مجله  تاریخ اسلام  هشتم تیرماه سال 1382 شماره چهاردهم 

نویسنده : عیسی جهانگیر
پیش از هر چیز، لازم است از مسؤولین محترم مجله ی تاریخ اسلام تشکر شود که مقالات و اطلاعات ارزنده ای را در حوزه ی تاریخ منتشر می کنند. از جمله امتیازهای این فصلنامه این است که متن کامل آن از طریق سه پایگاه اینترنتی قابل دست رسی است.2 هم چنین باید از نویسنده ی مقاله ی مذکور تشکر و قدردانی به عمل آید که با تحقیق بر روی موضوعی بکر و ارائه ی تازه های اینترنتی راجع به تاریخ اسلام، قدم مؤثری در معرفی منابع الکترونیکی برای محققان برداشته است. در حال حاضر، جای خالی چنین مقالاتی در اکثر نشریه ها و مجلات علمی احساس می شود.

در مقاله ی مذکور بیست پایگاه اسلامی، که همه یا بخشی از آنها در ارتباط با تاریخ اسلام است، انتخاب و خلاصه ای درباره ی هر یک آورده شده است. یکی از نقاط قوت این مقاله، معرفی تعداد زیادی از پایگاه های مرتبط با تاریخ اسلام است. با وجود نقاط قوت بسیار،ملاحظاتی بر این مقاله وارد است که می توان نمونه های زیر را یادآور شد:

مهم ترین نکته درباره ی کلیه ی پایگاه های معرفی شده، در یک نگاه کلی، این است که منابع و پایگاه های مربوط به تاریخ اسلام به خوبی جست وجو و شناسایی نشده اند و در نتیجه، مواردی ذکر شده اند که قدرت و اعتبار چندانی ندارند.
امروزه یکی از مهم ترین مباحث در حوزه، جست وجو در اینترنت و نحوه ی رتبه بندی 3 نتایج جست وجو، و ملاک های رتبه بندی است. لازم است این نکته در این جا نیز رعایت شود و منابع دست اول، معتبر و معروف در اولویتِ کار قرار گیرد و معرفی شود.

این نکته از این جهت حایز اهمیت است که خواننده ی مقاله بالطبع گمان می کند که پایگاه های ذکر شده از بهترین پایگاه های اینترنت در این زمینه اند؛ و احتمالاً عقیده ی نویسنده نیز همین است؛ در حالی که با جست وجویی ژرف تر، روشن می شود که پایگاه هایی وجود دارند که از لحاظ حجم اطلاعات و اعتبار و شهرت بسیار فراتر از برخی از پایگاه های ذکر شده اند.

به طور مثال، در مقاله ی مذکور، تمامی اطلاعات دومین پایگاهِ معرفی شده، تحت عنوان تاریخ اسلام در پایگاه برکاتی کم تر از ده صفحه ی A4 است؛ یا در پایگاه تاریخ اسلام و انبیاء الهی در پایگاه اسلام 101 (هفتمین پایگاه) مطالب بسیار کمی وجود دارد که بخشی از آنها به پایگاه های دیگر پیوند دارد؛ هم چنین پایگاه سیف اللَّه (پایگاه هشتم) حاوی فقط یک جلد کتاب کوچک درباره ی خالد بن ولید است؛ همین طور پایگاه جنگ بدر (شانزدهمین پایگاه) علاوه بر این که پایگاهی شخصی، دارای فضای رایگان و فاقد حوزه ی اینترنتی مستقل است، تنها مشتمل بر ترجمه ی یک جلد کتاب است؛ و این در حالی است که از برخی پایگاه های قوی و معتبر که دارای اطلاعات بسیاری در این زمینه هستند، استفاده نشده است؛ مانند پایگاه های زیر که صرفاً از بین پایگاه های شیعی گزینش شده اند: بخش تاریخ پایگاه الاسلام

نشانی:http://www.al-islam.org/links.asp?Catld=88

مشتمل بر 4 عنوان کتاب، 11 مقاله، و مجموعه ای از اطلاعات صوتی، تصویری و غیره به زبان انگلیسی و چندین عنوان کتاب، مقاله و اطلاعات چندرسانه ای بسیاری به زبان های عربی، اسپانیایی، گجراتی، سواحلی، فارسی و اردو می باشد.

