مجله  فرهنگ زیارت  بهار 1398، دوره 10، شماره 38 

از اهداف امامت و فلسفه های وجودی امام از دیدگاه متکلمین اسلامی، ریاست و زعامت جامعه مسلمین است؛ یعنی امام باید با تشکیل حکومت و اجرای قوانین و حدود الهی، امنیت عمومی و عدالت اجتماعی را برقرار کند. در همین راستا از سؤالات و شبهات مطرح درباره ائمه شیعه و از آن میان امام کاظم و امام جواد علیه السلام، این است که با توجه به اینکه این بزرگواران موفق به تشکیل حکومت نشده اند، چگونه تأمین کننده این بخش از فلسفه امامت بوده اند؟ پاسخ این است که تحقق بخشی به این بخش از فلسفه امامت، مشروط به وجود مقتضی و نبودن مانع است؛ اما در عصر این دو امام بزرگوار، به دلیل نبود خواست و اقبال مردم، زمینه اقدام و تشکیل حکومت به وجود نیامد. همچنین این دو امام بزرگوار، در عصر خود تحت نظارت و سخت گیری بسیار شدیدی بوده و امکان عملی برای تشکیل حکومت و اجرای احکام الهی را نداشته اند؛ اما به رغم وجود مانع جدّی، باز آنان به صورت های مختلف با حکومت های ظالم زمان خود مقابله کرده و برای فراهم شدن بستر و زمینه شکل گیری حکومت الهی و برطرف کردن موانع، اقدام فرموده اند.
نویسنده : ترکاشوند، حسن
مقدمه
امامت به معنای خاص آن، یعنی رهبری جامعه بشری در مقام جانشینی پیامبر الهی، از مسائلی است که اکثر مذاهب اسلامی در ضرورت و وجوب آن تردیدی ندارند؛ هرچند در دیگر مسائل مرتبط با این موضوع با یکدیگر اختلافاتی دارند؛ مسائلی مانند اینکه امام چه وظایفی بر عهده دارد و از چه ویژگی هایی باید برخوردار باشد؟ راه تعیین و شناخت امام چیست؟ امامان امت اسلامی چه کسانی هستند؟ و. . . .

از مباحث اختلافی در این باره، آن است که فلسفه وجود امام چیست؟ به عبارت دیگر، امام چه شئون و وظایفی بر عهده دارد؟ مذاهب اسلامی در پاسخ به این پرسش، وظایفی را برای امام برشمرده اند که بیشتر آنها مورد اتفاق بوده و برخی نیز محل اختلاف است.

متکلمان امامیه در تبیین فلسفه و اهداف امامت، وظایف و شئون متعددی را برای امام برشمرده اند که در مواردی با نگاه اهل سنت به این موضوع، مشترک است؛ اما موارد دیگری را هم بیان کرده اند که با نگاه اهل سنت تفاوت دارد و این ناشی از تفاوت نگاه آنان به جایگاه امامت است. فلسفه امامت از نگاه متکلمان امامیه، انجام وظایف و اموری مانند: حفظ نظام اجتماعی و برقراری عدالت (حلی، 1409، ص17-18)، اجرای حدود الهی (همان جا)، انجام تکالیف اجتماعی (همان جا)، حفظ آیین و شریعت و تبیین و تفسیر صحیح آن (ربانی گلپایگانی، 1386ش، ص108) و هدایتگری و تأمین فلسفه خلقت عالم است (ابن بابویه قمی، بی تا، ص132؛ کلینی، 1407ق، ج1، ص119). به جز دو مورد آخر، که دیدگاه اختصاصی شیعه است، در دیگر موارد نگاه شیعه با اهل سنت در مورد فلسفه امامت مشترک است.

مراتب امامت
با توجه به آنچه درباره فلسفه وجود امام و وظایف او از دیدگاه فِرق اسلامی اشاره شد، می توان تفاوت نگاه شیعه و اهل سنت به این موضوع را با رویکردی دیگر، که به نظر دقیق تر و پُرسودتر است، مطرح کرد؛ به این صورت که جانشینی پیامبر (ص) را که مهم ترین مؤلفه امامت است، دارای درجات و مراتبی بدانیم. البته همراهی و نگاه مشترک شیعه و اهل تسنن در همه درجات و مراتب آن تحقق ندارد. آن مراتب عبارت اند از:

1- ریاست عامه و زعامت جامعه
نخستین مرتبه امامت، ریاست عامه است. وقتی پیامبر (ص) از دنیا می رود، یکی از شئون او که بلاتکلیف می ماند، رهبری اجتماع است؛ یعنی امام باید با اجرای قوانین اسلامی در جامعه دینی و اجرای حدود الهی، امنیت عمومی را تأمین، و عدالت اجتماعی را برقرار کند و در عین پاسداری از مرزهای جامعه اسلامی و جهاد در راه خدا به ترویج و گسترش اسلام نیز بپردازد. این مرتبه از امامت، مورد وفاق شیعه و اهل سنت است و اختلاف آنان در این باره، فقط مصداقی و تاریخی است.

