مجله  فرهنگ زیارت  بهار 1398، دوره 10، شماره 38 

پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت طاهرینش: ، به دلیل مسئولیت خطیر رسالت و امامت، عهده دار هدایت و تربیت مردم بودند. ایفای این مسئولیت، مستلزم رابطه عمیق و گسترده ایشان با اقشار و طبقات مختلف جامعه بود. در همین راستا، آنان با اخلاق و رفتار سازنده خویش، مردم را با آموزه های اسلام آشنا کردند و از انحرافات و گمراهی ها رهایی بخشیدند. در این مقاله، که با روش توصیفی تحلیلی نگارش یافته است، چگونگی ارتباطات و تعامل اجتماعی پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت اطهار: از منظر زیارتنامه ها بررسی می شود. نتیجه تحقیق، این است که تعامل اجتماعی پیامبر خاتم (ص) و اهل بیت گرامی ایشان: ، بیشترین نقش را در تغییرات بنیادین جامعه آن روز داشته و عامل گسترش قلمرو اسلام و اقبال جهانیان به این دین حنیف شده است. ازاین رو، آنان بهترین الگو برای همگان، به ویژه ارادتمندان حضرات معصومین: به شمار می آیند که برای زیارت آن بزرگواران، توفیق پیدا می کنند.
نویسنده : نجفی، حافظ
مقدمه
بخشی از توصیف قرآن درباره پیامبر اکرم (ص)، به جایگاه اجتماعی ایشان اختصاص دارد؛ چنان که پیامبر اسلام (ص) فردی از میان خود مردم بوده: {رَسُولاً مِنْهُمْ. . . }[1]

(بقره: 129 و 151) و از جانب خداوند به سوی همه مردم فرستاده شده است: {قُلْ یا أَیُّهَا النّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً. . . }[2] (اعراف: 158). ایشان با مردم، بسیار مهربان بودند: {فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ. . . } [3](آل عمران: 159) و برای رشد و کمال مردم و رفع گرفتاری هایشان، بسیار دلسوزی می کردند: {لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ}[4] (توبه: 128) و در نهایت، آنان را به بهترین دین الهی و کامل ترین سبک زندگی فردی و اجتماعی فرا می خواندند: {یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ}[5] (اعراف: 157).

تاریخ زندگی اهل بیت: ، نشان می دهد آنان نیز از این ویژگی برخوردار بودند؛ آنان که با سادگی و متانت میان مردم می زیستند، همه تلاش خود را برای رشد و تعالی مردم به کار بردند و در عرصه های تلخ و شیرین زندگی مردم، همراه آنان بودند. این ویژگی اهل بیت: را افزون بر کتب تاریخ و سیره، از زیارتنامه های معصومین: نیز می توان دریافت. متون زیارتنامه ها، که دربردارنده بسیاری از معارف دینی است، فرازهایی دارد که از آنها می توان کم و کیف ارتباطات اجتماعی پیامبر (ص) و اهل بیت گرامی ایشان و در نتیجه، جایگاه اجتماعی آنان را میان مردم به دست آورد. در این مقاله، کوشیده ایم تعامل و ارتباطات خاندان عصمت و طهارت: با عموم مردم را با عنوان «مناسبات اجتماعی اهل بیت: از منظر زیارتنامه ها»، بررسی کنیم.

اهل بیت: الگوی مردم در همه فضیلت ها
از نیاز های انسان برای پیشرفت در هر زمینه ای، الگوست. بسیاری از عالمان عرصه تربیت، اسوه سازی برای متربی را روش مهم تربیتی دانسته اند (باقری، بی تا، ص106).

این روش تربیتی، برگرفته از آموزه های قرآن کریم است که انبیا را برای مردم الگوی شایسته معرفی می کند: {لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. . . }؛ «یقیناً برای شما در [روش و رفتار] پیامبر خدا الگوی نیکویی است» (احزاب: 21).

از موضوعات زیارتنامه ها نیز همین مقوله است که نشان می دهد اهل بیت عصمت و طهارت: ، الگوی مردم و میزان سنجش اخلاق و رفتار آنان در همه عرصه های زندگی هستند. شیعه راستین، کسی است که در همه شئون زندگی، به تمام معنا پیامبر (ص) و اهل بیت گرامی اش را الگوی خود برگزیند. در فرازی از زیارت امام علی علیه السلام عرض می کنیم:

وَ سَلَام عَلَی مِیزَانِ الْأَعْمَالِ وَ مُقَلِّبِ الْأَحْوَالِ وَ سَیْفِ ذِی الْجَلَالِ، وَ سَلَامٌ عَلَی صَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ وَارِثِ عِلْمِ النَّبِیِّینَ. . . (ابن مشهدی، 1419ق، ص185).

سلام بر کسی که معیار سنجش عمل ها و دگرگون کننده حالات و شمشیر خدای صاحب شوکت است. سلام بر کسی که صالح ترین اهل ایمان و ارث برنده دانش پیامبران است. . . .

از دلایل اهمیت زیارت معصومین: ، همین است که زائر با حضور در حرم معصومین: و خواندن زیارتنامه، با شخصیت و منزلت فردی و اجتماعی آنان آشنا می شود و ایشان را الگو قرار می دهد. در فرازی از زیارت جامعه، اهل بیت: مبدأ ایمان و توجه به خداوند در زندگی مسلمانان دانسته شده اند:

مَنْ أَرَادَ اللهَ بَدَأَ بِکُمْ وَ مَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنْکُمْ وَ مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِکُمْ(شیخ صدوق، 1413 ق، ج 2، ص615).

هرکس خدا را بخواهد، از شما شروع می کند. هرکس خدا را یکی بداند (معتقد به یگانگی خدا باشد)، از شما می پذیرد و هرکس خدا را قصد کند، به شما رو می آورد.

زیرا فقط با پیروی از فرهنگ و مکتب اهل بیت: می توان رضای خدا را به دست آورد و به بهشت رضایت خدا رهسپار شد: «بِکُمْ یُسْلَکُ إِلَی الرِّضْوَانِ. . . ». (همان، ص616). بر اساس برخی فرازهای زیارتنامه ها، خاندان پیامبر (ص)، ستون فقرات ارزش ها و نیکی ها در جامعه به شمار می آیند؛ چنان که در زیارت جامعه می خوانیم: «. . . وَ عَنَاصِرَ الْأَبْرَارِ وَ دَعَائِمَ الْأَخْیَارِ وَ سَاسَةَ الْعِبَادِ وَ أَرْکَانَ الْبِلاَد. . . »؛ «(سلام بر شما. . . ) که اصول نیکان و استوانه های خوبان و زمامداران بندگان و پایه و ارکان شهرها هستید» (همان، ص610).

حضرات معصومین: ، از سویی پایه و اساس هر خیر و شرافت و بزرگواری در عالم، و از سوی دیگر، پایه و تکیه گاهی مطمئن برای زندگی نیکان و خوبان عالم اند. اگر فردی در معرفت به اهل بیت: ، به مرحله ای برسد که وجود آنان را پایه و اساس ارزش ها بداند و هر خیری که به واسطه او در عالم جاری شود، فضل و رحمتی از جانب حضرات معصومین: تلقی کند، بالاترین گام معرفتی را برداشته است. اهل بیت: ، به عنوان حجت های خداوند، هدایتگران مردم به راه حق و همه فضیلت ها هستند، راه زندگی را بر همگان روشن می کنند و مردم را از هر نوع اشتباه و خطا نگه می دارند. در فرازی دیگر از زیارت جامعه می گوییم: «وَ أَنْتُمْ نُورُ الْأَخْیَارِ وَ هُدَاةُ الْأَبْرَارِ وَ حُجَجُ الْجَبَّار. . . »؛ «شما اهل بیت: روشنایی بخش زندگی خوبان و هدایتگران زندگی نیکان و حجت های خداوند هستید» (همان، ص615).

