصومین: است. زیرا نور آنان مرتبه ای از نور خداوند است. همان طور که در زیارت جامعه به صراحت آمده: «خَلَقَکُمُ الله أَنْوَاراً فَجَعَلَکُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِین »؛ «خداوند شما را نورهایی آفریده است که گرد عرش بودید» (شیخ صدوق، ب1404ق، ج2، ص613؛ شیخ صدوق، الف 1404ق، ج2، ص527؛ طوسی، 1407ق، ج6، ص98).

مرحله ای از این معرفت در زیارت حاصل می شود. زائر، که برای کسب معرفت به خدا و رسولش از باب الله وارد می شود یعنی به خدمت امام می رسد، اولاً وجود و حیات مزور را در تاریخ باور می کند؛ زیرا در جایی که حضور یافته یعنی قبر مزور، بخشی از آثار وجودی او باقی است و ثانیاً با حضور کنار قبر او و آشنایی با تاریخ زندگی و ویژگی های اخلاقی او و آگاهی از کرامات وی، معرفت نورانی پیدا می کند. امام باقر علیه السلام فرمود:

به تحقیق، کسی که خدا را و امام از ما اهل بیت را شناخت، خداشناس است و او را عبادت می کند. کسی که خدا را و امام از ما اهل بیت را نشناخت، غیر خدا را شناخته و غیر خدا را عبادت می کند (کلینی، 1375ش؛ فیض کاشانی، 1406ق، ج2، ص82).

زیارت اهل بیت: و حضور کنار قبور مطهر آنان، مناسب ترین فضا برای شناخت ایشان است. در این جایگاه است که زائر، امامش را با اوصاف الهی می خواند؛ به آنها اقرار می کند و او را چنین مورد خطاب قرار می دهد: «السلام علیک یا ولی الله، یا حجة الله، یا صفی الله، یا امین الله، یا نور الله، یا باب الله و. . . ».

5- مزور، واسطه فیض الهی
از دیگر ابعاد تربیت اعتقادی زیارت، پرورش اعتقاد به واسطه فیض بودن مزور برای زائر است. انسان ناقص، نمی تواند مستقیماً از مبدأ هستی کسب فیض کند و باید از واسطه ها بهره گیرد؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَةَ)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید، از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید و وسیله ای برای تقرب به او بجویید» (مائده: 35).

اولاً وسیله، کلمه ای عام است و هر وسیله ای را در بر می گیرد. ثانیاً پیش از (وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَةَ)، به تقوا و عمل صالح اشاره شده است. پس مقصود از وسیله، باید چیزی غیر از عمل باشد که همان ذوات اولیاست. در روایات، پیامبر (ص) و اهل بیت او، وسیله و واسطه بیان شده اند (کلینی، 1375ش، ج2، ص582؛ کفعمی، 1405ق، ص667). رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: «نَحْنُ الْوَسِیلَةُ إِلَی اللهِ وَ الْوُصْلَةُ إِلَی رِضْوَانِ الله » (حافظ برسی، بی تا، ص61؛ مجلسی، 1403ق، ج25، ص23). واسطه و وسیله فیض بودن اهل بیت: تفاسیر مختلفی دارد؛ از جمله:

- وساطت به معنای شفاعت؛

- وساطت به لحاظ علت غایی خلقت؛

- وساطت در سلسله طولی علل متوسطه فاعلی.

اینکه وجود حضرت پیامبر خاتم (ص)، واسطه فیض در عالم هستی است، از آن روست که دریافت فیض، به طور مستقیم و بدون واسطه از حقیقت هستی، ممکن نیست. عالم امکان، به منزله اتاق تاریکی است و ممکن نیست شعاع آفتاب، به طور مستقیم به آن بتابد. وجود مبارک آن حضرت، به منزله آن آینه ای است که واسطه اشراق نور به این اتاق تاریک است؛ یعنی نور آفتاب را در اتاق منعکس می کند و آنجا را از نور آفتاب روشن می گرداند. وجود آن حضرت، آینه ایزدنماست؛ از آفتاب حقیقتِ هستی، نور می گیرد و به سوی این اتاق تاریک می تاباند.