2- مرجعیت دینی
امامت در این مرتبه، نوعی کارشناسی اسلام است؛ اما کارشناسی خیلی بالاتر از حدّ مجتهد. کارشناس از جانب خداوند، یعنی افرادی که اسلام شناس هستند؛ البته نه اسلام شناسانی که از روی عقل و فکر خودشان اسلام را شناخته باشند، که قهراً جایزالخطا هستند؛ بلکه افرادی که از یک طریق رمزی و غیبی، که بر ما مجهول است، علوم اسلام را از پیامبر (ص) گرفته اند. علم معصوم، عاری از خطاست و هرگز خطا نمی کند. اهل تسنّن برای هیچ کس چنین مقامی قائل نیستند؛ پس آنان در این مرتبه، اصلاً نه قائل به وجود امام هستند و نه قائل به امامت؛ نه اینکه قائل به چنین جایگاهی برای امام باشند و فقط اختلاف مصداقی با شیعه داشته باشند. اما شیعه معتقد است از مهم ترین فلسفه های وجودی امام، حفظ آیین خاتم و تبیین و تفسیر صحیح شریعت و پاسخ به نیازهای دینی و معرفتی جامعه اسلامی است.

3- ولایت
امامت به معنای ولایت، اوج مراتب امام است. مسئله در این مرتبه، مسئله انسان کامل و حجّت زمان است. در هر دوره ای، انسانی کامل، که حامل معنویت کلی انسانیت است، وجود دارد. امام نزد شیعه، انسان کاملی است که مقامات و درجات زیادی برای او قائل اند و همه آنها در زیارات و ادعیه شیعه آمده است. اهل سنت و حتی برخی از شیعیان، در این مرتبه به امامت معتقد نیستند؛ اما اکثر شیعه و علمای آنان، به این مرتبة امامت اعتقاد دارند (مطهری، بی تا، ج4، ص848-850).

آمیختگی سه مفهوم «رهبری سیاسی»، «آموزش دینی» و «تهذیب روحی» در خلافت و حکومت اسلام، که امامت و حکومت اسلام را دارای سه جنبه و سه بُعد قرار داده است. . . ، ناشی از آن است که اسلام در اصل، این سه جنبه را از یکدیگر تفکیک نکرده و به عنوان برنامه ای، این سه بعد را بر انسان عرضه کرده است. پس پیشوایی امت نیز به معنای پیشوایی در این سه بُعد است و شیعه، به دلیل همین گستردگیِ معنای امامت است که عقیده دارد امام باید از طرف خدا تعیین شود (خامنه ای، 1391ش، ص60-61).

خواست مردم، عامل تشکیل و بقای حکومت اسلامی
همان گونه که اشاره شد، نخستین مرتبه امامت، ریاست عامه و رهبری اجتماع است؛ یعنی امام باید با اجرای قوانین اسلامی در جامعه دینی و اجرای حدود الهی، امنیت عمومی را تأمین، و عدالت اجتماعی را برقرار کند و در عین پاسداری از مرزهای جامعه اسلامی و جهاد در راه خدا، به ترویج و گسترش اسلام نیز بپردازد. اما تردیدی در این امر وجود ندارد که همراهی و خواست مردم، مهم ترین عامل شکل گیری و تداوم حکومت است؛ طوری که اگر کسی همه شایستگی های لازم برای حاکمیت و به دست گیری زمام امور جامعه را داشته باشد؛ ولی مردم از پذیرش حاکمیت او، به هر دلیلی، سر باز زنند و او را حمایت و همراهی نکنند، چنین شخصی نمی تواند حکومت تشکیل دهد و به درستی به وظایف حاکم بپردازد.

