موضوع : پژوهش | مقاله

رفع نیازهاى کودک، نیاز امروز نه فردا

موضوع سلامت کودک در سراسر جهان جزو اولویت‏هاى مهم سیاستگذاران بهداشت کشورها محسوب مى‏شود و از آنجا که در جوامع امروزى و از دیدگاه مدیریتى، نیروى انسانى باارزش‏ترین و گرانبهاترین سرمایه هر جامعه‏اى است، لذا توجه به رشد و تکامل کودکان که آینده‏سازان جوامع هستند، به نوعى حفاظت از سرمایه‏هاى ملى محسوب مى‏شود.
اولین همایش «کودک سالم» با مشارکت و همکارى جهاد دانشگاهى علوم پزشکى ایران و پژوهشکده رویان به منظور آشنایى با عوامل مؤثر در بهبود سلامت کودک و تبادل نظر بین متخصصان فن و استفاده از تجربیات مدعوین و ارتقاى سطح علمى شرکت‏کنندگان در زمینه سلامت کودک و همچنین آشنایى با آخرین دستاوردهاى علمى - پژوهشى متخصصان در این زمینه برگزار شد.
موضوعات مورد بحث در این همایش شامل: رشد و تکامل کودک، نقش مشاوره و آموزش سلامت کودک، تغذیه و فعالیت بدنى کودک سالم، بهداشت روان کودکان، نقش مشاوره ژنتیک در سلامت کودکان، وضعیت سلامت کودکان حاصل از درمان‏هاى نابارورى و اقدامات پیشگیرانه براى سلامت کودک بود.
دکتر «رامین مظفرى کرمانى» دبیر علمى همایش اظهار داشت: «هر ساله همایش‏هاى گوناگونى در کشور با عنوان بیمارى‏هاى کودکان و شیوه درمان آنها برگزار مى‏شود، اما یکى از مهم‏ترین ویژگى‏هاى این همایش رویکرد نوین نسبت به کودک سالم و آشنایى با عوامل مؤثر در سلامت کودک، آشنایى با نیازهاى روانى، عاطفى و جسمانى کودک، آگاه‏سازى والدین از لزوم پایش رشد و تکامل کودکان سالم و به ظاهر سالم و نقش بسیار مهم مشاوره در مراحل مختلف زندگى براى داشتن کودک سالم است.»
دکتر «شاهزاده فاضلى» رئیس جهاد دانشگاهى علوم پزشکى ایران و عضو هیئت اجرایى همایش نیز گفت: «این همایش به منظور جهت‏دهى محققان و شناسایى عوامل آسیب‏رسان به سلامت کودک، و نقش مشاوره قبل از ازدواج و پیش از باردارى و پس از تولد برگزار شده و نتیجه این پژوهش‏ها مى‏تواند به عنوان دستمایه برنامه‏ریزى کلان در کشور مورد استفاده قرار گیرد.» وى در پاسخ سؤال ما که چرا متأسفانه جاى خالى مسئولان برنامه‏ریزى آموزشى و تربیتى کشور و نهادهاى مرتبط با آموزش سنین مهد کودک، در این همایش مشهود است، گفت: «ما از نهادهایى مانند بهزیستى دعوت همکارى علمى کردیم اما پاسخ مثبتى نگرفتیم، در حالى که اداره سلامت شهردارى تهران با ما همکارى خوبى داشت. به هر حال نباید فراموش کرد که چنین همایشى براى اولین بار در ایران برگزار شده و هنوز مقوله‏اى نوپا و جدید است و تا رسیدن به حد مطلوب و رضایتبخش فاصله زیادى دارد.»
یکى از سخنرانان این همایش دکتر «بهرام دلاور» متخصص کودکان و نوزادان دانشکده پزشکى و خدمات بهداشتى دانشگاه تهران بود. وى با اشاره به اینکه دوران اوایل کودکى (Early childhood) سریع‏ترین دوران رشد و نمو در زندگى بشر است، گفت: «مراقبت در این دوران در بر گیرنده آموزش، بهداشت، تغذیه و درمان و توسعه مدیریت و هماهنگى است، و توجه به این مهم موجب شده کشورهاى توسعه‏یافته از حدود 30 سال پیش، شروع به مطالعات و تحقیقاتى در زمینه روند توانمندسازى و مراقبت از کودکان در سنین صفر تا هشت سالگى کنند. در واقع هر چه کودکان رشد کنند و بزرگ‏تر شوند، به اشکال متفاوتى از تعامل و تحریکات محیطى براى توسعه توانمندى‏هاى خود نیازمندند، لذا برنامه‏ریزى به منظور توانمندسازى کودکان باید با توجه به نیاز کودک و توجه به محیط و جامعه زندگى کودک باشد.»