نور این اتاق به واسطه این آینه، و نور آینه هم از آفتاب است. به اهل این اتاق گفته شده است: اگرچه فیض و نعمتی که دارید، به برکت وجود این آینه است، بدانید که (اللهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض )؛ «خدا نور آسمان و زمین است» (نور: 35). این آینه، واسطه است و به آینه هم فرمود: (وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمی) (انفال: 17). پس پیامبر (ص)، واسطه فیض وجود می شود و اگر بر فرض، او نباشد، عالم امکان به عدم و تاریکستان تبدیل می شود. ازاین روست که خطاب به آن حضرت می فرماید: «لولاک لما خلقت الافلاک» (طباطبایی، 1383ش، ص18 و 19).

اگر معرفتی به خدا و رسولش حاصل می شود، واسطه حصول این معرفت هم

اهل بیت: هستند. در زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام در روز عرفه، چنین می گوییم:

وَ أَلْهَمَنِی طَلَبَ الْحَوَائِجِ عِنْدَهُ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتٍ یَسْعَدُ مَنْ تَوَلَّاکُمْ وَ لَا یَخِیبُ مَنْ أَتَاکُمْ وَ لَا یَخْسَرُ مَنْ یَهْوَاکُمْ وَ لَا یَسْعَدُ مَنْ عَادَاکُمْ وَ لَا أَجِدُ أَحَداً أَفْزَعُ إِلَیْهِ خَیْراً لِی مِنْکُمْ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتِ الرَّحْمَةِ. . . لَا تُخَیِّبْ تَوَجُّهِی إِلَیْکَ بِرَسُولِکَ وَ آلِ رَسُولِکَ وَ اسْتِشْفَاعِی بِهِم. . . (شیخ صدوق، ب 1404ق، ج2، ص590؛ طوسی، 1411ق، ج2، ص744).

و [خداوند] الهام کرده است که حاجاتم را از تو طلب کنم. شما خاندانی هستید که دوستدارندة شما سعادتمند می شود و گرایندة به سوی شما خسران نمی بیند و روی آورندة به سوی شما ضرر نمی کند و دشمن شما هیچ گاه سعادتمند نمی شود و احدی را نیافتم که نیازمند به او در خیر، بیشتر از نیازم به شما باشد. شما خاندان رحمتید. [خدایا] توجهم را به سوی خودت، که با واسطه قرار دادن پیامبرت و آل او محقق شده است، و طلب شفاعتم به آنان را ناامید مساز.

نتیجه گیری
زیارت ائمه معصومین: و امام زادگان لازم التعظیم، نقش مؤثری در باورهای اعتقادی زائر دارد. زائر با خواندن زیارتنامه ها به بازشناسی اصول اعتقادی خود می پردازد. خدا را قبل از هر مؤثری در این عالم می شناسد و توحیدباور می شود و به صفات جمال الهی شهادت می دهد. به رسالت انبیای الهی گواهی می دهد و به رسالت نبی مکرم اسلام (ص) اقرار می کند و از خدا می خواهد که او را پایبند به تعالیم ایشان قرار دهد. واسطه های فیض الهی را می شناسد و نقش آنان را در عالم هستی مورد توجه قرار می دهد و می کوشد از طریق آنها فیض الهی را شامل حال خود قرار دهد.

فهرست منابع

قرآن کریم.

آمدی، عبدالواحد بن محمد (1366ش). تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تصحیح: مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

ابن ادریس، محمد بن احمد (1410ق). السرائر، قم، نشر اسلامی.

ابن حیون، نعمان بن محمد (1385ق ). دعائم الإسلام، تحقیق آصف فیضی، چاپ دوم، قم، مؤسسه آل البیت: .

ابن قولویه، جعفر بن محمد (1417ق). کامل الزیارات، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهة.

ابن مشهدی، محمد بن جعفر (1419ق ). المزار الکبیر، تحقیق و تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

بحرانی، هاشم بن سلیمان (1415ق). البرهان فی تفسیر القرآن، قم، البعثة.