البته باید به این نکته توجه داشت که عدم برخورداری از حکومت و اجرای قسط و عدل توسط فرد شایستة امامت، نقضی بر امامت او نیست و موجب نقض غرض الهی در تعیین او به مقام امامت نمی شود؛ زیرا بر اساس حکمت الهی، خداوند انسان ها را مختار آفریده است و انسان می تواند بر اساس این اختیار خدادادی، نوع دین و عقیده، نوع حکومت و. . . را انتخاب کند. عرضه دین حق یا معرفی حاکم شایسته به انسان از جانب خداوند، مستلزم مجبور بودن او به پذیرش این امور نیست؛ ازاین رو همان گونه که انسان بر اساس اختیاری که دارد، می تواند وجود خداوند و بندگی در برابر او را بپذیرد یا از زیر بار بندگی خدا شانه خالی کند و البته تبعات آن را نیز بپذیرد، این اختیار را هم دارد که حاکمیت رهبران الهی را بپذیرد یا از پذیرش ولایت و رهبری آنان سر باز زند. اما نپذیرفتن حاکمیت و رهبری حاکم شایسته از جانب مردم، دلیل بر اهلیت نداشتن او برای رهبری و حاکمیت یا دلیل بر نقض غرض الهی از تعیین او در مقام حاکم نیست. اکثر انبیای الهی مصداق روشنی برای این موضوع هستند (حدید: 25؛ نساء: 64؛ احزاب: 6 و 36؛ آل عمران: 146).

ائمه: و تشکیل حکومت
سؤالی که در مورد فلسفه امامت از دیدگاه شیعه مطرح می شود، این است که نخستین مرتبه امامت، که همان ریاست عامه و زعامت جامعه اسلامی برای اجرای شریعت در جامعه است، توسط امامانی که شیعه به امامت آنان اعتقاد دارد، تحقق پیدا نکرده است؛ یعنی اکثر ائمه شیعه با توجه به نداشتن قدرت و حکومت سیاسی و اجتماعی، این وظایف امام را انجام نداده اند؛ بنابراین چگونه قابل تصور است که کسی یا کسانی امام باشند؛ اما وظایف و تکالیف امام را انجام نداده و تحقق بخش فلسفه امامت در جامعه اسلامی نباشند؟

ائمه اهل بیت: در عین برخورداری از تمام شایستگی های لازم برای تشکیل حکومت، به دلیل استقبال نکردن مردم از حاکمیت اکثر آنان، موفق به این امر نشده اند؛ زیرا آنان به خوبی می دانسته اند که حاکم، زمانی می تواند به درستی وظایف حکومتی خود را انجام دهد و اهداف حکومت دینی را تأمین کند که مردم نیز خواستار برقراری عدالت، اجرای احکام دینی و مدیریت جامعه بر اساس قوانین و مقررات الهی باشند.

اگر بخواهیم تحقق این بخش از فلسفه امامت را در زندگی ائمه: بررسی کنیم، می توان دوران حیات ائمه اطهار: بعد از رحلت رسول خدا (ص) را به طور کلی در چهار دوره در نظر گرفت تا حوادث زمان ائمه: را درست تحلیل، و دلیل موضع گیری ها و اقدامات متفاوت آنان را در این راستا درست تبیین کرد.

دوره اول: دوره سکوت و مدارا با خلفای وقت؛ که عبارت بود از دوران ۲۵ ساله زندگانی امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام در زمان سه خلیفه.

دوره دوم: دوره تشکیل حکومت و ظهور مستقیم در صحنه سیاسی؛ این دوره شامل حکومت چهار سال و چند ماه حضرت علی علیه السلام و دوره شش ماهه خلافت ظاهری امام حسن مجتبی علیه السلام بود.

دوره سوم: دوره تلاش برای تشکیل مجدد حکومت اسلامی؛ این دوره از زمان صلح امام حسن علیه السلام آغاز می شود و تا زمان شهادت امام حسین علیه السلام ادامه می یابد. این دوره، دوره تلاش و امیدواری برای تشکیل مجدد حکومت اسلامی به وسیله امامت وقت بود که بیشتر ناظر بر فعالیت امام حسین علیه السلام می شود.

دوره چهارم: دوره یأس از حضور آشکار در صحنه سیاسی و تمرکز بر حرکت علمی و فرهنگی و تربیت نیروی انسانی؛ بعد از شهادت امام حسین علیه السلام، سیاست ائمه: به حرکت علمی و فرهنگی و تربیت نیروی انسانی، ظرفیت سازی و آماده کردن بستر شکل گیری حکومت اسلامی راستین در آینده بلندمدت تغییر کرد.