به عبارت دیگر، اهل بیت: الگوی مردم در همه فضیلت ها و واسطه و حلقه وصل خدا و خلق اند:

مَنْ وَالاکُمْ فَقَدْ وَالَی اللهَ وَ مَنْ عَادَاکُمْ فَقَدْ عَادَی اللهَ وَ مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللهَ وَ مَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللهَ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِکُمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللهِ أَنْتُمُ الصِّرَاطُ الْأَقْوَمُ وَ شُهَدَاءُ دَارِ الْفَنَاءِ. . . (همان، ص613).

ای اهل بیت، شما مدار و میزان حق و فضیلت ها هستید. ولایتِ شما همان ولایت خداست. هرکس با شما دوستی کند، با خداوند دوستی کرده است و هرکس با شما دشمنی کند، با خدا دشمنی کرده است. هرکس به شما چنگ زند و خود را به شما پیوند دهد، با خدا پیوند یافته است.

در فراز پایانی زیارت جامعه می گوییم:

وَ قَرَنَ طَاعَتَکُمْ بِطَاعَتِه. . . إِنِّی لَکُمْ مُطِیع. . . مَنْ أَطَاعَکُمْ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ مَنْ عَصَاکُمْ فَقَدْ عَصَی اللهَ. . . (همان، ص617).

خداوند، طاعت شما را به اطاعت از خود قرین و نظیر ساخته است. من پیرو شما هستم. . . ؛ زیرا هرکس از شما اطاعت کند، از خدا اطاعت کرده است و هرکس با شما مخالفت کند، با خداوند مخالفت کرده است.

اما درباره شیوه تعامل و ارتباطات اهل بیت: با مردم در متون زیارتنامه ها، که از آن با عنوان مناسبات اجتماعی اهل بیت: یاد کردیم، نکات آموزنده ای وجود دارد که به اندازه گنجایش این مقاله، برخی از آنها را بررسی می کنیم:

1- ارتباطات اخلاقی با مردم
پیامبر (ص) و اهل بیت طاهرینش: در دوران عمر شریفشان با رفتار و تعامل اخلاقی و مهربانانه، بذر محبت را در دل مردم می کاشتند و دوست و دشمن را به خود جذب می کردند. آن بزرگواران با محور قراردادن رفق، مدارا و گذشت، سنگ صبور مردم در همه مشکلات و گرفتاری ها بودند. در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده است که فرمود: «أَمَرَنِی رَبِّی بِمُدَارَاةِ النَّاسِ کَمَا أَمَرَنِی بِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ»؛ «پروردگارم، مرا به مدارا با مردم دستور داد؛ چنان که به ادای واجبات مأمورم ساخت» (کلینی، 1389ق، ج 2، ص117).

این ویژگی اهل بیت: در زیارتنامه ها نیز به عنوان نماد و الگوی زندگی مطرح شده است؛ چنان که در زیارت جامعه می خوانیم:

. . . وَ شَأْنُکُمُ الْحَقُّ وَ الصِّدْقُ وَ الرِّفْقُ (شیخ صدوق، 1413 ق، ج 2، ص616).

شأن شما اهل بیت، این است که با حق و راست گویی و درست کرداری همراه هستید و با مردم در امور مختلف مدارا می کنید.

از دلایل توصیف پیامبر (ص) به داشتن خُلق بزرگ: {وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ} (قلم: 4)، [6]همان مهرورزی ایشان به مردم، و گذشت از خطاهای آنان است. تاریخ، انواع اذیت و آزار مردم درباره پیامبر اسلام (ص) را ثبت کرده است. با وجود این، پیامبر (ص) از خطاهای آنها می گذشت و برای آنان دعا می کرد: «اللّهمَ اهدِ قَوْمی فَاِنَّهُمْ لا یَعْلَمُون»؛ «خدایا! قوم مرا هدایت کن. اینها جاهل اند و نمی دانند» (طبرسی، 1417ق، ص83). از همین رو، در زیارت جامعه، آن بزرگواران را دارای بالاترین درجه حلم و بردباری، توصیف و به محضرشان عرض می کنیم: «وَ مُنْتَهَی الْحِلْمِ»؛ «شما حضرات معصومین، در بالاترین افق حلم و بردباری جای گرفته اید»

(شیخ صدوق، 1413 ق، ج 2، ص610؛ ابن مشهدی، 1419ق، ص59).

انس بن مالک می گوید در محضر پیامبر (ص) بودم. عبایی، که حاشیه زمختی داشت، بر دوشش بود. عرب بادیه نشینی نزد آن حضرت آمد و عبای ایشان را گرفت و محکم کشید؛ طوری که حاشیه آن عبا، گردن حضرت را خراشید. سپس گستاخانه گفت: «ای محمد، از مال خدا که نزد تو هست، بر این دو شترم بار کن تا ببرم؛ زیرا این اموال، نه مال تو است

و نه پدرت». پیامبر (ص) اندکی سکوت کرد و سپس فرمود: «مال، مال خداست و من بنده

خدا هستم». آنگاه افزود: «ای اعرابی، آیا آسیبی که به من رساندی، به تو برسانم»؟ اعرابی گفت: «نه». پیامبر (ص) فرمود: «چرا»؟ اعرابی عرض کرد: «زیرا تو بدی را با بدی پاسخ نمی دهی؛ بلکه آن را با خوبی دفع می کنی». پیامبر (ص) با شنیدن سخن او لبخند زد و دستور داد تا بر یکی از شتران او جو، و بر دیگری خرما بار کردند و به او دادند (شیخ صدوق، 1400، ص382).

چنین رفتارهایی از خاندان پیامبر (ص) نیز نقل شده است. پیامبر اکرم (ص)، امام علی علیه السلام را حلیم ترین مردم خواندند. سیره آن حضرت در رفتار با مروان، سعید بن عاص، عبدالله بن زبیر و دیگر دشمنانش در تاریخ ثبت است (محمدی ری شهری، 1421ق، ج 9، ص149-152).

در روایتی آمده است که مردی از شام، با تحریک معاویه، به امام مجتبی علیه السلام ناسزا گفت. امام علیه السلام صبر کرد تا سخن او به پایان رسید. آنگاه به سوی او رفت، تبسمی کرد و به او سلام داد و فرمود: «گمان می کنم غریب هستی و شاید در اشتباه افتاده ای. اگر چیزی نیاز داری، برآورده کنیم. اگر راهنمایی می خواهی، راهنمایی ات کنیم و اگر گرسنه ای، سیرت کنیم. اگر برهنه ای، لباست دهیم و اگر نیازمندی، بی نیازت کنیم. اگر جا و مکان نداری، مسکنت دهیم و تا بازگشت به وطنت، میهمان ما باشی و. . . ». مرد شامی در برابر این خلق عظیم شرمنده شد، گریه کرد و گفت: «أَشْهَدُ أَنَّکَ خَلِیفَةُ اللهِ فِی أَرْضِهِ اللهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَه»؛ «گواهی می دهم که تو جانشین خدا در زمین هستی. خدا بهتر می داند که رسالت خویش را کجا قرار دهد». سپس عرضه داشت: «تو و پدرت پیش من، مبغوض ترین افراد بودید؛ ولی اکنون محبوب ترین افراد نزدم هستید» (مجلسی، 1403ق، ج 43، ص344).