قابل ذکر است که در شماره ی 7 این مجله، یک عنوان مجله و یک کتاب تاریخی از این پایگاه معرفی شده است که اطلاعات و نشانی آنها تغییر و افزایش بسیاری داشته است و معرفی مجدد آن در آخرین مقاله، شایسته، بلکه ضروری به نظر می رسد. پایگاه چهارده معصوم علیهم السلام

نشانی: http://www.41masom.com

حاوی اطلاعات بسیار وسیعی درباره ی هر یک از معصومین علیهم السلام، مقالات زیادی درباره ی حقایق تاریخ، کتاب ها و داستان های تاریخی و... به زبان عربی. پایگاه امام علی علیه السلام

نشانی: http://www.imamalinet.net

اطلاعات ارزشمندی درباره ی امام علی علیه السلام، حضرت زهرا علیها السلام و پیامبر صلی الله علیه وآله، در بر دارد. هم چنین مطالبی مشتمل بر زندگی، گفتار و فضایل امام علی علیه السلام، کتاب ها و پایان نامه هایی درباره ی امام علی علیه السلام، فیلم، صوت و تصاویری درباره ی امام علی علیه السلام، ویژه نامه هایی برای مناسبت های دینی و مطالب ارزشمند دیگر در سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی را شامل می شود. بخش تاریخ پایگاه رافد

نشانی: (فارسی) http:www.rafed.net/books/tarikh.html

(انگلیسی)http.www.rafed.net/ahdath/index.html

مشتمل بر نزدیک به 20 عنوان کتاب و مقاله درباره ی تاریخ اسلام در زبان عربی و مطالبی راجع به رخدادها و حوادث تاریخی و دینی ماه های قمری به زبان انگلیسی. اهل بیت علیهم السلام و تقویم تاریخ اسلام

نشانی: http://www.tebyan.net

شامل اطلاعاتی راجع به مناسبت های مختلف ماه های قمری و اهل بیت علیهم السلام به زبان فارسی. تاریخ در پایگاه الشیعه

نشانی:http://www.al-shia.com/html/far/lib/index.php?i-d=8

مشتمل بر 22 عنوان کتاب و مقاله، فقط در بخش فارسی آن. (از صفحه ی آغازین این پایگاه می توان به اطلاعاتی ارزنده درباره ی تاریخ اسلام به زبان های مختلف دنیا دست یافت).

بخش دیگری از این پایگاه (با نشانی متفاوت) در شماره ی 7 این مجله معرفی شده است که علاوه بر متفاوت بودن اطلاعات آن با این بخش، در حال حاضر فعال هم نیست. تاریخ در پایگاه Playandlearn

نشانی: http.www.Playandlearn.org/History/index.htm

مجموعه ای از داستان های تاریخ اسلام و تاریخ پیامران برای نوجوانان، به زبان انگلیسی.