ارائه پاسخی جامع به این سؤال و بیان اقدامات هر یک از ائمه اثنا عشر: برای تحقق اهداف و فلسفه امامت، در حد یک مقاله ممکن نیست و نیازمند پژوهشی دقیق و تفصیلی است. ازاین رو، مقاله حاضر فقط در صدد پاسخ به سؤال فوق و تبیین این موضوع خواهد بود که امام موسای کاظم علیه السلام و امام جواد علیه السلام، هر یک در زمان خود متناسب با موقعیت و اوضاع آن روزگار، چه اقداماتی برای برقراری حکومت عدل الهی و محقق نمودن آن بخش از فلسفه امامت، که منوط به برخورداری از حکومت است، انجام داده اند. البته توجه به این نکته نیز لازم است که تبیین اقدامات این دو امام بزرگوار در تبیین و تفسیر صحیح شریعت و حفظ دین نیز از اهداف این نوشتار نیست و آن خود مجالی دیگر می طلبد. البته تردیدی نیست که امام موسای کاظم علیه السلام و امام جواد علیه السلام همانند دیگر ائمه: در تبیین و تفسیر صحیح شریعت و حفظ دین، از هیچ اقدام لازمی فروگذار نکرده و این وظیفه را به بهترین وجه ممکن انجام داده و تحقق بخش فلسفه امامت در این حوزه بوده اند.

با توجه به این توضیحات، حال باید بررسی کرد که امام کاظم و امام جواد علیه السلام درباره این وظیفه امام چه عملکردی داشته اند.

امام کاظم علیه السلام
از ویژگی های ائمه: مقابله با حاکمان جور است. هر یک از آنان در طول حیات مبارکشان، نه فقط با ستمکاران سازش نکرده و از مواضع خود عقب ننشسته اند؛ بلکه بر اساس واقع بینی سیاسی، مبارزه با حکومت های جائر را به صورت های مختلف در پیش گرفته اند؛ از جمله: همکاری نکردن با خلفای ستمکار، نفوذ در دستگاه خلافت برای کاهش سخت گیری های سیاسی و اقتصادی بر مردم و درپیش گرفتن مبارزه منفی با حاکمان سیاسی برای آگاهی دادن به مردم و نفی مشروعیت نظام حاکم و عدم اعتماد مردم به حاکمیت. خلفای معاصر امام کاظم علیه السلام و از آن میان هارون الرشید، می دانستند که امام و پیروانش، عباسیان را غاصب خلافت پیامبر (ص)، و حاکمانی ظالم می دانند و اگر روزی قدرت بیابند، در نابودی حکومت آنان لحظه ای درنگ نخواهند کرد؛ زیرا امام، حکومت را حق خود می داند و در صدد تشکیل آن است؛ ازاین رو امام کاظم علیه السلام و دیگر علویان را به شدت تحت نظارت قرار می دادند و به شدت با آنها مقابله می کردند (ابن شهرآشوب، 1376ق، ج4، ص306؛ مجلسی، 1403ق، ج48، ص306؛ طقوش، 1384ش، ص72). از طرف دیگر، امام کاظم علیه السلام نیز در کنار فعالیت های علمی خود از جمله: نقل حدیث و روایت، آموزش و تدریس، احتجاج و مناظره، به روش های مختلف می کوشیده اند تا فرهنگ تشکیل و تأسیس حکومت اسلامی را در جامعه نهادینه کنند. امام با درپیش گرفتن شیوه روشنگری، افشاگری، بصیرت بخشی، نقد عملکرد حکومت، ارتباط مستمر و پنهانی با شیعیان و سازمان دهی آنان و مناظرات کوبنده با حاکمان و صاحب منصبان، به مبارزه سیاسی پرداخته و مبانی مبارزه با حکومت های جور و تکلیف دینی بودن آن را برای مردم تبیین می کرده اند.

جریان مناظره و گفت وگوی میان ایشان و هارون الرشید، بهترین گواه و شاهد بر این است که از اهداف آن حضرت، نابودی ظلم و ستم و اقامه حق و عدالت (تشکیل حکومت اسلامی) بوده است. روزی هارون، به امام هفتم علیه السلام عرض کرد که حاضر است «فدک» را به ایشان برگرداند. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: «در صورتی حاضرم فدک را تحویل بگیرم که آن را با تمام حدود و مرزهایش به من بدهی».

هارون پرسید که حدود و مرزهای آن چیست؟

امام علیه السلام فرمود: «حد و مرز اولش، عدن؛ حد و مرز دومش، سمرقند؛ حد و مرز سومش، افریقا؛ و حد و مرز چهارمش، سرزمین ارمینیه و بَحر(دریای) خزر است».