عبدالرزاق گوید که کنیزکی، آب روی دستان امام چهارم علیه السلام می ریخت تا حضرت برای نماز، وضو بسازد. ظرف آب از دست آن کنیز روی حضرت افتاد و صورت ایشان را زخمی کرد. امام علیه السلام به سوی او سر بلند کرد. کنیزک گفت: «خدا می فرماید: {وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظ}؛ آنها که خشم خود را فرو می خورند». حضرت فرمود: «خشم خود را فرو خوردم». کنیزک گفت: «{وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاس}؛ و آنها که از مردم درگذرند». فرمود: «خدا از تو بگذرد». عرض کرد: «{وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِین} (آل عمران: 134)؛ خداوند محسنان را دوست دارد». فرمود: «برو که تو آزادی» (شیخ صدوق، 1400 ق، ص201).

مهر و عاطفه پیامبر (ص) به مردم، باعث شده بود که ایشان برای رشد و تعالی مردم، بسیار دلسوزی کنند و از گرفتاری و رنج مردم، غصه دار شوند:

{لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ماعَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ}(توبه: 128).

یقیناً پیامبری از جنس خودتان به سویتان آمد که به رنج و مشقت افتادنتان بر او دشوار است. اشتیاق شدیدی به [هدایتِ] شما دارد و با مؤمنان، رئوف و مهربان است.

در زیارت حضرت رسول (ص) هم می خوانیم: «وَ انَّکَ قَدْ رَؤُفْتَ بِالْمُؤْمِنِینَ، وَ غَلُظْتَ عَلَی الْکافِرِینَ. . . »؛ «(ای پیامبر!) همانا تو به مؤمنان، رأفت (مهربانی) کردی و به کافران، درشتی نشان دادی» (کلینی، 1389ق، ج 4، ص551؛ ابن طاووس، 1367ش، ج 2، ص605).

پیامبر (ص) و اهل بیت طاهرینش: ، که پدر معنوی مردم شمرده می شوند، محبت خود را به شکل های گوناگون نثار مردم می کردند؛ چنان که گاه با هدیه دادن و کمک مالی و گاه با همراه شدن با فقیران و دردمندان، به آنان محبت می کردند و با رفع مشکلاتشان، آنان را خرسند می ساختند. امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی مردی خدمت رسول خدا (ص) رسید و وقتی جامه حضرت را کهنه دید، دوازده درهم به آن حضرت تقدیم کرد.

حضرت رسول (ص) به همراه امام علی علیه السلام به بازار رفتند تا پیراهنی بخرند. کنار راه، کنیزی را دیدند که نشسته است و گریه می کند. رسول خدا (ص) به او فرمود: «تو را چه شده است»؟ عرض کرد: «یا رسول الله، خانواده ام چهار درهم به من دادند تا چیزی را که مورد نیازشان بود، برایشان بخرم؛ ولی پولم گم شد و دیگر جرئت بازگشت به خانه را ندارم». رسول خدا (ص) چهار درهم به کنیز داد و فرمود: «نزد خانواده ات برگرد».

رسول خدا (ص) به بازار رفت و پیراهنی به چهار درهم خرید و آن را پوشید و خدای عزوجل را حمد گفت. پس مرد برهنه ای را دید که می گوید: «هر کس مرا بپوشاند، خدا از جامه های بهشتی به او بپوشاند». رسول خدا (ص) پیراهنی را که خریده بود، از تن درآورد و به آن سائل پوشانید. سپس به بازار بازگشت و با چهار درهم باقی مانده، پیراهن دیگری خرید و آن را پوشید و خدای عزوجل را حمد گفت و به سوی خانه اش بازگشت. دوباره با همان کنیز روبه رو شد که کنار راه نشسته بود و گریه می کرد. فرمود: «تو را چه شد که نزد خانواده ات نمی روی»؟ عرض کرد: «یا رسول الله، من دیر کردم. می ترسم مرا کتک بزنند».

رسول خدا (ص) فرمود: «پیشاپیش من راه برو و مرا به خانواده ات راهنمایی کن». آن حضرت، به همراه کنیز آمدند تا بر در خانه آنان ایستاد. سپس فرمود: «سلام بر شما ای اهل خانه»! پاسخش ندادند. دوباره سلام داد. پاسخش ندادند. بار سوم، سلام کرد. گفتند: «سلام بر تو باد یا رسول الله»! حضرت فرمود: «چرا بار اول و دوم پاسخ مرا نگفتید»؟ عرض کردند: «یا رسول الله، سخن شما را شنیدیم؛ ولی دوست داشتیم بیشتر بشنویم». رسول خدا (ص) فرمود: «این کنیز، دیر کرده است. آزارش نکنید». عرض کردند: «یا رسول الله، به احترام تشریف فرمایی شما آن کنیز را آزاد کردیم».

رسول خدا (ص) فرمود: «حمد خدا را که هیچ دوازده درهمی، پُربرکت تر از این درهم ها ندیده ام که خداوند دو برهنه را با آن پوشانید و یک بنده را آزاد کرد» (شیخ صدوق، 1362ش، ج 2، ص491).

به دلیل همین بخشندگی ها و مساعدت های مالی، آنان را در زیارت جامعه با عنوان «اُصُولَ الْکَرَمِ» (پایه ها و ریشه های بخشش و نیکی) یاد می کنیم و در فراز دیگر، می گوییم: «وَ عَادَتُکُمُ الْإِحْسَانُ وَ سَجِیَّتُکُمُ الْکَرَم. . . »؛ «ای اهل بیت پیامبر، عادت شما نیکی و طبیعت شما بخشش است» (شیخ صدوق، 1413ق، ج 2، ص616).

تمام مفسران شیعه و سنی (طیب، 1378ش، ج 13، ص318؛ قرطبی، 1384ق، ج 20، ص131-133؛ فخر رازی، 1420ق، ج 30، ص746-747)، شأن نزول آیات 5 الی 22 سوره انسان را درباره ایثار و ازخودگذشتگی حضرت علی و حضرت فاطمه زهرا علیه السلام می دانند که با وجود گرسنگی شدید، نان افطار خود را سه شب متوالی، به مسکین و یتیم و اسیر دادند و خود گرسنه خوابیدند.

تاریخ، نمونه های زیادی از این احسان های ایثارگونه اهل بیت: را ثبت کرده؛ چنان که نقل شده است پیامبر اسلام (ص) در عروسی حضرت زهرا (س) یک دست پیراهن نو به ایشان داده بود تا در شب عروسی بپوشد. وقتی حضرت فاطمه (س) به خانه زفاف رفت، بر سجادة عبادتش نشسته بود و با خدا مناجات می کرد، ناگاه مستمندی به در خانه حضرت فاطمه (س) آمد و با صدای بلند گفت: «از درِ خانة نبوت، یک پیراهن کهنه می خواهم».

حضرت فاطمه (س) در آن وقت، دو پیراهن داشت: یکی کهنه و دیگری نو. طبق تقاضای فقیر، خواست پیراهن کهنه را به او بدهد. ناگاه به یاد این آیه افتاد که می فرماید: {لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّی تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ. . . }؛ «هرگز به حقیقت نیکوکاری نمی رسید، مگر آنچه را دوست دارید، انفاق کنید» (آل عمران: 92). ازاین رو، تصمیم گرفت پیراهن نو را به فقیر بدهد و همین کار را هم کرد.