وى افزود: «مداخلاتى که به منظور ارتقاى کیفیت مراقبت از کودک انجام مى‏گیرد، پیچیده و پرهزینه نیستند، اما اثرات اجراى آن در کاهش مرگ و میر، آمادگى بهتر کودکان پیش‏دبستان، موفقیت در تحصیل و وضعیت تغذیه‏اى کودک قابل توجه مى‏باشد. در واقع به ازاى هر یک دلار سرمایه‏گذارى در رشد و تکامل بهتر کودک، 7 دلار بازگشت سرمایه محاسبه شده است.»
این پزشک متخصص کودک ضمن اشاره به اینکه در مطالعات کنترل شده افزایش میزان هوشبر (IQ) کودکان به بیش از 15 درصد جوامع مشابه تأیید شده است، افزود: «همچنین سرمایه‏گذارى براى کودکان در سنین پایین صرف نظر از کاهش مرگ و میر، موجب کاهش میزان مردودى تحصیلى، ترک تحصیل و ناهنجارى‏هاى اجتماعى حتى ابتلا به ایدز و کشیدن سیگار مى‏شود. هیچ کس صاحب این روند توانمندسازى نیست و وارثان آن نسل‏هاى آینده با زندگى مرفه‏تر و سالم‏تر هستند.»
«لزوم ارزیابى دوره‏اى رشد کودکان» عنوان سخنرانى دکتر «مظفرى» متخصص کودکان و نوزادان بود. وى تصریح کرد: «نیاز جامعه ما، آگاهى والدین نسبت به اهمیت مراقبت از کودکان در سنین خردسالى است زیرا فراهم نمودن محیط مناسب و توجه به رشد همه جانبه کودک، در عملکرد مغز، ادراک، توانایى یادگیرى و حافظه‏هاى کوتاه‏مدت و بلندمدت کودک تأثیر مى‏گذارد. بدین ترتیب کودکانى که از برنامه‏هاى معاینات دوره‏اى دوران نوزادى خود بهره‏مند بوده‏اند، آمادگى مناسب براى ورود به دبستان را دارند و در مدرسه دانش‏آموزان موفق‏ترى هستند و در آینده در زندگى خانوادگى و اجتماعى موفقیت‏هاى قابل ملاحظه‏اى خواهند داشت.»
او افزود: «یکى از مهم‏ترین اقدامات جهت ارزیابى وضعیت سلامت کودکان، پایش رشد کودکان است که راهى عملى براى تشخیص کفایت و یا عدم کفایت غذا براى کودک است. پایش رشد کودک شامل توزین دوره‏اى کودکان و اندازه‏گیرى دقیق قد و دور سر آنان و ورود این اطلاعات در منحنى رشد و انجام به‏موقع اقدامات لازم براى ارتقاى وضعیت تغذیه‏اى و پیشگیرى از سوء تغذیه کودکان مى‏باشد. در حالى که دغدغه اغلب والدین هنگام مراجعه به مراکز درمانى و پزشک کودک، اطمینان از چاقى کودک و نگرانى نسبت به لاغر بودن اوست.»
«افسانه آذرى» عضو هیئت اجرایى همایش و عضو گروه پژوهشى فیزیوتراپى جهاد دانشگاهى واحد علوم پزشکى ایران نتایج تحقیق خود و همکارانش را در بخش دیگرى از این همایش ارائه داد. به دلیل اهمیت موضوع یعنى «آموزش مراقبت‏هاى دوران باردارى» دستاوردهاى این تحقیق، چنین بیان شد: سازمان بهداشت جهانى، بر اهمیت و اثربخشى مراقبت‏هاى دوران باردارى در جلوگیرى از مرگ و میر زنان در دوران باردارى و نیز اهمیت این مراقبت‏ها در جلوگیرى از تولد نوزاد با وزن کم تأکید دارد. لذا دستیابى به مواد آموزشى این دوران که شامل فیزیولوژى دستگاه تناسلى و باردارى، مشکلات شایع دوران باردارى، تغذیه مناسب مادران باردار، تغییرات بدن مادر و جنین، اهمیت ورزش، مراحل زایمان طبیعى و ایجاد آمادگى براى شیردهى و تغذیه نوزاد مى‏باشد. همچنین برخوردارى از مشاوره‏هاى بهداشتى در این دوران بسیار مؤثر و مفید است.