هارون با شنیدن این سخنان، رنگ چهره اش تغییر کرد و با خشم و عصبانیت گفت: «با این وضع، چیزی برای ما باقی نمی ماند».

امام کاظم علیه السلام فرمود: «می دانستم که نخواهی پذیرفت» (ابن طاووس، 1374ش، ص408؛ مجلسی، 1385ق، ج48، ص144).

امام علیه السلام با روشن ساختن حدود فدک، این مسئله را بیان فرمودند که خلافت، حق ایشان است و عباسیان به ناحق در این جایگاه قرار گرفته اند.

ایشان با استناد به روایاتی از پیامبر اکرم (ص) به نکوهش و مذمت حکومت های جور زمانشان می پرداخت و با این شیوه، به مردم می فهماند که همراهی نکردن با حکومت های جور و سرزنش آنها، موضوعی فرقه ای نیست؛ بلکه تکلیفی دینی و اسلامی است. ایشان از رسول خدا (ص) نقل می کنند که: «شر البقاع دور الامراء الذین لا یقضون بالحق» (راوندی کاشانی، بی تا، ص71)؛ «بدترین مکان ها، دربار فرمانروایانی است که به حق عمل نمی کنند».

امام کاظم علیه السلام با بیان تقابل حکومت جور و حکومت الهی، پیروی از حاکمان جور را دشمنی با خدا می دانند (مجلسی، 1385ق، ج22، ص489)، و با انتقاد از چنین حکومت هایی، مردم را به مقابله و سکوت نکردن در برابر ظلم و فسق دعوت می کنند (راوندی کاشانی، بی تا، ص76) و با این تعابیر تند و سیاسی، تیری از چله توحید رها می سازند و بر پیکر طاغوت می نشانند.

اینها خود حکایت از آن دارد که آن حضرت، با اقدامات فرهنگی و مبارزه منفی با حکومت دوران خود، نامشروع بودن آن حکومت را مطرح کرده و به دنبال بسترسازی برای شکل گیری حکومت ایدئال اسلامی بوده اند؛ اما فضای بسته سیاسی و شدت گرفتن نظارت سختگیرانه نظام سیاسی نامشروع عباسی بر امام علیه السلام و یاوران ایشان، از مهم ترین مشکلات و موانع پیش روی امام کاظم علیه السلام برای تشکیل حکومت اسلامی بوده است. در این موقعیت، امام علیه السلام با رهیافتی راهبردی به بازاندیشی فرهنگ دینی اقدام کردند و با اتخاذ استراتژی ستیز از طریق اقدام و عمل فرهنگی – اجتماعی، مانند تقیه، مبارزه منفی و استقامت، به دنبال تضعیف استبداد سیاسی بنی عباس بودند. امام علیه السلام در قالب مبارزه ای منفی، یعنی مبارزه ای که در قالب نقشه های براندازی نیست، بر مشروعیت نداشتن نظام حاکم تأکید می کنند و می کوشند که اعتماد مردم به آن را سست کنند. رفتار امام علیه السلام با صفوان بن مهران جمال، از همین باب است (مجلسی، 1385ق، ج47، ص336).

کتب تاریخ و حدیث، رفتارهای متعدد خلفای عباسی با موسی بن جعفر علیه السلام را نقل کرده اند که مهم ترین آنها واکنش های هارون الرشید است (ر. ک: کلینی، 1407ق، ج3، ص381؛ خطیب بغدادی، 1417ق، ج13، ص30؛ ابن شهرآشوب، 1376ق، ج2، ص264؛ اربلی، 1405ق، ج2، ص213؛ حسینی تهرانی، 1426ق، ج16-17، ص200). در عین حال، باید توجه داشت که امام کاظم علیه السلام نیز همانند دیگر امامان شیعه، بر لزوم رعایت تقیه پای می فشرد و می کوشید تا تشکّل شیعه را حفظ، و امور آنها را به طور پنهانی اداره کند. طبعاً این وضعیت، سبب می شد تا تاریخ نتواند از حرکات سیاسی ایشان ارزشیابی دقیقی به عمل آورد. رهبری این حرکت و ظرافتی که در هدایت آن به کار برده شد، عامل مهم استواری شیعه در تاریخ بوده است.

