با انفجار نخستین رآکتور نیروگاه اتمی فوکوشیما و بدنبال آن آسیب دیدگی جدی و احتمال انفجار در دومین راکتور این نیروگاه در منطقه زلزله زده شمال ژاپن، ابعاد و پیامدهای گسترده زیست محیطی این فاجعه بزرگ طبیعی روبه فزونی است.
زلزله ای شدید با قدرت 9/8 درجه در مقیاس ریشتر و تداوم پس لرزه های بسیار آن و هجوم سهمگین امواج طغیانگرِ و ویران کننده، یکی از کم سابقه ترین بحران های طبیعی در قرن اخیر راپدید آورد. البته این تمام ماجرا نیست، در کنار این پیامدهای طبیعی و نگرانی ها از انفجارهای پیاپی رآکتورهای اتمی در منطقه بحران زده به اوج رسیده و هر لحظه دامنه و گستره این فاجعه بزرگ را شدیدتر می کند.
به گزارش خبرگزاری های بین المللی، آمار تایید شده تلفات زلزله و سونامی همزمان در ژاپن بیش از 700 نفر است، اما پلیس این کشور گفته است که آمار تلفات در مناطق زلزله زده می تواند از ده هزار تن هم بیشتر باشد.

** آخرین تصاویر مناطق آسیب دیده
زلزله روز جمعه، شدیدترین زلزله ای است که تاکنون در ژاپن ثبت شده و گفته می شود که بیش از یک هزار نفر در اثر وقوع سونامی ناشی از آن در سواحل شرقی ژاپن کشته شده اند.
این زلزله سهمگین در 125کیلومتری شرق ساحل هونشو ژاپن و 380 کیلومتری توکیو، بخش ‌های وسیعی از این کشور و قسمت‌هایی از شرق چین و روسیه را به لرزه درآورد. ژرفای کانونی زلزله حدود 25 کیلومتر و ساز و کار آن فشاری با یک صفحه کاملا نزدیک به قائم بوده است.تصاویر هوایی از مناطق آسیب دیده بیانگر جابجایی و تخریب صدها کشتی، خودرو و ساختمان در اثر سونامی است. در بندر ریکوزنتاکادا که تقریبا به طور کامل نابود شده، جسد 400 نفر کشف شده است.
به گزارش رسانه های ژاپن، در بندر مینامیسانریکو، هنوز از وضعیت 10 هزار نفر از اهالی این منطقه خبری منتشر نشده است.
سونامی ناشی از این زلزله، با سرعت 800 کیلومتر در ساعت (معادل سرعت یک هواپیمای مسافربری) عرض اقیانوس آرام را طی کرد و به جزایر هاوایی و ساحل غربی آمریکا رسید.
در اثر وقوع این زمین لرزه و سونامی ناشی از آن، بیش از یک میلیون نفر به آب آشامیدنی دسترسی ندارند، برق چهارمیلیون واحد مسکونی در پایتخت ژاپن قطع شده و توقف فعالیت قطار زیرزمینی در این شهر سرگردانی مسافران را به همراه داشته است.

** پیامدسنجی بحران زلزله در ژاپن

الف- زلزله ژاپن و بیم وقوع فاجعه هسته ای با گستره جهانی
یکی از مهمترین آثار و پیامدهای این فاجعه طبیعی – در کنار تلفات سهمگین انسانی و مالی در مناطق زلزله و طوفان زده – تاثیرات مخرب این بلایا بر نیروگاه های اتمی ژاپن بوده که در صورت گسترده تر شدن دامنه بحران، می تواند به یک فاجعه عظیم جهانی منجر شود.
مقام های ژاپن بر این نکته اصرار می ورزند که با وجود انفجار راکتور اتمی نیروگاه فوکوشیما، مواد رادیو اکتیو در محیط پخش نشده و گزارش های آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز هنوز چنین مساله ای را تایید نکرده است اما به دنبال انفجار روز شنبه، شبکه تلویزیونی 'سی ان ان' اعلام کرد که زلزله ژاپن سبب نشت مواد هسته ای شده است.