یکی از شاخص های مهم در ارزیابی منابع اینترنتی،4 که امروزه یکی از مباحث تازه و مهم بازیابی بهینه ی اطلاعات در اینترنت است، توجه به منبع و ویژگی های آن است. مهم ترین نکته در منبع، توجه به این مسأله است که آیا منبع و مؤلف یک صفحه یا پایگاه مشخص است؟ باید دید که آیا اطلاعات، متعلق به همان پایگاهی است که مشاهده می شود، یا از پایگاه دیگری گرفته شده است و یا اصطلاحاً به پایگاه پیوند5 دارد، و چنانچه از پایگاه دیگری است، آیا مؤلف، اصل متن را آورده یا چکیده ی آن را بیان کرده است؟
اطلاعات برخی از پایگاه های ذکر شده در مقاله ی «تاریخ اسلام از منظر پایگاه های اسلامی» متعلق به خود آنها نیست. و به دیگر پایگاه ها پیوند دارد؛ به طور نمونه، پایگاه جستجوگر شیعی (سومین پایگاه معرفی شده) یک دایرکتوری 6 تخصصی، و در اصطلاحِ دقیق تر، یک شاهراه اطلاعاتی 7 شیعی است که اطلاعات برخی از پایگاه های شیعی را طبقه بندی و معرفی کرده است. بخش عمده ی اطلاعات این پایگاه، در بخش تاریخ اسلام، به پایگاه حوزه www.hawzah.net پیوند دارد؛ و اساساً یکی از پایگاه هایی که اطلاعات قابل توجهی در زمینه ی تاریخ اسلام دارد، همین پایگاه است، به طوری که اگر عبارت تاریخ اسلام را (با حروف فارسی) در معروف ترین موتور جست وجوی 8 وب، به صورت جست وجو در عنوان 9 صفحات وب، در قسمت جست وجوی پیشرفته ی آن موتور، امتحان کنید، اولین نتیجه ی آن، بخش تاریخ اسلامِ پایگاه حوزه خواهد بود؛ از این رو، شایسته است که بخش تاریخ اسلام پایگاه حوزه به صورت مستقل معرفی شود، نه در قالب پایگاهی دیگر که حتی اسمی از آن برده نشود.

البته ممکن است گفته شود که معرفی موتورهای جست وجویی که بخشی را برای معرفی منابع تاریخ اسلام اختصاص داده اند، چه اشکالی دارد. پاسخ این است که چنین کاری بسیار مطلوب و مفید است، لکن در جایی که منابع اصلی و ابزار کاوش یک موضوع که از جمله ی آنها موتور جست وجو و دایرکتوری است، شناسایی و بررسی شود؛ در حالی که نویسنده در این مقاله، تاریخ اسلام را از نگاه چند پایگاه اسلامی، نه ابزار کاوش، مورد بررسی قرار داده است.

از جمله دیگر پایگاه های معرفی شده، که در واقع پایگاه نیستند، بلکه از ابزارهای کاوش به حساب می آیند، پایگاه 2muslim، پایگاه الباب و پایگاه Islamic interlinkاست که اشکالات وارد بر پایگاه جست وجوگر شیعی، بر این سه مورد نیز وارد است.

در مواردی هم پایگاه هایی معرفی شده اند که مانند یک پایگاه معمولی اند، نه از ابزار کاوش (هم چون پایگاه جست وجوگر شیعی) اما در عین حال، اطلاعات آنها بیش تر به دیگر پایگاه ها پیوند است و از آن خودشان نیست، که از جمله می توان به پایگاه اسلام برای امروز اشاره کرد. در این گونه موارد نیز باید دقت شود که مطالب و محتویات یک پایگاه یا یک صفحه در اصل متعلق به کجاست.

در مقاله ی مذکور، نویسنده ی محترم بیش تر از پایگاه های اهل سنت استفاده کرده است، تا پایگاه های شیعی. از بین بیست پایگاه معرفی شده، پنج مورد شیعی و پانزده مورد متعلق به اهل تسنن است. ایشان هم چنین در مقاله ی «تاریخ تشیع و شبکه جهان پهنا» در شماره 7 همین مجله، با مقایسه ی فعالیت های جهان تشیع و تسنن در پهنه ی اینترنت گفته است:
متأسفانه هنوز جایگاه شایسته ای برای ارائه ی تحقیقات پژوهشگران شیعی در تاریخ اسلام و تشیع، در اینترنت وجود ندارد، در حالی که محققین اهل سنت خیز بلندی را برای معرفی تاریخ اسلام، به ویژه تاریخ اوایل عهد اسلام، در اینترنت آغاز کرده اند. پژوهشگران شیعی، این کار را با حوصله و کندی پیش می برند.10

و دلایلی برای آن ذکر کرده اند. باید گفت البته جهان تشیع هنوز جایگاه رفیع و شایسته ای که استحقاق آن را دارد پیدا نکرده، اما فعالیت های بسیاری در این زمینه صورت گرفته است که نباید آن را از نظر دور داشت. با کمی تأمل و کاوشِ کارآمد در اینترنت، روشن می شود که پایگاه های شیعی قدرتمندی وجود دارند که در زمینه ی تاریخ اسلام اطلاعاتی دارند و نویسنده ی محترم از بعضی از آنها غافل بوده است که نمونه هایی از آنها در ملاحظه ی اول گذشت و برخی دیگر در ملاحظات بعدی خواهد آمد.