همان گونه که اشاره شد، در زمان حضرت کاظم علیه السلام زمینه ای برای قیام مسلحانه علیه طاغوت و تشکیل حکومت اسلامی فراهم نبود؛ وگرنه بر آن حضرت واجب بود که دست به کار شوند و حکومت اسلامی به وجود آورند؛ ولی موقعیت برای مبارزه منفی و قیام علمی و ارشاد مردم، آماده بود؛ ازاین رو امام فعالیت خویش را در قالب مبارزه منفی و عدم تسلیم در برابر طاغوت و متنفر کردن مردم از دستگاه ظلم و جور و همچنین از طریق ارشاد و هدایت مردم و نشر احکام و تربیت افراد پیگیری فرمودند (شیخ مفید، بی تا، ج2، ص279).

اما در عین حال، ایشان علاوه بر مبارزه در قالب فعالیت های فرهنگی، برخی اقدامات عملی و تحرکات نظامی علیه حاکمان ستمگر عباسی را تأیید کرده، مورد حمایت قرار می دادند؛ از جمله اینکه ایشان با پیش بینی شکست قیام و نهضت فخّ به سرکردگی حسین صاحب فخ، که از نوادگان امام حسن مجتبی علیه السلام بود، به حسین فرمودند: «اگرچه تو شهید خواهی شد، باز در جهاد و پیکار کوشا باش. این گروه (عباسیان) مردمی پلید و بدکارند که اظهار ایمان می کنند؛ ولی در باطنْ ایمان و اعتقادی ندارند. من اجر و پاداش تو را از خداوند بزرگ می خواهم». امام علیه السلام نه فقط با این حرکت مخالفتی نکردند؛ بلکه آن را تأیید هم کردند (کلینی، 1407ق، ج1، ص366؛ ابوالفرج اصفهانی، بی تا، ص376؛ مجلسی، 1385ق، ج48، ص169). حضور دویست نفر از اصحاب ایشان و بزرگان بنی هاشم در این نهضت و تأیید ضمنی امام از ایشان، نشانه ای بر موافقت آن حضرت با این جنبش است (ر. ک: گلی زواره، 1375ش، ص120و121).

امام کاظم علیه السلام انسانی نبود که فقط به کار نماز، روزه و حج اشتغال داشته باشد؛ بلکه در امور سیاسی، دخالت کامل و مستقیم داشت. اگر فقط سرگرم نماز و عبادت خود می بود، خلفای عباسی را با او کاری نبود و نیازی نمی دیدند او را از میان بردارند. این، واقعیتی است و نباید شک داشت که اگر فرصتی برای او پیش می آمد، قیام می کرد و اساس دستگاه غاصب را از بین می برد.

در زندگی این امام بزرگوار، حوادث گوناگونی وجود دارد که در مجموع، حکایت از آن دارد که آن حضرت در طول مدت 35 سال امامت خود، پیوسته در حالت مبارزه با خلفای جور بوده اند. صدها حادثه توجه برانگیز و در عین حال ظاهراً بی ارتباط و گاه متناقض با یکدیگر در زندگی ایشان، هنگامی معنا می شود و ربط می یابد که ما آن رشته مستمری را که از آغاز امامت آن بزرگوار تا لحظه شهادتش ادامه داشته است، مشاهده کنیم. این رشته، همان خط جهاد و مبارزه ائمه: است که در تمام دوران 250 ساله و در شکل های گوناگون، استمرار داشته و هدف از آن، اولاً تبیین اسلام ناب و تفسیر صحیح قرآن و ارائه تفسیری روشن از معرفت اسلامی است و ثانیاً تبیین مسئله امامت و حاکمیت سیاسی در جامعه اسلامی، و ثالثاً تلاش و کوشش برای تشکیل آن جامعه و تحقق بخشیدن به هدف پیامبر معظم اسلام (ص) و همه پیامبران؛ یعنی اقامه قسط و عدل و زدودن اَندادُالله از صحنه حکومت و سپردن زمام اداره زندگی به خلفاءالله و بندگان صالح خداوند (خامنه ای، 1383ش، ج2، ص231-234).

فعالیت ها و روشنگری های امام در طول دوران حاکمیت هارون الرشید، چنان کارآمد و اثرگذار بوده است که او فرزندش، مأمون عباسی را به سر فرود آوردن در مقابل امام رضا علیه السلام و ترمیم آثار رفتارهای پدرش وادار کرد.

امام جواد علیه السلام
امام جواد علیه السلام در دوران کوتاه عمرش همانند پدر بزرگوارشان با حاکمانی که چهره ای از قداست و طرف داری از اسلام برای خود آراسته بودند و با ریاکاری و نفاق زمام امور مسلمین را در دست داشتند، روبه رو بودند و از طرف آنان در تنگنایی شدید قرار داشتند و تحت مراقبت دائم بودند؛ طوری که امکان تحرک و اقدامی علنی علیه آنان برای ایشان فراهم نمی شد.