فردای آن شب، وقتی پیامبر (ص) پیراهن کهنه را بر تن دخترش دید. پرسید: «چرا پیراهن نو را نپوشیده ای»؟ حضرت زهرا (س) عرض کرد: «آن را به فقیر دادم». پیامبر (ص) فرمود: «اگر پیراهن نو را برای شوهرت می پوشیدی، بهتر و مناسب تر بود». حضرت فاطمه (س) عرض کرد: «این روش را از شما آموخته ام. در آن هنگام که مادرم خدیجه، همسر شما گردید، همه اموالش را در راه شما به تهیدستان بخشید. کار به مرحله ای رسید که فقیری در خانه شما آمد و تقاضای لباس کرد. در خانه، لباسی وجود نداشت. شما پیراهن خود را از تن بیرون آوردید و به او دادید». پیامبر (ص) تحت تأثیر محبت ها و خلوص دخترش زهرا (س) قرار گرفت. اشک از چشمانش سرازیر شد و حضرت فاطمه را به نشانه محبت، به سینه اش چسبانید. فرشته وحی فرود آمد و گفت: «هان ای پیامبر خدا! پروردگارت سلام می رساند و به من فرمان داده است که سلام خدا را بر دخت گران قدرت فاطمه ابلاغ کنم و آنگاه این جامة بی نظیر را که از دیبای سبز بهشت است، به پاس انفاق خالصانه و سخاوت و بلندنظری اش در راه حق، به او تقدیم دارم» (صفوری شافعی، 1428ق، ج 2، ص226؛ بحرانی، 1407ق، ج 11، ص230).

2- ایفای مسئولیت درباره مردم
بخش مهمی از زندگی پیامبر (ص) و خاندان مطهر ایشان، صرف خدمت به مردم شده است. تاریخ، جلوه های زیبایی از ایثار و فداکاری پیامبر (ص) و اهل بیت اطهار: را در زمینه رسیدگی به امور مردم و رفع گرفتاری های آنان ثبت کرده است؛ مانند:

یک هدایت مردم به سوی دین
مهم ترین رسالت پیامبر اکرم (ص)، تبیین معارف قرآن و هدایت مردم به سوی ارزش های والای دینی است (نحل: 64). آن حضرت، وظیفه هدایتگری امت را پس از خود به خاندانش محول کرد و قرآن و اهل بیت: را (در حدیث ثقلین)، به عنوان دو یادگار ارزشمند، چراغ راه مردم قرار داد و فرمود: «اگر به رهنمودهای این دو پایبند باشید، به سعادت خواهید رسید و از گمراهی و سرگردانی نجات خواهید یافت» (سلیم بن قیس، هلالی، 1405ق، ج 2، ص647). [7] پیامبر (ص) و خاندان مکرم ایشان، به دلیل برخورداری از دانش کافی و کامل، شایستگی و اهلیت اخلاقی، قدرت و توانایی برای هدایتگری، عالی ترین و مطمئن ترین راهنمایان بشر به سوی رستگاری و خوشبختی هستند. مرحوم کلینی در کتاب شریف کافی، بابی قرار داده است با عنوان: «أنَّ الْأئِمَّة هُمُ الْعَلامَاتُ»؛ «امامان نشانه ها و علامت ها هستند» (کلینی، 1389ق، ج 1، ص206)؛ به این معنا که اگر مردم بخواهند با عبودیّت (به معنای حقیقی) و همچنین عقاید صحیح توحیدی آشنا شوند و آموزه های عالیه دین و ارزش های اخلاقی را به طور کامل و متقن فرا بگیرند، می باید دست به دامان اهل بیت و امامان بزرگوار: شوند؛ زیرا فقط آنان در تمام فضائل انسانی، اعمّ از زهد، ورع و تقوا، صدق و عدل، امانت داری و. . . جلوه های کامل صفات الهی و اسوه و الگوی بی عیب برای همه امت هستند. ازاین رو، مردم فقط با راهنمایی و هدایت معصومین: می توانند به قله معرفت الهی دست پیدا کنند و حقایق را دریابند. در زیارتنامه ها به طور مکرر و با عبارت های گوناگون، جایگاه ویژه و مسئولیت بالای اهل بیت نبوت: در این زمینه، بیان شده است؛ چنان که در زیارت جامعه عرض می کنیم: «السَّلَامُ عَلَی الدُّعَاةِ إِلَی اللهِ وَ الْأَدِلَّاءِ عَلَی مَرْضَاةِ الله. . . »؛ «سلام و تحیّت ما به آستان مقدس آن بزرگوارانی باد که دعوت کنندگان به سوی خدا و راهنمایان به موجبات رضای خدا هستند» (شیخ صدوق، 1413ق، ج 2، ص610).

همچنین در فراز دیگری از زیارت جامعه می گوییم: ای اهل بیت گرامی، خداوند به شما چنین منزلت و جایگاهی داده است: «وَ أَعْلَاماً لِعِبَادِهِ وَ مَنَاراً فِی بِلَادِهِ وَ أَدِلَّاءَ عَلَی صِرَاطِهِ. . . »؛ «شما را پرچم های (هدایت) برای بندگانش، و محل های نور در آبادی هایش، و راهنمایان بر راهش قرار داده است» (همان، ص611).

از دیدگاه شیعه، تا انسانی در کره خاکی هست، بدون راهنمای الهی نخواهد بود و آنها همان راهنمایان از اهل بیت: اند. این راه (هدایت)، افزون بر آنکه شاهراه و نزدیک ترین مسیر است، مزین به پرچم های مطمئن و نشانه های راستین هدایت (عَلَمُ المَنصُوب)، (ابن مشهدی، 1419ق، ص568) نیز هست که با تابش نور و هدایتگری های مهربانانة خود، جهان را روشن می سازند تا بندگان خدا هرگاه سر بلند کنند، پرچم برافراشته حق را ببینند و از سردرگمی و حیرانی نجات یابند.

دو تربیت مردم
بنابر تصریح قرآن (جمعه: 2؛ آل عمران: 164)، از اهداف رسالت پیامبر اکرم (ص) «تربیت» انسان است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در بیان اهداف رسالت پیامبر (ص) فرمود:

از نشانه های لطف و کرم خداوند به این امت، که موجب فضیلت این امت شد، این است که پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) را به سوی آنان فرستاد. پس پیامبر (ص) به آنان کتاب و حکمت، سنت و واجبات را آموخت و آنان را تربیت کرد تا راه هدایت پیش گیرند و یکی شان کرد تا متفرق و پراکنده نشوند و آنان را تزکیه نمود تا پاک شوند (دیلمی، 1412ق، ج 2، ص322).

معصومین: ، در هر زمان، به عنوان معلم و مربّی مردم در امور اخلاقی و تربیتی، نقش خود را ایفا می کردند. تاریخ نشان می دهد که هر یک از آن بزرگواران در طول حیاتشان، بزرگ ترین شخصیت های علمی و اخلاقی را تربیت کرده اند. در زیارتنامه ها به نقش تربیتی اهل بیت: نیز با عبارت های مختلف اشاره شده است.

در فرازی از زیارت جامعه، خطاب به ائمه معصومین: عرض می کنیم: «کَلَامُکُمْ نُورٌ وَ أَمْرُکُمْ رُشْدٌ وَ وَصِیَّتُکُمُ التَّقْوَی. . . »؛ «سخن شما، سراسر نور، و امر (شأن و فرمان) شما رشدآور، و توصیه شما به تقواست» (شیخ صدوق، 1413ق، ج 2، ص616).

در زیارت حضرت فاطمه زهرا (س) آمده است:

السَّلَامُ عَلَی الطَّاهِرَةِ الْحَمِیدَةِ، وَ الْبَرَّةِ التَّقِیَّةِ الرَّشِیدَةِ، النَّقِیَّةِ مِنَ الْأَرْجَاسِ، الْمُبَرَّاةِ مِنَ الْأَدْنَاسِ. . . مُرَبِّیَةِ الْأَیْتَامِ، الْعَارِفَةِ بِالشَّرَائِعِ وَ الْأَحْکَامِ، وَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ. . .

(ابن مشهدی، 1419ق، ص104).

سلام بر پاکیزة ستوده، نیکوی رشدیافته و پاکیزه از همه آلودگی ها. . . تربیت کننده یتیمان، دانای به حلال و حرام. . . .