در حالى که یافته‏هاى تحقیق در جامعه مورد بررسى کشور نشان داد، زنان باردار ما از مراقبت‏هاى دوران باردارى، بخصوص از اهمیت ورزش در این دوران و نحوه انجام ورزش، همچنین اصول بهداشت روانى این دوران، اطلاع چندانى نداشته و برگزارى کلاس‏هاى مراقبت‏هاى فیزیکى دوران باردارى براى زنان جوان که قصد باردارى دارند، لازم مى‏باشد.»
خانم «آذرى» در پاسخ به سؤال ما که دولت چه اقداماتى براى رفع این مشکل انجام داده است، پاسخ داد: «در حال حاضر 80 ساعت آموزش مراقبت‏هاى دوران باردارى برنامه‏ریزى و از سوى وزارت بهداشت تصویب شده است که امیدواریم به زودى وارد برنامه کشورى شود.»
دکتر «وحید ضیائى» متخصص کودکان و عضو هیئت علمى مرکز تحقیقات پزشکى - ورزشى دانشگاه علوم پزشکى تهران گفت: «با توجه به اینکه امروز منشأ بسیارى از بیمارى‏هاى غیر واگیر و قابل پیشگیرى را شیوه ناصحیح زندگى مى‏دانند و بیمارى‏هاى قلبى - عروقى، دیابت نوع دوم، استئوپروز، فشار خون و برخى اختلالات اسکلتى، از این دسته هستند، دقت در شیوه زندگى مانند نوع تغذیه و فعالیت فیزیکى در دوران کودکى بسیار اهمیت دارد.
مطالعات اخیر در ایران نشان مى‏دهد به تدریج در جوامع شهرى بخصوص شهرهاى صنعتى، اضافه وزن و چاقى یکى از مشکلات بهداشتى کشور خصوصاً در رده سنى کودکان و نوجوانان مى‏شود و این در حالى است که سیستم بهداشتى کشور هنوز از مشکل نارسایى رشد کودکان رها نشده است.»
وى با اشاره به مطالعه «کاسپین» که بر روى 21000 دانش‏آموز شهرهاى مختلف ایران انجام شده و نشان داده است 2/5% دانش‏آموزان چاق و 4/9% وزن بالا دارند، اضافه کرد: «کاهش سن شیوع بیمارى‏هاى قلبى، فشار خون و استئوپروز نیز با افزایش شیوع چاقى ارتباط دارد و بر اساس نتایج تحقیق کاسپین متوسط میزان ساعات فعالیت فیزیکى با شدت متوسط و بالا (که در سلامت مؤثر است) به ترتیب 7/4 و 8/0 ساعت در شبانه‏روز مى‏باشد و متأسفانه نه تنها میزان فعالیت کودکان و نوجوانان ایرانى کم است بلکه با افزایش سن، مانند کشورهاى دیگر، کاهش نیز مى‏یابد.»