نکته ی مهم دیگر در این مورد این است که پانزده پایگاه اهل سنت هم به خوبی گزینش نشده اند و در مقایسه با بعضی دیگر از پایگاه های معرفی نشده ی اهل سنت، ضعیف هستند؛ از جمله پایگاه های مشهور و معتبر اهل سنت در تاریخ اسلام می توان به نمونه های زیر اشاره کرد: پایگاه السنه

نشانی: http://www.al-sunnah.com

اطلاعاتی در خصوص پیامبر اکرم و صحابه ی آن حضرت، مقالات و داستان های تاریخی در چندین زبان؛ از جمله: انگلیسی، بوسنیایی، آلبانیایی، فنلاندی، فرانسوی، اندونزیایی و غیره را شامل می شود. پایگاه انوار اسلام

نشانی: http://anwary-islam.com

مطالب قابل توجهی در مورد زندگی پیامبر اکرم و صحابه ی ایشان، جنگ ها و زنان پیامبرصلی الله علیه وآله، آداب و رسوم معاشرت اسلامی، و تصاویر و صوت های متناسب به زبان انگلیسی را در بر می گیرد. پایگاه بیداری اسلامی

نشانی: http://www.islamic-awareness.org/History

حاوی اطلاع رسانی درباره زمینه های ظهور اسلام، اطلاعات تاریخی مربوط به قرآن و مصر باستان، و مطالب تاریخی دیگر به زبان انگلیسی. تاریخ اسلام

نشانی: http://www.wikipedia.org/wiki/History-of-Islam

مطالب مختلفی درباره ی تاریخ اسلام، شخصیت ها و رویدادهای تاریخی اسلام از دایرةالمعارف ویکیپیدیا، به زبان انگلیسی و آلمانی در آن موجود است. جهان اسلام

نشانی: http://www.usc.edu/dept/MSA/introduction/woi-toc.html

مشتمل بر اطلاعاتی جامع در ارتباط با مباحث مختلف تاریخ اسلام؛ از جمله: دین اسلام و پیامبر آن، تمدن اسلامی، علم و دانش در اسلام، اسلام در دنیای متجدد، به زبان انگلیسی. بخش تاریخ اسلام پایگاه Fordham.edu

نشانی: http://www.fordham.edu/halsall/islam/islamsbook.html

مشتمل بر اطلاعات و مقالات فراوانی درباره ی جهان عرب پیش از اسلام، پیامبر اکرم و صحابه، ایمان و اعتقاد اسلامی، فتوحات اسلامی، خلافت در اسلام، ایران و فارسی زبانان، ترک ها، عثمانی، تعامل اسلام با غرب، تجاوز غرب، ملی گرایی اسلامی، جهان اسلام، نقشه های تاریخی اسلام و...، به زبان انگلیسی.

ناگفته نماند که این پایگاه در مقاله ی «پژوهش ها و منابع مطالعاتی تاریخ اسلام در اینترنت»، در شماره ی 5 همین مجله معرفی شده است.