رادیو دویچه وله آلمان نیز اعلام کرد که پس از ناموفق ماندن عملیات خنک ‌سازی در رآکتور شماره 2 خطر تازه‌ نشت مواد رادیواکتیو ژاپن را تهدید می‌کند.
آژانس ایمنی هسته ای ژاپن پیشتر گفته بود که در اطراف نیروگاه فوکوشیما عنصر رادیواکتیو 'سزیم' یافت شده که نشانگر آن است که سوخت هسته ای نیروگاه ممکن است آغاز به ذوب شدن کرده باشد.
بروز چنین واقعه‌ای می‌تواند فجایع اتمی مشابه چرنوبیل اوکراین را در پی داشته باشد.
در این میان و در نخستین ساعات بامداد یکشنبه، وبسایت رسمی آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارشی از آخرین تحولات مربوط به انفجارها و آسیب دیدگی رآکتورهای اتمی در مناطق زلزله زده ژاپن با استناد به اعلام مقام های ژاپن نوشت: واحدهای 1، 2 و 4 نیروگاه فوکوشیما به حالت خاموش درآمده است.
به گفته مسوولان این نیروگاه اتمی، فشار داخل راکتور شماره 3 نیز به دلیل از کار افتادن سیستم خنک کننده اضطراری به طور خطرناکی رو به افزایش است.
به گزارش دیلی تلگراف، 'یوکیو ادانو' سخنگوی دولت ژاپن نسبت به وقوع انفجار در رآکتور شماره 3 مجموعه نیروگاه اتمی فوکوشیما هشدار داده است.
در همین حال، برخی منابع رسانه ای نیز از احتمال نشت گسترده مواد رادیو اکتیو در روز یکشنبه پس از آسیب دیدگی سیستم خنک کنندگی دومین راکتور اتمی این نیروگاه گزارش دادند.
پیش از این نیز، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در اطلاعیه‌ای اعلام کرد: در چارچوب عملیات مقابله با زلزله و پیامدهای سونامی در ژاپن، چهار نیروگاه اتمی این کشور پیش از اینکه بر اثر تکانه‌های زمین آسیب ببینند، از مدار خارج و به شیوه امن خاموش شدند و آژانس نیز آماده همکاری در این زمینه است. همچنین آژانس تلاش می‌کند اطلاعات بیشتری از اینکه کدام کشورها و نیروگاه‌های اتمی با این زمین لرزه مواجه شده‌اند، کسب کند.
دولت ژاپن سعی دارد نگرانی عمومی از احتمال ذوب شدن سوخت هسته ای در نیروگاه آسیب دیده و نشت مواد رادیواکتیو به محیط زیست را کاهش دهد.
آژانس بین المللی انرژی اتمی همچنین از تخلیه حدود 170 هزار نفر از ساکنان شعاع 20 کیلومتری نیروگاه فوکوشیما خبر داده است.
تلویزیون بی بی سی اعلام کرد: گزارش های اولیه بیانگر عدم آسیب دیدگی جدی راکتور شماره یک نیروگاه فوکوشیما پس از انفجار ساختمان آن در روز شنبه بود ولی گزارش های جدیدتر از افزایش میزان تشعشع در محیط خبر می دهد.
در این حال، شرکت نیروی برق توکیو (تپکو) گزارش داد: سیستم خنک کننده اضطراری راکتور شماره 3 نیروگاه نیز آسیب دیده و فشار و حرارت در داخل آن رو به افزایش است.
سخنگوی دولت ژاپن گفته است مهندسان در حال خارج کردن هوا برای کاهش فشار در داخل راکتور و خنک شدن آن هستند. به گفته ادانو، هوای خارج شده به میزان کمی حاوی ذرات رادیواکتیو است، اما این میزان کم و برای سلامتی مضر نیست.