دکتر «ضیائى» دلایل مختلفى را در بروز پدیده چاقى کودکان کشور برشمرد که از آن میان مى‏توان به تغییر کیفیت زندگى به دلیل استفاده از فناورى‏هاى نوین در زندگى روزمره اشاره کرد. این فناورى‏ها باعث تغییر الگوى تهیه و مصرف مواد غذایى، کاهش فضاى زندگى (زندگى آپارتمانى)، کاهش فضاى مدارس، رواج بازى‏هاى کامپیوترى بین کودکان و دستیابى آسان و سریع به وسایل حمل و نقل شده است که متعاقب آن فعالیت
فیزیکى کودکان به طور محسوسى کاهش یافته است. وى ادامه داد: «بسیارى از بیمارى‏هاى سال‏هاى اولیه زندگى و دوران کودکى و نوجوانى بر تمام طول عمر تأثیر دارد و الگوهاى فرا گرفته شده طى کودکى در تمام عمر بر کیفیت زندگى مؤثر است، لذا با مداخلات سلامتى در دوران کودکى مى‏توان از بروز آنها کاست. از طرفى با توجه به خصوصیات خلقى و رفتارى سنین کودکى و نوجوانى حذف بسیارى از عوامل مؤثر بر افزایش وزن از زندگى روزمره بسیار مشکل است. به طور مثال با توجه به ذائقه کودکان، پرهیز دادن آنها از خوراکى‏هاى جذاب مانند ساندویچ و میان‏وعده‏هاى داراى ارزش غذایى کم عملاً تأثیر چندانى ندارد، همچنین با توجه به جذابیت‏هاى بازى‏هاى کامپیوترى، منع کودکان از پرداختن به این بازى‏ها چندان تأثیرى نخواهد داشت، لذا تشویق آنها به ورزش و فعالیت‏هاى فیزیکى مفرح ضمن آنکه با مقاومت در کودک مواجه نمى‏شود و مورد علاقه آنان است، باعث ترویج فرهنگ
صحیح زیستن شده و تأثیر تربیتى بر کودک نیز دارد، ضمن آنکه فعالیت‏هاى ورزشى، زمینه‏ساز مناسبى براى رشد و شکوفایى خلاقیت و استعدادهاى کودکان نیز مى‏باشد.»
دکتر «بهروز جلیلى» دانشیار دانشگاه علوم پزشکى ایران، سخنرانى خود تحت عنوان «از نظر بهداشت روان کودک سالم کیست؟» گفت: «کودک سالم از لحاظ بهداشت روان کودکى است که مى‏تواند متناسب با سن خود، حرف بزند و از لحاظ شاخص‏هاى تکاملى اشکالى نداشته باشد. کودک سالم مى‏تواند به اندازه کافى در هر سنى خود را مطرح کند و انتظار دارد دیگران به او توجه کنند، نه اینکه همه فقط به او توجه کنند. کودک سالم مى‏تواند متناسب با سن خود، دور از پدر و مادر به سر برده و از بازى و تعامل با سایر اطفال و بزرگ‏ترها لذت ببرد. این کودک از موفقیت لذت مى‏برد و فرق رقابت با حسادت را درک مى‏کند.» دکتر «جلیلى» در ادامه تأکید کرد: لازمه داشتن کودک سالم از جهات روانى این است که والدین نکاتى را در رویکرد خود با فرزندان‏شان مد نظر قرار دهند، مانند اینکه:
1- والدین باید واقع‏گرا باشند و نقاط ضعف کودک خود را باور کنند.
2- هنگامى که افراد مسئول مثل معلمان و اطباء متخصص کودک نقاط ضعف کودک را یادآورى مى‏کنند، والدین باید مسئله را پیگیرى کنند نه آنکه انکار و حذف صورت مسئله را چاره کار بدانند.
3- والدین باید بتوانند جلوى خشم خود را بگیرند و چاره همه رفتارها و خطاى طفل (مثل دویدن و جیغ کشیدن و درس نخواندن) را در کتک و تنبیه جسمانى جستجو نکنند.
4- والدین نباید انتظار داشته باشند تمام اجتماع از معلم گرفته تا اقوام و دوستان خود را با طفل ایشان منطبق کنند بلکه برعکس بدانند که هر انسان وظیفه دارد خود را با اجتماع منطبق سازد.
5- تا حد لازم علایم اختلالات روانپزشکى را در کودک خود بشناسند و در صورت لزوم از رجوع به پزشک غفلت نکنند.
6- در کشمکش‏هاى خانوادگى کودک را وجه‏المصالحه اختلاف قرار ندهند و تا حد امکان وقتى به بحث و مجادله بپردازند که طفل حضور نداشته یا در خواب باشد.
آقاى دکتر «جلیلى» پس از این سخنرانى در گفتگویى به چند سؤال ما پاسخ گفت. او در جواب به این پرسش که جایگاه بهداشت روان نسبت به بهداشت جسم جهت ارتقاى کودک سالم چگونه است؟ پاسخ داد:
«همه مى‏دانیم روح است که جسم را راه مى‏برد لذا روان سالم نیز موجب پرورش جسم سالم مى‏شود. اگر به بچه‏اى که او را کتک مى‏زنیم بهترین غذا و پوشاک را بدهیم در واقع براى او هیچ کارى نکرده‏ایم.