یکی دیگر از نقدهای وارد بر پایگاه های معرفی شده، این است که اغلب، صفحات و پایگاه های انگلیسی زبان انتخاب شده است؛ در حالی که در زبان فارسی و به ویژه زبان عربی پایگاه های بسیاری وجود دارند که اطلاعات آنها از لحاظ کمیت و کیفیت به مراتب بیش تر و بهتر از برخی پایگاه های انگلیسی است. در مجموع از بیست پایگاه معرفی شده، هفده پایگاه به زبان انگلیسی و سه پایگاه به زبان فارسی است و هیچ پایگاه عربی معرفی نشده است.
در ملاحظه ی نخست، به بعضی از پایگاه های فارسی تاریخ اسلام اشاره شد. بعضی از پایگاه های عربی مشهور در این مورد عبارت اند از: پایگاه الاسلام

نشانی: http://history.al-islam.com

اطلاعاتی غنی و وسیع در مورد موضوعات مختلف تاریخ اسلام؛ از جمله: کتاب های تاریخی، تراجم و معجم های تاریخی، دوره ها و حکومت های مختلف تاریخ اسلام، رخدادهای تاریخی به ترتیب قرن، دهه و سال، اسلام و علم و غیره را ارائه می دهد. پایگاه الشبکة الاسلامیه

نشانی: http://www.islamweb.net/web/misc.archive?vPart=831

مشتمل بر منابع و مطالب کاملی در مورد سیره ی نبی اکرم صلی الله علیه وآله، از ولادت تا هجرت و غزوات و ازدواج های آن حضرت، اطلاعات زیادی درباره ی رخدادها و شخصیت های تاریخ اسلام. پایگاه اقلام

نشانی: http://www.aklaam.com/history/main00.htm

اطلاعات وسیعی درباره ی حکومت های مختلف اسلامی در دوره های مختلف تاریخی را در بر دارد. پایگاه الشیعه

نشانی: http://www.al-shia.com/html/ara/ahl/sirat.htm

مطالبی شامل زندگی، سیره، اصحاب، شعرا و نوشته های مربوط به تک تک چهارده معصوم علیهم السلام را شامل می شود. پایگاه 14 معصوم علیهم السلام

نشانی: http://www.41masom.com

اطلاعات بسیار وسیعی درباره هر یک از چهارده معصوم علیهم السلام، مقالات زیادی درباره ی حقایق تاریخ، کتاب ها و داستان های تاریخی و...، به زبان عربی را در بر می گیرد. پایگاه الزهرا علیها السلام

نشانی: http://www.alzhraa.com

مطالبی نظیر: ولادت و شهادت حضرت زهرا علیها السلام، نوشته ها، شبهات و پاسخ آنها، سؤال و جواب، زیارت ها، اشعار و کتابخانه ی صوتی درباره ی آن حضرت ارائه می دهد. پایگاه الامام الکاظم علیه السلام

نشانی: http://www.imamkazem.net

مشتمل بر زندگی و سیره، امامت، اصحاب و راویان، میراث، مرقد و زیارت امام کاظم علیه السلام، به همراه اطلاعاتی درباره مناسبت های خاص دینی. پایگاه امام جواد علیه السلام

نشانی: http://www.imamjawad.net/htm/ara/default.asp

حاوی مطالب ارزشمندی درباره ی ولادت و شهادت، دعا و زیارات، زندگی، خانواده، اصحاب و شاگردان، امامت، احادیث، و حرکت های فرهنگی سیاسی امام جواد، به همراه اطلاعاتی درباره سیره ی معصومین. پایگاه امام رضا علیه السلام

نشانی: http://www/imamreza.net/arb/index.htm

مشتمل بر اطلاعاتی راجع به اسلام و تاریخ اسلامی، اما رضا علیه السلام و ابعاد گوناگون زندگی آن حضرت، جهان اسلام و شهرهای اسلامی، مشاهیر و مناسبت های اسلامی و غیره. پایگاه موعود علیه السلام

نشانی: http://www.mouood.org

مقالات بسیار زیادی درباره ی امام مهدی، مهدویت و ابعاد مختلف زندگی و امامت حضرت، همراه با اطلاعات چندرسانه ای در این مورد را شامل می گردد. پایگاه امام باقر علیه السلام

نشانی: http://www.imambager.net/ara/index.php

مشتمل بر زندگی و سیره ی امام باقر علیه السلام، احادیث و موعظه های حضرت به همراه کتابخانه ی تخصصی امام باقر علیه السلام. پایگاه امام هادی علیه السلام