این در حالی است که روز شنبه نیز عملیات مشابهی بر روی راکتور شماره 1 انجام شده بود که پس از مدتی منفجر شد. براساس برخی گزارش ها، چهارتن از کارکنان نیروگاه اتمی فوکوشیما در این حادثه مجروح شده اند.
براساس گزارش رسمی منابع خبری ژاپنی، یک سوم از برق ژاپن از انرژی هسته ای تولید می شود.
کارشناسان فیزیک هسته ای بر این باورند که اگر روند نامطلوب انفجار و آسیب دیدگی راکتورهای نیروگاه اتمی فوکوشیمای ژاپن و به دنبال آن ذوب شدن سوخت هسته ای و نشت مواد رادیواکتیو به محیط وسیعِ پیرامونی این نیروگاه با همین وضع پیش رود، وقوعِ دو فاجعه اتمی 'تری مایل آیلند' در پنسیلوانیای آمریکا (سال 1979 میلادی) و 'چرنوبیل' در اوکراین (سال 1986میلادی) دور از ذهن نخواهد بود.
در هر دو فاجعه، حرارت زیاد در راکتور باعث ذوب شدن هسته فلزی آن و در نتیجه نشت مواد هسته ای در گستره وسیعی از محیط شد. هنوز هم اثرات مخرب این دو فاجعه بر روی محیط زیست و همچنین انسانها چهره نمایی می کند.
در حادثه چرنوبیل، زمانی که راکتور شماره 4 این نیروگاه اتمی در سال 1986 آتش گرفت نواحی مجاور آن تخلیه شده و زمین های کشاوررزی آلوده شدند. به طوری که برای قرن ها به کشت و کار در آن منطقه آسیب وارد شد و برای بازگشت به حالت طبیعی آن زمان زیادی لازم بود.
در حالت طبیعی نیز مواد قابل اشتعال نیروگاه در زمین های آسیب دیده اطراف انباشته شده که 6 سال بعد باعث وقوع آتش سوزی در تابستان داغ 1992 شد. حدود 136 آتش سوزی هولناک سرتاسر زمین های کشاورزی تبدیل به بیابان شده را فرا گرفته و مواد رادیو اکتیوی که زمینهای اطراف را آلوده کرده بودند به حرکت درآورده و آن را به سمت بالا حمل کردند. این عمل باعث فوران هوای داغ و ذرات دود در هوا شد. در نتیجه آن مواد بیشتر از قبل در محیط زیست پخش شدند.
اکنون این پرسش مطرح است که آیا در فوکوشیما نیز چنین اتفاقی افتاده است یا خیر؟ به نظر می رسد این راکتور قبل از 'ذوب' بسته شده بوده که این موضوع، به میزان قابل توجهی خطر ورود مواد هسته ای به محیط زیست را کم می کند، اما یافتن ایزوتوپ های سزیوم در بیرون ساختمان های نیروگاه می تواند نشانگر آن باشد که هسته فلزی راکتور در معرض هوا قرار گرفته است.
دولت ژاپن می گوید که انفجار در نیروگاه هسته ای فوکوشیما به محفظه فلزی راکتور آن آسیبی نزده و موجب نشت فاجعه بار مواد رادیواکتیو نشده است.
با آنکه ژاپن از سال ها قبل دارای یک برنامه موفق انرژی هسته ای بوده،اما مسوولان این کشور در مورد حوادث هسته ای قبلی اطلاعات کاملی را دراختیار مردم این کشور قرار ندادند و بعید است ابراز اطمینان آنها از کم بودن اثرات زیست محیطی حادثه کنونی نیز، کاملا متقاعد کننده باشد.
با این حال، با وقوع زلزله در ژاپن و گسترده شدن دامنه این بحران، طرفداران نیروگاه های هسته ای و فعالان محیط زیست هردو به طرح گمانه زنی های خاص خود پرداخته اند.