این بخش از زیارت، برگرفته از روایتی است که مرحوم علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش ذیل آیه شریفه: {وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ. . . }[8] (طور: 21) آورده است. این روایت را ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده که حضرت فرمودند: «إِنَّ أَطْفَالَ شِیعَتِنَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ تُرَبِّیهِمْ فَاطِمَةُ (س)»؛ «همانا نونهالان شیعیان از میان مؤمنان را فاطمه (س) تربیت می کند» (قمی، 1404ق، ج 2، ص332). یعنی حضرت فاطمه زهرا (س) همچنان که در زمان حیاتشان امام حسن و امام حسین علیه السلام و دیگر فرزندانشان را تربیت می کردند، روح مطهرشان در همه جا حضور دارد و نقش مادری را برای همه شیعه ایفا می کند.

مهم ترین ویژگی تربیتی پیامبر (ص) و خاندان مطهر ایشان، این است که حضرات معصومین: در هدایت و تربیت مردم، مطیع فرمان الهی هستند و در مقابل نصایحی که برای هر نصیحت شونده ای دارند، هیچ تقاضا، مطالبه و انتظاری ندارند؛ بلکه نصیحت را فقط برای خدا انجام می دهند. خطاب به آن انوار تابناک می گوییم: «وَ نَصَحْتُمْ لَهُ»؛ شما معصومین در نصیحت کردن هایتان، خدا را می بینید و به عنوان وظیفه، مردم را نصیحت می کنید و از همین رو، هیچ انتظاری از مردم ندارید. وقتی ما به حضرات معصومین: عرض می کنیم: «نَصَحْتُمْ لَهُ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَة» (شیخ صدوق، 1413ق، ج 2، ص612)؛ یعنی شما بزرگواران، ما را نزدیک به خود می بینید و ما را در شمار آشنایان خود می شمارید که نصایح خاص را به ما ابلاغ می کنید. این آشنایی، بر مبنای محبّتی است که بین ما و معصومین: حاکم می باشد.

سه پناهگاه مردم در گرفتاری ها و مشکلات
پیامبر مکرم (ص) و اهل بیت و ائمّه دین: ، ازآنجاکه جایگاه مردمی داشتند (آل عمران: 164)، همواره دغدغه دیگران را داشتند؛ طوری که پناهگاه مردم و حلاّل مشکلات و برآورنده حاجات گرفتاران جامعه بودند. پیامبر بزرگوار (ص) به همه پیروانش اعلام کرد که باید دغدغه یکدیگر را داشته باشند و در اسلام بی اعتنایی به دردهای مردم امری نارواست:

مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ مِنْهُمْ وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلًا یُنَادِی یَا لَلْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ (کلینی، 1389ق، ج 2، ص164).

هرکس صبح کند، درحالی که به امور مسلمانان اهمیت نمی دهد، از آنان نیست و هرکس بشنود انسان دردمندی فریاد می زند ای مسلمانان! (به داد من برسید) و پاسخ او را ندهد، مسلمان نیست!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام حتی زمانی که مسند خلافت را هم (که حقّ مسلّم او بود) از او غصب کردند، از مردم کناره نگرفت و از جامعة مسلمانان دوری نجست و آنها را به حال خود رها نساخت؛ بلکه میان مردم بود و از طرق گوناگون به یاری مردم می شتابید؛ حتی به حاکمان یاری می رساند و اشتباهاتشان را برطرف می ساخت.

حضرت ولیّ عصر[ در نامه خود به شیخ مفید فرموده اند:

إِنَّا غَیْرُ مُهْمِلِینَ لِمُرَاعَاتِکُمْ وَ لَا نَاسِینَ لِذِکْرِکُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَنَزَلَ بِکُمُ اللَّأْوَاءُ وَ اصْطَلَمَکُمُ الْأَعْدَاءُ. . . (طبرسی، 1386ق، ج2، ص497).

ما در رعایت حال شما کوتاهی نمی کنیم و یاد شما را از خاطر نبرده ایم و اگر جز این بود، از هرسو گرفتاری به شما رو می آورد و دشمنانتان شما را از میان

می بردند. . . .

آری، پناهنده شدن به کهف حصین ولایت، غم ها را از دل می زداید و ذلت را به عزت تبدیل می کند. در ضمنِ حدیث الاربعماة، از امام امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که فرموده اند:

بِنا یَفْتَحُ اللهُ وَ بِنا یَخْتِمُ اللهُ. . . وَ بِنا یَدْفَعُ اللهُ الزَّمانَ الْکَلَبَ. . . (ابن شعبه، 1404ق، ص115).

خداوند به وسیله ما [زندگی سعادتمندانه را] آغاز کرده و هم به وسیله ما ختم می کند و به وسیله ما دشواری های زمانه را برطرف می سازد.

متون زیارتنامه های معصومین: ، که بسیاری از معارف الهی را در خود جای داده، به این بُعد از شخصیت پیامبر (ص) و اهل بیت طاهرینش: نیز پرداخته است. مثلاً می بینیم در چند فراز از زیارت جامعه، به موضوع مشکل گشایی اهل بیت: پرداخته شده و آنان را برآورنده حوائج مردم و برطرف کننده مشکلاتشان قلمداد کرده است:

«وَ کَهْفِ الْوَرَی. . . »؛ «ای اهل بیت، شما پناهگاه مردم هستید» (شیخ صدوق، 1413ق، ج 2، ص610).

«وَ الْبَابُ الْمُبْتَلَی بِهِ النَّاسُ. . . »؛ «در خانة شما محل رفت وآمد مردم است» (همان، ص612).

«وَ بِکُمْ یُنَفِّسُ الْهَمَّ وَ یَکْشِفُ الضُّرّ»؛ «به وسیله شما غم و اندوه برطرف می گردد و ناراحتی ها خاتمه می یابد» (همان، ص615).

«وَ بِکُمْ أَخْرَجَنَا اللهُ مِنَ الذُّلِّ وَ فَرَّجَ عَنَّا غَمَرَاتِ الْکُرُوبِ وَ أَنْقَذَنَا مِنْ شَفَا جُرُفِ الْهَلَکَاتِ وَ مِنَ النَّار. . . »؛ «به وسیله شما خداوند ما را از ذلت بیرون آورد و از شداید و ناراحتی برای ما گشایش قرار داد و از هلاکت ها و آتش، رهایی مان بخشید» ( همان، ص616).

چهار نظارت بر جامعه
از مقامات و فضیلت های پیامبر (ص) و اهل بیت طاهرینش: ، که در قرآن (بقره: 143) و منابع معتبر روایی و زیارتنامه ها مطرح شده، مقام نظارتی آنان است. آنان با تأیید و عنایت الهی، شاهد اَعمال مردم هستند. حضرت امام رضا علیه السلام ضمن بیان نشانه های امام، می فرماید:

اِنَّ الْاِمامَ مُؤیِّدٌ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللهِ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ یَرَی فِیهِ اَعْمالَ الْعِبادِ (شیخ صدوق، 1378ش، ج1، ص214).

امام، مؤیّد به روح القدس است و بین او و خدا ستونی از نور قرار دارد که اعمال بندگان را در آن [ستون نوری] مشاهده می کند.

عبدالله بن زیّات به امام رضا علیه السلام عرض کرد: «برای من و خانواده ام دعایی بفرمایید».

امام علیه السلام فرمود: «اَوَ لَسْتُ افْعَلُ؟ وَ اللهِ إنَّ أعْمَالَکُمْ لَتُعْرَضُ عَلَیَّ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَة»؛ «مگر من دعا نمی کنم؟ به خدا قسم، اعمال شما در هر شب و روز به من عرضه می شود» (کلینی، 1389ق، ج 1، ص219).