نشانی: http://www.imamhadi.net/htm/ara/imamhadi-ara.htm

اطلاعاتی راجع به ابعاد مختلف زندگی و امامت امام هادی علیه السلام؛ از جمله: ولادت، شهادت، دوران امامت، هجرت، دانش، کرامات و مقام علمی، راویان و احادیث حضرت را در بر می گیرد. پایگاه آل الرسول علیهم السلام

نشانی: http://www.aalalrasool.com

اطلاعاتی درباره ی سیره ی معصومین علیهم السلام، رخدادهای مهم اسلامی، شبهاتی درباره ی شیعه و پاسخ آنها و غیره را ارائه می دهد.

نکته مهم دیگر در مورد بیست پایگاه معرفی شده، ارائه ی خلاصه و چکیده ی هر پایگاه است. این کار، بسیار ارزشمند و در عین حال دقیق است. نویسنده ی محترم محتویات هر پایگاه را به طور خلاصه بیان کرده است. اما نکته ای که به نظر می رسد رعایت آن باعث یک دست بودن کل مقاله می شد، اتخاذ روال و شیوه ی یکسان در ارائه ی چکیده هاست. برخی از پایگاه ها به صورت کلی و اجمالی معرفی شده است؛ مانند، پایگاه شارح؛ ولی در برخی دیگر، مثل پایگاه الباب، اسلام برای امروز و پایگاه الهدی، تفصیل بیش از حدی در معرفی صورت گرفته است؛ مثلاً در پایگاه الهدی منابع و مآخذ یک کتاب در نیم صفحه ذکر شده است که احساس می شود نیازی به ذکر چنین مواردی نیست.
به نظر می رسد که اگر پایگاه های معرفی شده بر اساس چند ملاک و معیار طبقه بندی می شدند، به کاربران بیش تر فایده می بخشیدند. چند نمونه از طبقه بندی های ممکن در این باره را در ذیل پیشنهاد می کنیم: الف) طبقه بندی بر اساس نوع پایگاه
این طبقه بندی با توجه به عنوان مقاله (تاریخ اسلام از منظر پایگاه های اسلامی) بسیار مناسب است. پایگاه های تاریخ اسلام را از نظر پایگاه بودن می توان به انواع مختلفی تقسیم کرد؛ برای مثال، یک نوع تقسیم بندی بر اساس زبان پایگاه، نوع دیگر بر اساس مذهب و اعتقاد (پایگاه های شیعی، سنی و دیگر ادیان و مذاهب) و نوع سوم بر اساس انواع پایگاه ها، از این جهت که به پایگاه های عادی، علمی - دانشگاهی یا پایگاه های مربوط به ابزار کاوش (مانند موتور جست وجو و دایرکتوری) تقسیم می شوند.

بنابراین، در این نوع طبقه بندی، چنانچه حداقل یکی از تقسیم بندی های فوق، به ویژه تقسیم بندی بر اساس زبان یا مذهب، لحاظ می شد، کاربرد آن بهینه تر و استفاده از آن برای محققان آسان تر می شد. ب) طبقه بندی بر اساس نوع اطلاعات

در این نوع طبقه بندی ابتدا باید پایگاه ها، منابع و اطلاعات اسلامی راجع به تاریخ اسلام را شناسایی کرده، آن گاه آنها را از جهت نوع اطلاعات، مانند کتاب، مجله و...، تقسیم بندی کرد. با توجه به منابع تاریخ اسلام در اینترنت، شاخص های زیر را برای این نوع طبقه بندی می توان برشمرد:

کتاب، مقاله، نشریه، پایان نامه، پرسش و پاسخ، نرم افزار و اطلاعات چندرسانه ای (صوتی - تصویری و...). ج) طبقه بندی بر اساس مباحث و موضوعات تاریخ اسلام