ازاین رو امام جواد علیه السلام نیز خط مبارزه منفی را در پیش گرفتند و در چهارچوب مبارزات فرهنگی و عقیدتی، به دنبال فروریختن پایه های مشروعیت اقتدار سیاسی عباسیان بودند. بر همین اساس، با حاکمان جائر دوران خود، مقابله و جهادی فشرده داشتند و موفق شدند که ماسک تزویر و ریا را از چهره مأمون و معتصم کنار زنند و ماهیت او را برای همیشة تاریخ برملا سازند.

در دورانی که دستگاه خلافت، قرآن و سنت را به نفع خود تفسیر می کرد و مردم نیز تابع قدرت و بازیچه دست زورمداران بودند، امام علیه السلام از هر فرصتی برای نشان دادن مسیر درست به مردم استفاده می کردند؛ طوری که در مراسم حج، بسیاری از مردم، امام علیه السلام را از مشکلات خود آگاه می کردند و دستورالعملی می گرفتند (ر. ک: کلینی، 1407ق، ج4، ص314؛ حر عاملی، 1391ق، ج11، ص200).

همچنین امام علیه السلام، با طرح مباحث علمی در جلسات متعدد، نظام فقهی قیاس گرای حنفی را که نقش بازسازی کننده نظام حقوقی خلافت سلطنتی عباسی را به عهده داشت، به چالش کشیده، فرو می پاشید (ر. ک: عیاشی، بی تا، ج1، ص320؛ مجلسی، 1385ق، ج50، ص15؛ حر عاملی، 1391ق، ج18، ص490) که این امر، عاملی برای سستی و فروپاشی نظام خلافت عباسی می شود.

یا اینکه امام علیه السلام در ضمن مناجات و دعا، جهان بینی مسیر اندیشه خود را مشخص می کند و مردم را از تحولات و دگرگونی ها آگاه می سازد و افکار آنان را متوجه مبارزه با ظلم و درخواست عدالت می کند. امام علیه السلام در مناجات «الوسائل الی المسائل» به محضر خداوند عرضه می دارند:

خداوندا ظلم و ستم بر بندگان تو همه جا را گرفته است؛ به گونه ای که عدالت را کشته و از بین برده؛ امنیت را از راه ها گرفته؛ حق را محو کرده و راستی را به صورت باطل جلوه گر ساخته؛ نیکوکاری را پنهان نموده و بدی را آشکار کرده؛ تقوا و پرهیزکاری را فرو نشانده و راه های هدایت و راستی را از میان برده؛ خیر و خوبی را از میان برداشته و زیان را پایدار کرده؛ فساد را نمودار ساخته و آن را رشد داده؛ لجاجت را تقویت کرده؛ ستم را گسترش داده و از حد خود درگذشته است.

خداوندا ای پروردگار من، برطرف نمی کند این ظلم را مگر قدرت و پادشاهی تو و جز الطاف تو کجا پناهی هست؟ خداوندا ای پروردگار من، پس قطع کن ستم را و ببر ریسمان ظلم را و فرونشان رواج بازار قبیح را و کسی را که از ظلم بیزار است، عزیز گردان. بیخ و بن اهل ظلم و ستم را قطع کن و بر آنها جامه های سرگردانی را پس از آگاهی شان بپوشان. خداوندا برآنان به زودی شبیخون وارد آور و کیفر های خویش را بر ایشان ببار. خدایا زندگی منکر را بمیران تا بیمناک و افسرده خاطر ایمنی یابد و گرسنه سیر گردد و تباه شده محفوظ ماند و رانده شده جایی پیدا کند و فراری داده شده باز گردد و نیازمند توانگر شود. به پناهنده پناه داده شود. آن کس که بزرگ است، مورد احترام قرار گیرد. به کودکان لطف شود. ستمدیده ها عزیز شوند و ستمکاران ذلیل و خوار گردند. برای غمگینان گشایش پیش آید و رنج های غم آور برطرف شوند و این آشوب های سیاه فرو نشیند. اختلاف ها ریشه کن شود. دانش بر هر چیزی برتری یابد و صلح همه جا را فراگیرد و پراکندگی ها جمع گردد. ایمان تقویت شود و قرآن پیوسته خوانده شود. به درستی که تو ای خدای بزرگ جزاپیشه و نعمت بخش، پیوسته الطافت شامل حال بندگان است (ابن طاووس، 1374ش، ص263-264؛ ر. ک: جاسم حسین، 1387ش، ج1، ص40-50).