دو جمله در زیارت جامعه هست که حاکی از این فضیلت مهم اهل بیت: است. خطاب به آن بزرگواران عرض می کنیم: «وَ شُهَدَاءُ دَارِ الْفَنَاءِ. . . وَ شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ»؛ «(شما اهل بیت: )

گواهان دار فنا (دنیا) و همچنین گواهان بر خلق خدا هستید» (شیخ صدوق، 1413ق، ج 2،

ص611 و 613).

آری، خداوند خاندان رسالت را شاهد بر خلق خود قرار داده است و آنان هم اکنون از تمام افکار و نیّات و اعمال ما آگاه اند و روز قیامت هم به آن شهادت خواهند داد.

در زیارت بیشتر معصومین: می خوانیم: «اَشْهَدُ اَنَّکَ تَرَی مَقامی وَ تَسْمَعُ کَلامی وَ تَرُدُّ سَلامی»؛ «من شهادت می دهم که تو ای حجّت خدا می بینی که من کجا ایستاده ام و می شنوی که چه می گویم و سلام مرا پاسخ می دهی» (ابن مشهدی، 1419ق، ص211).

بر این اساس، ما معتقدیم امام عصر[ هم اکنون ما را می بیند و نه فقط ظاهر، بلکه باطن ما را هم مشاهده می کند و چیزی مانع دیدن او نیست. بنابراین، معصومین: شهدای دارالفنا هستند و در این دنیا شاهد بر تمام افکار و اعمال آدمیان اند و به همین دلیل، شفعای دارالبقا نیز خواهند بود و در روز جزا، بر اساس شهود و حضوری که در دنیا داشته اند، به ادای شهادت و شفاعت خواهند پرداخت.

امام صادق علیه السلام ذیل آیه سوم سوره مبارکه بروج در تفسیر عبارت {وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ} می فرماید: «النَّبِیُّ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ»؛ «شاهد، پیامبر اکرم (ص) و حضرت امیرالمومنین علیه السلام هستند» (کلینی، 1389ق، ج 1، ص425).

3- رفعت شأن و عظمت مقام اهل بیت:
آنچه تاکنون مطرح شد، برخی مناسبات اجتماعی اهل بیت اطهار: است که

باعث شده آنان از رفعت و منزلت والایی نزد مردم برخوردار باشند. از واقعیت های زندگی اهل بیت: ، این است که به رغم تبلیغات گمراه کنندة دشمنان، که در همه دوران ها با تمام توان و با به کارگیری همه امکانات و نیروهای انسانی و مادی علیه اهل بیت: انجام می دادند، آنان در دل های مردم جا داشتند.

سیره نویسان، نمونه های زیادی از محبوبیت حضرات معصومین: را نقل کرده اند که جز در زندگی آن نورهای پاک، در زندگی کسی دیده نمی شود:

زُهَری و علی بن زید از سعید بن مسیب نقل کردند که وی گفت:

علی بن الحسین سیدالعابدین علیه السلام، وقتی می خواست مکه برود، تا حرکت نمی کرد، قاریان قرآن نیز به سمت مکه حرکت نمی کردند. هنگامی هم که می خواست از مکه بیرون بیاید، مردم به احترام آن حضرت از مکه بیرون نمی رفتند. در یکی از سفرها وقتی امام علی بن الحسین علیه السلام خارج شد، من نیز از مکه بیرون آمدم. امام در بعضی منازل فرود آمدند. من نیز آنجا توقف کردم. دیدم آن حضرت دو رکعت نماز خواند و در سجده اش تسبیح گفت. ناگهان شنیدیم که همه درختان و سنگ و کلوخ زمین با ایشان هم صدا شده، تسبیح می گویند. . . (کشی، 1404ق، ج 1، ص334-335).

عروة بن مسعود ثقفی (همان کسی که از سوی قریش در صلح حدیبیه به عنوان پیام رسان نزد پیامبر (ص) آمد) وقتی از نزد پیامبر (ص) برگشت، به اصحابش گزارش عجیبی داد. وی گفت:

ای قوم، بدانید که من نزد ملوک و پادشاهان زیادی رفته ام مانند قیصر و کسری و نجاشی و. . . ؛ اما هیچ پادشاهی را ندیدم که اصحاب و یارانش، آن گونه که یاران محمد (ص) وی را تکریم و تعظیم می کنند، تکریم کنند و بزرگ بدارند. اصحابِ محمد (ص) را دیدم که وقتی وی دستوری می داد، برای انجام آن از یکدیگر سبقت می گرفتند. هرگاه پیامبر (ص) وضو می گرفت، نزدیک بود مسلمانان (بر سر به دست آوردن آب وضوی آن حضرت)، با هم بجنگند (اذاأمرهم ابتدروا أمره و اذاتوضّأ کانوایقتتلون علی وضوئه. . . ) (قمی، 1414ق، ج 6، ص226).

محمد طاهر مکی می گوید: «از ام ثابت روایت شده است که گفت: رسول خدا (ص) بر من وارد شد و از دهانه مشکی که آویزان بود، ایستاده آب نوشید و من برخاستم و دهانه مشک را (برای تبرک جستن) بریدم». سپس می افزاید:

این حدیث را ترمذی روایت کرده، می گوید: حدیث، صحیح و حسن است و شارح این حدیث در کتاب ریاض الصالحین می گوید: ام ثابت، دهانه مشک را برید تا جای دهان پیامبر را نگهداری کند و به آن تبرک جوید و همچنین صحابه می کوشیدند تا از جایی که رسول خدا (ص) از آن آب نوشیده بود، آب بنوشند (همان، ص691).

این محبوبیت، به دور از همه ظاهرسازی ها و رفتارهای تصنعی بود؛ همان حقیقتی که در برخی زیارتنامه ها نیز به آن پرداخته شده است. در فرازی از زیارت جامعه، آمیختگی زندگی پیامبر (ص) و خاندان مطهر ایشان با زندگی همه مردم، چنین بیان شده است:

بِأَبِی أَنْتُمْ وَ أُمِّی وَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی ذِکْرُکُمْ فِی الذَّاکِرِینَ وَ أَسْمَاؤُکُمْ فِی الْأَسْمَاءِ وَ أَجْسَادُکُمْ فِی الْأَجْسَادِ وَ أَرْوَاحُکُمْ فِی الْأَرْوَاحِ وَ أَنْفُسُکُمْ فِی النُّفُوسِ وَ آثَارُکُمْ فِی الْآثَارِ وَ قُبُورُکُمْ فِی الْقُبُورِ فَمَا أَحْلَی أَسْمَاءَکُمْ وَ أَکْرَمَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَعْظَمَ شَأْنَکُمْ وَ أَجَلَّ خَطَرَکُمْ وَ أَوْفَی عَهْدَکُم (شیخ صدوق، 1413ق، ج 2، ص616).

پدرم و مادرم و جانم و خانواده ام و مالم به فدایتان! یادتان در یادکنندگان است (گویندگان از شما نیز چون دیگران سخن به میان می آورند) و نامتان را میان نام های دیگر بر زبان می رانند و پیکرهای شما میان پیکرها و ارواحتان میان ارواح، و جان های شما میان جان های مردم است و آثارتان میان آثار، و قبرهایتان میان دیگر قبور است؛ ولی چه شیرین و دلپذیر است نام های شما و چه باارزش است جان های شما و چه بزرگ است شأن و منزلتتان و چه باجلالت است شرف و منزلتتان و چه توأم با وفاست عهدتان!