جوادی آملی، عبدالله (1386ش). ادب فنای مقربان، قم، نشر اسراء.

حافظ برسی، رجب بن محمد (بی تا). مشارق أنوار الیقین فی أسرار امیرالمؤمنین علیه السلام، قم، نشر معارف اهل بیت: .

داوودی، محمد (1390ش). تربیت دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

دیلمی، حسن بن محمد (1417ق). ارشاد القلوب، به کوشش سیدهاشم رسولی محلاتی، دار الاسوه.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1374ش ). مفردات الفاظ قرآن، ترجمه و تحقیق غلامرضا خسروی حسینی، تهران، مرتضوی.

سایت رهبری، سخنرانی مقام معظم رهبری در تاریخ 2/7/82-

سلیم بن قیس، هلالی (1405ق). کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تصحیح محمد انصاری زنجانی خوئینی، قم، الهادی.

شهید اول، محمد بن مکی (1410ق). المزار، تحقیق و تصحیح محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم، مدرسه امام مهدی[، .

شیخ صدوق، محمد بن علی (1404ق). عیون اخبار الرضا علیه السلام، (الف) بیروت، اعلمی.

(1404ق). من لا یحضره الفقیه، (ب) به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی.

(1398ق). التوحید، قم، جامعه مدرسین.

(1385ق). علل الشرایع، به کوشش بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة.

طباطبایی، سیدعلی (1383ش). تجلی اعظم مقام روحانی خاتم، قم، مطبوعات دینی.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (1393ق). المیزان، بیروت، اعلمی.

طوسی، محمد بن حسن (1407ق). تهذیب الأحکام، تصحیح حسن الموسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیة.

(1411ق ). مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعة.

(۱۴۱۴ق). الأمالی، قم، دارالثقافة.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1406ق). الوافی، به کوشش ضیاء الدین، اصفهان، مکتبة الامام امیرالمؤمنین علیه السلام-

(1415ق ). تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، چاپ دوم، تهران، مکتبة الصدر.

قرشی بنایی، علی اکبر (1412ق ). قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

قمی، علی بن ابراهیم (1404ق). تفسیر القمی، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب.

کراجکی، محمد بن علی (1410ق). کنز الفوائد، تحقیق و تصحیح عبدالله نعمة، چاپ اول، قم، دارالذخائر.

کلینی، محمد بن یعقوب (1375ش). الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

کوفی، فرات بن ابراهیم (1374ش). تفسیر فرات الکوفی، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد.

کفعمی، ابراهیم بن علی (1405ق ). المصباح (جنة الأمان الواقیة)، قم، دارالرضی (زاهدی).

مازندرانی، محمدصالح بن احمد (1382ق). شرح الکافی (الأصول و الروضة)، تحقیق ابوالحسن شعرانی، چاپ اول، تهران، المکتبة الإسلامیة.

مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

(1423ق). زاد المعاد- مفتاح الجنان، تصحیح علاءالدین اعلمی، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات.

مجلسی، محمدتقی (1414ق). لوامع صاحبقرانی، قم، اسماعیلیان.

(1406ق ). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، تصحیح حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور.

مصطفوی، حسن (1385ش). رساله معرفت الله در ترجمه و شرح خطبه ای از خلیفةالله امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، تهران، آثار علامه مصطفوی.

مطهری، مرتضی (1389ش). مجموعه آثار، ج 15، قم، صدرا.

مقام معظم رهبری (1390ش). صحیفه حج، تهران، مشعر.

میرباقری، سیدمحمدمهدی (1389ش). مباحثی پیرامون امام شناسی، قم، دارالمعارف.

ورام، مسعود بن عیسی (1369ش). مجموعه ورّام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبیه الخواطر: ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی- محمد رضا عطایی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.

هاشمی خویی، میرزاحبیب الله (1400ق ). منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، حسن حسن زاده آملی و محمدباقر کمره ای، تصحیح ابراهیم میانجی، تهران، مکتبة الإسلامیة.

یزدی، سیدمحمدکاظم (1415ق). العروة الوثقی، قم، النشر الاسلامی.