شاید بهتر است بگوییم یک کودک با روان سالم در متن یک خانواده سالم از لحاظ روحى - روانى - رفتارى تربیت مى‏شود.» همچنین دکتر «جلیلى» در مورد ارزیابى سطح آگاهى خانواده‏ها نسبت به بهداشت روانى کودک اضافه کرد: «متأسفانه باید بگوییم آگاهى اکثر خانواده‏هاى ایرانى در حد مطلوبى نیست و معمولاً وقتى مشکل روانى به یک بیمارى یا پاتولوژى تبدیل مى‏شود به ما مراجعه مى‏کنند. و آن زمانى است که مسئله بسیار جدى شده و با راهکارهاى ساده قابل پیشگیرى نیست.
والدین معمولاً پس از درگیرى با معلم و مسئولان مدرسه و یا حتى پلیس به روانشناس و روانپزشک مراجعه مى‏کنند. و اغلب والدین از علایم اختلالات روانپزشکى در فرزندشان مانند (افسردگى، تهاجم، کمبود اتکاء به نفس، ضعف تحصیلى و بیش‏فعالى و...) آگاهى و درک لازم و به‏موقع ندارند و بسیارى از والدین هم در صورت آگاهى از مشکل و اختلالى این‏چنینى در فرزندشان، سعى مى‏کنند آن را انکار کنند یا مخفى سازند و یا تقصیر را به گردن اجتماع و افراد بیندازند. به همین دلیل لازم است اطلاع‏رسانى به والدین در زمینه تربیت کودکان و رفتار با آنها و شناخت علایم بیمارى‏هاى روانپزشکى به صورت وسیع‏ترى صورت گیرد.»
دکتر «صدیقه حنطوش‏زاده» متخصص زنان و زایمان و عضو هیئت علمى دانشگاه علوم پزشکى تهران، با سخنرانى «نقش مشاوره پیش از باردارى» در مورد روند مشاوره پیش از باردارى در کشور گفت:
«با توجه به نقش بسیار مهم این نوع مشاوره در تولد نوزاد سالم، کشور ما هنوز در گام‏هاى اولیه است. از طرفى مسائلى چون آداب و سنت‏ها مانند ازدواج فامیلى در کشور زیاد دیده مى‏شود که لزوم و ضرورت مشاوره پیش از ازدواج را نیز قویاً مطرح مى‏کند. به هر حال هنوز در کشور در زمینه ژنتیک اجراى درست و مطلوبى وجود ندارد. بنابراین مردم باید با کسب اطلاعات در این زمینه، خود خواستار عملى شدن مشاوره‏هاى لازم باشند.»
خانم دکتر «حنطوش‏زاده» در پاسخ به سؤالى در مورد میزان تأثیرگذارى رسانه‏ها گفت: «اتفاقاً رسانه‏ها چه رادیو و تلویزیون و چه مطبوعات نقش بسیار مهمى در اطلاع‏رسانى و آگاه‏سازى مردم در زمینه تأثیر مثبت مشاوره پیش از ازدواج و پیش از باردارى براى داشتن کودک سالم دارند. اما متأسفانه به این موضوع که الفباى بهداشت است توجه کافى نشده و بیشتر مسائل تخصصى پزشکى و بعضاً نکات ریز درمان‏هاى پیچیده مورد توجه قرار مى‏گیرد. لذا با توجه به نیاز کشور و مردم در زمینه مشاوره‏هاى لازم بهداشتى، از تمام اصحاب رسانه‏ها دعوت مى‏کنیم بیشتر به اصول و جزئیات مهم بهداشتى یعنى بالا بردن سطح سواد بهداشتى مردم بپردازند. ساده‏ترین راه در برنامه‏هاى تلویزیونى زیرنویس‏هایى با مضامینى چون: بهتر است قبل از باردارى به پزشک مراجعه کنیم یا پیش از باردارى حتماً به دندانپزشک مراجعه شود، مى‏باشد.
بکارگیرى همین توصیه‏هاى ساده تأثیر بسیار مهمى در ارتقاى سلامتى جامعه و تولد نوزادان سالم دارد. مردم حق دارند حاملگى‏هاى پر خطر را بشناسند و بدین وسیله از عواقب آن پیشگیرى کنند.