درک این جایگاه و منزلت رفیع اهل بیت: ، منحصر به مسلمانان نبود؛ بلکه هر جا نور اهل بیت: می تابید، دل ها را منقلب می کرد؛ هرچند غیر مسلمان باشد. در روایتی از امام حسین علیه السلام آمده است که فرمود:

روزی غلامی را دیدم که با سگی غذا می خورد. به وی گفتم: «چرا این عمل را انجام می دهی»؟ گفت: «یا بن رسول الله! من غم زده ام. می خواهم این سگ را شاد کنم تا شاید من هم مسرور شوم. غم و اندوه من این است که مالک من، شخصی یهودی است و من در نظر دارم که از وی جدا شوم». امام حسین علیه السلام، مبلغ دویست اشرفی نزد مالک آن غلام برد. یهودی وقتی امام را شناخت، گفت: «این غلام من، فدای قدم تو باد! این باغ و بستان را نیز به آن غلام بخشیدم و این مبلغ پول را هم که دادی، به شما تقدیم نمودم». امام حسین علیه السلام فرمود: «من نیز این پول را به تو بخشیدم». یهودی گفت: «من هم قبول کردم و این پول را به آن غلام بخشیدم». امام حسین علیه السلام فرمود: «من نیز آن غلام را آزاد کردم و این پول و باغ را به او بخشیدم». زن آن یهودی گفت: «من، الساعه اسلام اختیار کردم و مهریه ام را به شوهرم بخشیدم». شوهرش گفت: «من نیز مسلمان شدم و این خانه ام را به زنم بخشیدم» (مجلسی، 1403ق، ج 44، ص194).

خاندان عصمت و طهارت، همان طور که با مردم فروتن و مهربان بودند، در برابر کافران و مشرکان و همچنین حاکمان و سلاطین، قاطع و باصلابت جلوه می کردند: {مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ}؛ «محمد، فرستاده خداست و کسانی که با وی هستند، بر کافران سرسخت و میان خودشان مهربان اند» (فتح: 29).

این صلابت، که همراه با معنویت بود، باعث شد حضرات معصومین: از جایگاه رفیع و منزلت والایی نزد خلفا و حاکمان جور برخوردار باشند. در فرازی از زیارت جامعه می خوانیم:

طَاطَاَ کُلُّ شَریفٍ لِشَرَفِکُم و بَخَعَ کُلُّ مُتَکَبِّرِ لِطاعَتِکُمْ وَ خَضَعَ کُلُّ جَبّارٍ لِفَضْلِکُمْ وَ ذَلَّ کُلُّ شَیءٍ لَکُمْ (شیخ صدوق، 1413ق، ج 2، ص616).

هر گردن فرازی، در مقابل شرف شما گردن نهاده و هر متکبّر خودبزرگ بینی، خود را مطیع شما دیده و هر جبّاری در پیشگاه شما سر فرود آورده و هر چیزی رام شما شده است.

نقل شده است که وقتی ضرار بن ضمره نهشلی بر معاویة بن ابی سفیان وارد شد، معاویه به او گفت: «علی [7] را برایم وصف کن». وی گفت: «مرا معاف می کنی»؟ معاویه گفت: «نه». ضرار گفت: «خدا علی [ علیه السلام] را رحمت کند میان ما چون یکی از ما بود و وقتی نزد او می رفتیم، ما را به خود نزدیک می کرد و چون از او پرسشی می کردیم، به ما جواب می داد و چون دیدنش می رفتیم، ما را به خود نزدیک می ساخت. در به روی ما نمی بست و دربانی بر ما نمی گمارد و به خدا، با همه اینکه ما را به خود نزدیک می کرد و به ما نزدیک بود، از هیبتش یارای سخن گفتن با او نداشتیم و از بزرگواری اش با او آغاز سخن نمی کردیم». معاویه گفت: «او را بیشتر از این توصیف کن». ضرار گفت: «رحم اللَّه علیا (رحمت خدا بر علی)! به خدا او بسیار بیدار بود و کم خواب. همه وقت شب و هر ساعت روز، قرآن می خواند و جان در راه خدا می داد و اشک به آستان او می ریخت. پرده برای او افکنده نمی شد و کیسه های زر از ما ذخیره نمی کرد. برای دوستان خود (بیش از دیگران) نرمش نداشت و بر جفاکاران بدخویی نمی کرد. وقتی شب، پرده ظلمت افکنده و اختران سرازیر افق شدند، او را می دیدی که در محراب عبادت در محضر خدا ایستاده و دست به ریش خود گرفته، چون مارگزیده بر خود می پیچید و چون غم دیده می گریست و می گفت: ای دنیا خود را به رخ من می کشی و مرا مشتاق خود می سازی؟ هیهات هیهات، من نیازی به تو ندارم و تو را سه طلاق دادم که رجوعی ندارد. سپس می فرمود: آه آه، از دوری راه و کمی توشه و سختی راه».

معاویه وقتی این مطالب را شنید، گریست و گفت: «ای ضرار تو را بس است. به خدا علی چنین بود. خدا رحمت کند ابوالحسن را» (شیخ صدوق، 1400ق، ص625).

برای هر یک از ائمه: در رفتار با حاکمان ستمگر زمانشان، چنین رخدادهایی نقل شده است.

امام هادی علیه السلام با قرائت اشعار عرفانی (دیلمی، 1412ق، ج 1 ص29)، [9] مجلس شراب متوکل را با همه حاضرانش تحت تأثیر قرار داد؛ تا جایی که حتی شخص متوکل از کثرت گریه منقلب شد و دستور داد که بساط شراب را برچینند. سپس دستور داد که امام علیه السلام را با احترام به خانه اش بازگردانند.

درباره تأثیر شخصیت حضرت امام حسن عسکری علیه السلام نیز نقل شده است که احمد بن عبیدالله بن خاقان، که وزیر اول خلیفه عباسی بود و دشمنی زیادی با آل علی: داشت، روزی در حضور او از بنی هاشم و علویّین سخن به میان آمد و حضّار مجلس، به بدگویی از آل علی زبان گشودند. این مرد در آن موقع، فرماندار قم بود و گفت که من یک نفر از آل علی را می شناسم که از او عظیم تر و بزرگوارتر در تمام مدت عمرم ندیدم و او ابن الرّضا حسن بن علی العسکری: است. من روزی کنار پدرم در مجلس رسمی نشسته بودم. دربان آمد و گفت: ابن الرّضا قصد ورود دارند. من این کلمه را نشنیده بودم. پدرم تا شنید، حالش منقلب شد و گفت: «با احترام واردش کنید». من خیال کردم او شخصی از بزرگان و اشراف دربار خلافت است. بعد دیدم جوانی وارد شد که آثار جلالت و عظمت و هیبت از سیمایش پیداست و قامتی رشید و اندامی موزون و صورتی زیبا دارد. با کمال وقار و متانت وارد شد و پدرم به محض اینکه چشمش به او افتاد، از جا برخاست؛ درحالی که پدرم برای کسی جز خلیفه این چنین احترام قائل نمی شد. به استقبال رفت و بغل باز کرد و او را در آغوش گرفت و پیشانی اش را بوسید و او را در جای خودش نشانید و خودش بسیار مؤدّب در مقابلش نشست و گفت: «بِأبی اَنتَ وَ اُمّی»؛ «پدر و مادرم فدای شما». من بعد از نماز عشا به حضور پدرم رفتم و نشستم. پدرم گفت: «کاری داری»؟ گفتم: «می خواستم بپرسم این آقایی که امروز نزد شما آمد و آن قدر احترامش کردید، کیست»؟ پدرم بعد از تأمّلی گفت: «فرزندم، او ابن الرّضاست؛ امام رافضی ها. اگر مطلب راست را بخواهی بدانی، این است که حقّ خلافت رسول خدا (ص) امروز از آنِ اوست. تنها کسی که شایسته حکومت بر امّت اسلامی است، این مرد است. دیگران از راه دیگری وارد شده اند». (کلینی، 1389ق، ج 1، ص504).