این طبقه بندی نیز بسیار کاربردی است، اما مستلزم کار و تلاش بیش تری است. در این نوع طبقه بندی، نخست باید موضوعات و مباحث تاریخ اسلام را با توجه به منابع موجود در اینترنت، در یک چارچوب منطقی دسته بندی کرده، سپس منابع اینترنتی (از پایگاه های اسلامی) مربوط به هر کدام را به طور جداگانه ذکر کرد؛ به طور مثال، می توان مباحث تاریخ اسلام را در موضوعات ذیل دسته بندی کرد:

تاریخ شناسی، تاریخ انبیا علیهم السلام، تاریخ اسلام: عصر بعثت، دوره ی رسالت، دوره خلفای نخستین، دوره ی بنی امیه، دوره ی بنی عباس، تاریخ ائمه ی دوازده گانه علیهم السلام، صحابه ی پیامبر صلی الله علیه وآله، فرهنگ اعراب قبل از اسلام و تاریخ اسلام در مناطق مختلف جهان.

البته می توان نوع طبقه بندی ها را با هم ترکیب کرد؛ به طور مثال، می توان طبقه بندی اول و دوم را با هم ترکیب کرد؛ بدین ترتیب که ابتدا پایگاه ها را بر اساس زبان یا مذهب جدا کرده، سپس اطلاعات پایگاه های هر زبان یا مذهب را بر اساس نوع اطلاعات (کتاب، مقاله،...) دسته بندی کرد.

در پایان مجدداً از مسئولان محترم فصلنامه ی تاریخ اسلام و هم چنین نویسنده ی محترم این مقاله کمال تشکر و قدردانی را داریم. بی شک مقاله ی اشاره شده از مقالات جدید و باارزشی است که امروزه جایگاه و اهمیت آن در بین پژوهشگران و استادان حوزه و دانشگاه بیش از پیش آشکار شده است. مسلماً تولید یک کار از نقد آن دشوارتر است؛ و هدف ما نیز نشان دادن دریچه ای دیگر از منابع اسلامی تاریخ اسلام در دنیای حیرت انگیز اینترنت است و از ارزش کار نویسنده ی محترم، جناب آقای میرهادی حسینی، ذره ای نمی کاهد.

امید آن که این گونه مقالات و نقدها برای محققان و کاربران اینترنت مفید واقع شود و نقطه ی آغازی برای تحقیقات بیش تر در جهت شناسایی، طبقه بندی و معرفی روشمند منابع اینترنتی درباره ی رشته های مختلف علمی باشد.پی نوشت ها: 1) پژوهشگر شبکه اطلاع رسانی نور. 2. این مقاله نوشته ی آقای میرهادی حسینی است که در فصلنامه ی تاریخ اسلام، زمستان 1381، شماره ی 12 به چاپ رسیده است؛ هم چنین در این زمینه مقالاتی از ایشان در شماره های قبل همین مجله منتشر گردیده که مشخصات آنها به شرح ذیل است: الف) «پژوهش ها و منابع مطالعاتی تاریخ اسلام در اینترنت»، نشریه ی تاریخ اسلام، پیاپی 5، ص 197-212. ب) «تاریخ تشیع و شبکه جهان پهنا»، نشریه تاریخ اسلام، پیاپی 7، ص 189-200. ج) «تاریخ اسلام از منظر چند پایگاه اینترنتی»، نشریه تاریخ اسلام، پیاپی 9، ص 193-206. شایان ذکر است که این نقد فقط درباره ی مقاله ای است که در شماره 12 چاپ شده است. ضمن این که مقالات مذکور نیز مورد بررسی اجمالی قرار گرفته است. 3. این سه پایگاه عبارت اند از: الف) پایگاه حوزه (www.hawzah.net) ب) پایگاه شارح (www.shareh.com) ج) پایگاه آل البیت ( www.al-shia.com). 4.gniknaR. 5.secruoseR tenretnI gnitaulavE. & 6.kniL. 7.yrotceriD. 8.yawetaG. 9.enignE hcraeS. 10.eltiT. 11. میرهادی حسینی، «تاریخ تشیع و شبکه جهان پهنا»، نشریه تاریخ اسلام، پیاپی 7، ص 189-200.