به گفته برخی دانشمندان هسته ای، اگر روند آزاد شدن مواد رادیواکتیو به صورت عمده وجود داشته باشد، این احتمال وجود دارد که این نشتی به جریان جت استریم (jet stream ) در اقیانوس آرام راه یابد و به سواحل غربی ایالات متحده برسد.
'مارک هیبز' کارشناس هسته ای در موسسه 'کارنگی' به خبرگزاری رویترز گفت: 'اگر این حادثه به ذوب شدن هسته رآکتور بیانجامد، مساله جدی است.
هیبز معتقد است، 'آنچه شاهد آنیم، صرف نظر از اطلاعات ژاپنی ها مبنی بر تحت کنترل بودن اوضاع، این است که به سمت ذوب شدن می رویم.
اما 'نائوتو سکیمورا' از دانشگاه توکیو بر این باور است که وقوع یک فاجعه رادیواکتیو عمده غیرمحتمل است.

ب- زلزله ژاپن و آثار جغرافیایی و زیست محیطی بر کره زمین:
افزون بر نگرانی های فزاینده درباره آثار زیست محیطی بحران زلزله در ژاپن
– بویژه مخاطره های اتمی آن – براساس برخی گزارش ها، زلزله روز جمعه، محور کره زمین را 10 سانتی متر جابه جا کرده و موجب کوتاه تر شدن طول روزها شده است.
مجله علمی 'نیوساینتیست' روز شنبه در گزارشی به نقل از ژئوفیزیک دانان ناسا اعلام کرد: زلزله 9/8 ریشتری که در ژاپن رخ داد، نه تنها خسارت های جانی و مالی بسیاری به این کشور وارد کرد بلکه محور زمین را حدود 10 سانتی متر جابه جا کرد.
به گفته ریچارد گروس، در اثر این جابه جایی، سرعت چرخش زمین افزایش یافته و موجب شده است که 6/1میکروثانیه از طول روزها کم شود. یک میکروثانیه برابر با یک میلیونیم ثانیه است.
براساس بررسی های انجام شده، شدت این زمین لرزه به حدی بوده که گسل آن 40 متر حرکت کرده است. طول این گسل 300 تا 400 کیلومتر و عرض آن 100 کیلومتر است.
به نوشته نیوساینتیست، در زلزله سال 2004 سوماترا محور زمین 7 سانتی متر خطی و 2 میلیونیم ثانیه قوسی جابه جا و به میزان 8/6 میکروثانیه از طول روز کم شد.
براساس گزارشهای قبلی، در زلزله سال گذشته شیلی نیز محور زمین حدود 8 سانتی متر تغییر کرد. مهم ترین دستگاه های لرزه نگاری دنیا در مراکز تحقیقاتی ژئوفیزیک از آلمان و اسکاتلند تا فرانسه و آمریکا در زمان وقوع زلزله ژاپن، تغییرات امواج زمین را ثبت کرده اند.
کارشناسان و پژوهشگران علوم جغرافیا و ژئوفیزیک می گویند: فشارهای وارده به مرکز زمین که به دنبال وقوع زلزله هایی با قدرت بالا روی می دهد، سبب چرخش لنگر زمین یعنی محوری که زمین حول آن به دور خود می چرخد، شده است.
با جابه جایی این محور، آثار متعددی از جمله کوتاهی روز یا شب و حتی تغییراتی در فصل های سال و آب و هوای کره زمین ایجاد می شود.
درمورد زلزله ژاپن با توجه به وسعت و طول گسل، جابه جایی 10 سانتی متری محور زمین در اثر زلزله اخیر ژاپن چندان دور از انتظار نیست. در واقع در نتیجه این زلزله، جرم بزرگی در داخل کره زمین به سمت مرکز حرکت می کند. این فرآیند علاوه بر جابه جایی محور زمین سبب افزایش سرعت زمین نیز خواهد شد.

منبع: / خبرگزاری / ایرنا ۱۳۸۹/۱۲/۲۳