نتیجه گیری
پیامبر اکرم (ص) به عنوان خاتم پیامبران، از سوی خداوند برای هدایت عموم مردم مبعوث شد و در طول عمر شریفشان، به ویژه در دوران نبوت، با اخلاق و رفتار شایسته و ارتباطات صمیمی با مردم، عالی ترین خدمت را به مردم ارائه داد. بی شک، مسلمانان در پرتو هدایت ها و خدمات رسول خدا (ص) از جهالت و ضلالت و عقب افتادگی رهایی یافتند و به مردمی متمدن و اهل دانش و کمالات تبدیل شدند. انوار تابناک رسالت، بعد از رسول خدا (ص)، توسط اوصیای ایشان یعنی ائمه اطهار: ، جهان را روشن نگه داشته است. یگانه راه مصونیت بشر از انحرافات و لغزش های گوناگون و همچنین عامل محرک بشر به سوی قله کمالات، تداوم راه رسالت پیامبر (ص) و امامت اهل بیت: است. در این مقاله، روشن شد که پیامبر عالی قدر اسلام (ص) و اهل بیت گرامی ایشان: با برقراری روابط صمیمی و اخلاقی با همه اقشار جامعه، توانستند انسان های بزرگی تربیت کنند و با کمترین امکانات تبلیغی، تعالیم انسان ساز اسلام را به اقصا نقاط جهان گسترش دهند و جان های تشنه مردم را سیراب سازند.

منابع

* قرآن کریم، ترجمه آیة الله مکارم.

ابن شعبه حرانی، حسن بن علی (1404ق/1363ش). تحف العقول عن آل الرسول، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.

ابن طاووس، علی بن موسی (1367ش). إقبال الأعمال، تهران، دار الکتب الإسلامیة.

ابن عربی، محمد بن علی (1422 ق). تفسیر ابن عربی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

ابن مشهدی، محمد بن جعفر (1419 ق). المزار الکبیر، تحقیق جواد القیومی الأصفهانی، نشر قیوم، چاپ اول.

باقری، خسرو (بی تا). نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، انتشارات مدرسه، چاپ دوم.

بحرانی، عبدالله بن نورالله (1407 ق). عوالم العلوم والمعارف والأحوال من الآیات والأخبار و الاقوال، قم، مدرسة الإمام المهدی.

دیلمی، حسن بن محمد (1412ق). ارشاد القلوب الی الصواب، قم المشرّفة، منشورات الشریف الرضی.

سلیم بن قیس، هلالی (1405ق). کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق و تصحیح محمد انصاری زنجانی خوئینی، قم، الهادی.

شیخ صدوق، محمد بن علی (1362ش ). الخصال، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین.

(1378ش). عیون الأخبار الرضا علیه السلام، تحقیق مهدی الحسینی اللاجوردی، طهران، منشورات جهان.

(1400ق). الامالی، تحقیق و نشر، مؤسسة البعثة، الطبعة الاولی.

(1413 ق). من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.

صفوری، عبدالرحمن بن عبدالسلام (1328ق). نزهة المجالس و منتخب النفایس، طبع القاهرة.

طبرسی، احمد بن علی (1386ق). الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق محمدباقر الخرسان، نجف، مطبعة النعمان، چاپ اول.

طبرسی، فضل بن حسن (1417ق). إعلام الوری بأعلام الهدی، قم، طبع الحدیثه، مؤسسه آل البیت: .

طیب، سیدعبدالحسین (1378ش). اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام.

فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق). مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

قرطبی، محمد بن احمد (1384ق/ 1964م). الجامع لأحکام القرآن، تحقیق أحمد البردونی و إبراهیم أطفیش، قاهره، دار الکتب المصریة، چاپ دوم.

قمی، عبّاس (1414ق). سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، نشر اسوه، چاپ اول.

قمی، علی بن ابراهیم (1404ق). تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم.

کشی، محمد بن عمر (1404ق)، رجال الکشی، تحقیق مهدی الرجائی، قم، مؤسّسة آل البیت لإحیاء التراث.

کلینی، محمد بن یعقوب (1389ق). الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، طهران، دار الکتب الإسلامیّة، الطبعة الثانیة.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم.

محمدی ری شهری، محمد (1421ق). موسوعة الامام علی بن ابیطالب، قم، دار الحدیث.

پی نوشت ها:

[1] «فرستاده ای از خودشان».

[2] «بگو: ای مردم، یقیناً من فرستاده خدا به سوی همه شمایم».

[3] « ای پیامبر، پس به مهر و رحمتی از سوی خدا با آنان نرم خو شدی. . . ».

[4] «یقیناً پیامبری از جنس خودتان به سویتان آمد که به رنج و مشقت افتادنتان بر او دشوار است. اشتیاق شدیدی به [هدایتِ] شما دارد و با مؤمنان رئوف و مهربان است».

[5] «پیامبری که آنان را به کارهای شایسته فرمان می دهد و از اعمال زشت بازمی دارد و پاکیزه ها را بر آنان حلال می نماید و ناپاک ها را بر آنان حرام می کند و بارهای تکالیف سنگین و زنجیره ها [ی جهل، بی خبری و بدعت را] که بر دوش عقل و جان آنان است، برمی دارد».

[6] «و یقیناً تو بر بلندای سجایای اخلاقی عظیمی قرار داری».

[7] «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا. . . ».

[8] «کسانی که ایمان آوردند و فرزندانشان به پیروی از آنان ایمان اختیار کردند، فرزندانشان را (در بهشت) به آنان ملحق می کنیم».

[9] بَاتُوا عَلَی قُلَلِ الْأَجْبَالِ تَحْرُسُهُمْ

غُلْبُ الرِّجَالِ فَلَمْ تَنْفَعْهُمُ الْقُلَلُ

وَ اسْتَنْزَلُوا بَعْدَ عِزٍّ مِنْ مَعَاقِلِهِمْ

فَأُسْکِنُوا حُفَراً یَا بِئْسَ مَا نَزَلُوا

نَادَاهُمُ صَارِخٌ مِنْ بَعْدِ مَا دُفِنُوا

أَیْنَ الْأَسِرَّةُ وَ التِّیجَانُ وَ الْحُلَلُ

أَیْنَ الْوُجُوهُ الَّتِی کَانَتْ مُحَجَّبَةً

مِنْ دُونِهَا تُضْرَبُ الْأَسْتَارُ وَ الْکِلَلُ

فَأَفْصَحَ الْقَبْرُ عَنْهُمْ حِینَ سَاءَلَهُمْ

تِلْکَ الْوُجُوهُ عَلَیْهَا الدُّودُ تَنْتَقِلُ

قَدْ طَالَ مَا أَکَلُوا دَهْراً وَ مَا شَرِبُوا

فَأَصْبَحُوا بَعْدَ طُولِ الْأَکْلِ قَدْ أُکِلُوا

بر بلندای کوه ها شب را به سحر آوردند؛ درحالی که مردان چیره و نیرومندی از آنان پاس می دادند؛ ولی آن قله کوه ها برایشان سودی نبخشید.

از پناهگاه هایشان پایین کشیده شدند و زیر خاک سیاه قرار گرفتند و چه بد جایی را برای رحل اقامت برگزیدند.

پس از آنکه در قبرهای خود قرار گرفتند، فریادزنی بر آنها بانک زد: کجا رفت آن بازوبندها، کو آن تاج ها، و کجاست آن زر و زیورها.

کجا رفت آن چهره ها که با ناز و نعمت پرورش یافته و مقابل آنها پرده های گران بهای نازک آویخته بودند.

هنگامی که این سؤال از آنها می شود، قبرهایشان از طرف آنها جواب می دهد: آن چهره ها هم اکنون محل آمد و شد کرم های لاشخوار شده اند.

به درازا کشید زمانی که آنان (در دنیا) خوردند و نوشیدند، اما پس از این زمان طولانی خوردن، اکنون (در قبر) خورده شدند.