البته امام جواد علیه السلام در شورش ها و انقلاب های زمان خود علیه حاکمیت، به طور مستقیم دخالت نمی کرد و رهبری آنان را بر عهده نمی گرفت؛ زیرا این اقدامات، یا کاملاً اسلامی نبود و در پی منافع، مقام و ریاست بود یا اینکه رهبران این نهضت ها اهلیت و شایستگی لازم را نداشتند؛ اما امام علیه السلام هدایت اندیشه ها و تصحیح افکار و باورها را مقدم بر هر نهضت و قیام علنی و غیر علنی دانسته اند. با وجود این، امام علیه السلام به طور غیر مستقیم، نهضت های مهم را به این دلیل که سدی در برابر ظلم و ظالم بود، تقویت و تلاشگران و مبارزان علیه بی عدالتی را تشویق می کردند. مأمون عباسی، که امام جواد علیه السلام را با شورش های علویون و فعالیت های سیاسی وکلای امام مرتبط می دانست، برای نظارت بیشتر، ایشان را در سال ۲۱۵ از مدینه به بغداد فراخواند. معتصم عباسی نیز به همین دلیل امام جواد علیه السلام را به بغداد فراخواند تا نقش ایشان را در قیام های پنهانی شیعی دریابد (جاسم حسین، 1387ش، ص40-50).

نتیجه گیری
امام کاظم و امام جواد علیه السلام در دوران حیات مبارکشان اقداماتی متعدد و اثرگذار در راستای بسترسازی تشکیل حکومت راستین اسلامی انجام داده اند؛ اما به دلیل فراهم نبودن زمینه تشکیل حکومت، خود موفق به انجام این امر نشده اند. ازاین رو، نمی توان نداشتن ریاست عامه و زعامت جامعه اسلامی و عدم اجرای حدود و انجام تکالیف اجتماعی را که متفرع بر حکومت است، دلیلی بر امامت نداشتن آنان دانست.

منابع

ابن بابویه، علی بن حسین (بی تا). الإمامة و التبصرة من الحیرة، تحقیق مدرسة الامام الهادی، قم، مدرسة الامام الهادی.

ابن شهرآشوب، محمد بن علی (1376ق). المناقب آل ابی طالب، تحقیق لجنة من اساتذة النجف الاشرف، نجف، مکتبة الحیدریة.

ابن طاووس، علی بن موسی (۱۳۷۴ش). الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ترجمه داوود الهامی، چاپ دوم، قم، نوید اسلام.

(1411ق). مهج الدعوات و منهج العبادات، تصحیح ابوطالب کرمانی و محمد حسن محرر، قم، دارالذخائر.

ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین (بی تا). مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفة.

اربلی، علی بن عیسی (1405ق). کشف الغمة فی معرفة الأئمة، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت: .

جاسم حسین (1387ش). تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه سیدمحمدتقی آیت اللهی، تهران، امیرکبیر.

حر عاملی، محمد بن حسن (1391ق). وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

حسینی تهرانی، سیدمحمدحسین (۱۴۲۶ش). امام شناسی، چاپ سوم، مشهد، علامه طباطبایی.

حلی، حسن بن یوسف (1409ق). الألفین، چاپ دوم، قم، هجرت.

خامنه ای، سیدعلی(1383ش). حدیث ولایت، مؤسسه فرهنگی قدر ولایت.

خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417ق). تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیة.

راوندی کاشانی، فضل الله (بی تا). النوادر، ترجمه احمد صادقی اردستانی، قم، دارالکتاب.

ربانی گلپایگانی، علی (1386ش). امامت در بینش اسلامی، چاپ اول، قم، بوستان کتاب.

طقوش، سهیل (1384ش). دولت عباسیان، ترجمه حجت الله جودکی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

عیاشی، محمد بن مسعود (بی تا). کتاب التفسیر، تصحیح و تعلیق سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، چاپ علمیه.

کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة.

گلی زواره، غلامرضا (۱۳۷۵ش). سرزمین وحی، سرچشمه تشیع، قم، حضور.

مجلسی، محمدباقر (1385ق). بحارالانوار، تهران، المکتبة الاسلامیة.

(1403ق). بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

مطهری، مرتضی (1368ش). مجموعه آثار، تهران، صدرا.

مفید، محمد بن محمد (بی تا). الارشاد، ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه.