همراه با گسترش روز افزون صنعت توریسم در سراسر دنیا، توریسم درمانی در کشورهای در حال توسعه توانسته با رشدی غیرمنتظره، به یکی از بخش‌های مهم بازار گردشگری تبدیل شود. نویسنده با اشاره به دلایلی نظیر قیمت مناسب و کیفیت بالا که توسعه این بخش را با رشدی سریع رو به‌ رو کرده، ارائه خدماتی نظیر جراحی‌های زیبایی، عمل‌های جراحی قلب، تغییر جنسیت، سقط جنین، دندان پزشکی، مرگ از روی ترحم و نگهداری از سالمندان را کانون توجه توریسم درمانی در کشورهای در حال توسعه ارزیابی می‌کند. اما نکته حائز توجه این است که ارائه چنین خدماتی به توریست‌های مرفه کشورهای ثروتمند، به بهای افزایش قیمت خدمات پزشکی برای مردم بومی، خصوصی‌سازی بیمارستان‌ها و کاهش بودجه‌های درمانی این کشورها صورت می‌گیرد. بدین ترتیب، برندگان و بازندگان توریسم درمانی چه کسانی خواهند بود؟

امروزه و در سایه رشد انفجاری هزینه‌های درمانی، بسیاری از بیماران کشورهای توسعه یافته، به استفاده از خدمات پزشکی کشورهای در حال توسعه چشم دوخته اند. در این میان، کشور هندوستان به دلیل پزشکان آموزش دیده و هزینه‌های پایین بیمارستان‌های خود، یکی از مقاصد مهم توریسم درمانی به شمار می‌رود. حتی با احتساب هزینه‌های پرواز هوایی، باز هم این هزینه‌ها بسیار اندک بوده و در اغلب موارد، کیفیت خدمات ارائه شده، بهتر از مراکز بهداشتی و درمانی ایالات متحده و انگلستان است.

معرفی
همواره توریسم با مفاهیمی نظیر استراحت و لذت‌طلبی و تفریح همراه بوده است و اینک، اقدامات پزشکی نیز به این مجموعه اضافه شده است. من در این مقاله در نظر دارم به بررسی آثار این پدیده نوظهور بپردازم.
از گذشته دور، استفاده از آبگرم‌های طبیعی در سراسر خاک اروپا رواج داشت. بعدها در قرن نوزدهم میلادی، عده‌ای از افراد برای بهره‌گیری از آبگرم‌های درمانی روانه مستعمرات فرانسه در اقیانوس آرام به ویژه جزیره کالدونیا می‌شدند. مورخان یادآوری می‌کنند که در سال‌های آغازین قرن بیستم، دیگر حمام آفتاب در سواحل، تنها به اشراف اختصاص نداشت، بلکه طبقه کارگر کشورهای توسعه یافته هم می‌توانستند از این سفرها بهره ببرند. اندکی بعد، فعالیت‌هایی نظیر گلف، دوچرخه سواری، پیاده‌ روی و کوه نوردی هم به برنامه‌های سفر توریست‌ها اضافه شد. در دو دهه اخیر، بسیاری از شهروندان کشورهای غربی در جست وجوی یوگا و مدیتیشن روانه نقاط مختلف به ویژه آسیا و آمریکای جنوبی می‌شوند. مثلاً آبگرم‌های معدنی قرقیزستان، سال‌هاست که به عنوان یک مقصد توریستی به شمار می‌رود.
به جز چند استثنا، اکثر این مراکز، کارکرد درمانی تأیید شده‌ای ندارند، ولی در توریسم درمانی، ما با شرایطی نوین و بدون سابقه در گذشته رو به‌ رو هستیم. چرا که در این گونه جدید، علاوه بر منافع درمانی و پزشکی، به اقتصاد این کشورهای در حال توسعه نیز کمک می‌شود. امروزه در حوزه توریسم ما با یک بازار نوظهور در حال رشد رو به ‌رو هستیم که تعدادی از کارشناسان با نامیدن آن به نام «توریسم سلامت»، تلاش کرده‌اند که کل فعالیت‌های مرتبط با آن را تحت پوشش قرار دهند. انجام عمل‌های جراحی و یا اقدامات دندان پزشکی در سال‌های اخیر، به دلیل قیمت‌های مناسب این خدمات در کشورهای در حال توسعه، با بیشترین استقبال رو به ‌رو بوده است. از سوی دیگر، قیمت بالای این خدمات در کشورهای پیشرفته، وجود لیست‌های انتظار طولانی برای عمل‌های غیر اورژانسی، قیمت‌های مناسب به دلیل ارزش نسبی اندک ارزهای خارجی، و گسترش پروازهای ارزان ‌قیمت، در کنار استفاده از مزایای سفری خاطره ‌انگیز در ایام تعطیلات، به این سفرها جذابیتی دو چندان داده است. با گسترش شبکه اینترنت و تأسیس صدها شرکت واسطه میان بیماران بین‌المللی و شبکه بیمارستان‌ها هم این بازار با رونق بیشتری همراه شده است. کارشناسان معتقدند که با تجهیز بیمارستان‌های مقصد به پیشرفته ‌ترین دستگاه‌های پزشکی، همراه با خصوصی‌سازی این مراکز، بیماران بدون هیچ‌گونه نگرانی می‌توانند از این خدمات بهره ببرند. در نهایت اینکه، با رشد تعداد جراحی‌های زیبایی نظیر عمل جراحی پلاستیک بینی، خروج چربی‌های اضافی، کوچک کردن و بزرگ کردن سینه‌ها، عمل جراحی لیزیک چشم و حتی از بین بردن خالکوبی‌ها، ما با رشد سطح تقاضاها رو به‌ رو شده‌ایم. به علاوه، به دلیل اینکه انجام فعالیت‌های دندان پزشکی به ویژه انجام عمل‌های زیبایی تحت پوشش‌های بیمه‌ای کشورهای انگلستان و استرالیا نیست، افراد زیادی در سفرهای توریستی خود از این خدمات نیز بهره می‌برند. آقای لیوت در مقاله خود یادآوری می‌کند که دسترسی افراد به قیمت‌ها در شبکه اینترنت، افول اقتصاد آسیا، جهانی شدن خدمات پزشکی و فروکش کردن جریانات تروریستی، از جمله مهم ترین دلیل‌های رشد این گونه جدید توریسم به شمار می‌رود. اما بزرگ‌ترین چالش‌ها و موانع فراروی این اقدامات درمانی و پزشکی را باید در عدم امکان ملاقات دوستان و اقوام با این توریست‌ها در بیمارستان، هزینه‌های زیاد ملاقات‌های بعدی با پزشک معالج و نگرانی از ایمن بودن خدمات ارائه شده دانست. منتقدان هم یادآور می‌شوند که ظرفیت‌های درمانی اکثر کشورهای مقصد به ویژه هند، حتی برای شهروندان بومی این مناطق نیز ناکافی است و با سرازیر شدن بیماران مرفه غربی، جان بسیاری از آنان ممکن است به خطر بیافتد.
ما در تبلیغات توریسم درمانی، با مشوق‌هایی نظیر فن آوری‌های نوین، کیفیت مناسب و آموزش‌های خارجی کادر درمان رو به ‌رو می‌شویم. دولت کوبا هم برای تبلیغ خدمات بین‌المللی خود، به آمارهای سازمان جهانی بهداشت اتکا می‌کند.

رشد توریسم درمانی در آسیا
در هند، سنگاپور و تایلند، بازار توریسم با خدمات درمانی و پزشکی ارتباطی دوجانبه یافته است. کشورهای اردن و اسراییل هم همه ساله بیماران زیادی را به کشور خود می‌آورند که خدمات پیشرفته بیمارستان‌های اسراییل در بخش زایمان‌های پرمخاطره، نازایی زنان و تولید جنین‌های آزمایشگاهی، درآمدهای زیادی را برای دولت تل‌آویو به ارمغان می‌آورد. در خاورمیانه و به ویژه دبی، بحرین و لبنان نیز ما با رشد توریسم درمانی به عنوان یکی از شاخه‌های بازار توریسم بین‌المللی رو به ‌رو هستیم. رهبران دبی با ساخت شهر درمانی Healthcare City خواهان در انحصار گرفتن بازار خاورمیانه هستند. و البته به دلیل وجود قیمت‌های بیشتر، آنها تلاش می‌کنند که بر کیفیت خدمات و تضمین‌های پزشکی اتکا کنند. در کشور عربستان هم، جراحی‌های زیبایی و خدمات دندان ‌پزشکی برای زائران حج رواج زیادی دارد. وزیر بهداشت ایران هم ادعا نموده که هیچ یک از کشورهای خاورمیانه نمی‌توانند از لحاظ قیمت و کیفیت با آنها رقابت کنند. اما در مجموع، در سال 2005 میلادی، کشور اردن توانست بیشترین درآمد را در این حوزه به دست آورد. از سال‌های دهه هفتاد به بعد، کشور تایلند به عنوان مرکز توریسم درمانی به شمار می‌رفت. انجام عمل‌های تغییر جنسیت و به دنبال آن جراحی‌های زیبایی، همواره در این کشور مشتریان زیادی داشته است. اما نکته تأسف‌آور این است که دیگر بسیاری از بیماران تایلندی توان استفاده از خدمات درمانی بیمارستان‌های کشورشان را به دلیل افزایش صعودی قیمت‌ها ندارند. دولت هند هم تبلیغات جهانی زیادی در مورد روش‌های طب جایگزین دارد. بیمارستان‌های خصوصی زیادی نیز در هند ساخته شده‌اند که تلاش می‌کنند این کشور را به عنوان مقصد اول توریسم درمانی به ویژه در حوزه عمل‌های پیشرفته قلب و جراحی‌های زیبایی مطرح کنند.

مشوق‌های اقتصادی و توریسم
در مجموع، اکثر این بیماران به کشورهای غربی و خاورمیانه تعلق دارند که به دلیل دشواری تفکیک هدف آنها، تعیین دقیق حجم این بازار چندان ساده نیست. دولت مالزی هم با هدف جذب بیماران مسلمان، در تبلیغات خود به طبخ غذاهای حلال و ارائه خدمات مراقبتی براساس قوانین اسلامی اشاره می‌کند. کارشناسان معتقدند که در انجام عمل‌های جراحی پیشرفته، تفاوت قیمت‌ها، بسیار حائز توجه است. مثلاً در صورت وجود پارگی دریچه‌های قلب،‌ هزینه‌های عمل جراحی آن در ایالات متحده هفتاد هزار دلار و در هند تنها چهار هزار و چهار صد دلار خواهد بود. افراد خواهان تغییر جنسیت خود هم تمایل دارند که تجربه این زندگی جدید را در کشور دیگر و دور از وطن خویش آغاز کنند. موضوعی که در مورد جراحی‌های زیبایی هم تا حدود زیادی مصداق دارد. حتی بسیاری از زنان تمایل ندارند که نزدیکانشان بفهمند از این گونه جراحی‌ها به ویژه عمل‌های لیپوساکشن، کشیدن پوست و از بین بردن گودی چشم استفاده کرده اند. هنرمندان و افراد مشهور زیادی هم تمایل دارند که این جراحی‌ها به ویژه کاشتن مو در مردان را به دور از انظار مردم و رسانه‌ها انجام دهند. به این دامنه گسترده از خدمات پزشکی، باید سقط جنین را نیز بیافزاییم. چرا که با ممنوعیت این عمل در چند کشور توسعه یافته، به ویژه پس از گذشت چند هفته از عمر جنین، زنان زیادی برای سقط جنین‌های ناخوانده خود، رهسپار کشورهای دیگر می‌شوند. در انگلستان نیز، عمل کوچک کردن معده برای افراد زیر هجده سال انجام نمی‌شود. ولی در اکثر این مقاصد توریستی، «مشتری» از آزادی عمل بسیاری برخوردار است. مرگ از روی ترحم (اتانازی) نیز به یک بخش مورد توجه این بازار تبدیل شده است. این توریست‌های مرگ، با انتخاب کشورهایی که در آنها چنین اقداماتی قانونی شمرده می‌شود، به راحتی خود را می‌کشند. و در نهایت، به دلیل ارزان بودن هزینه‌های مربوط به خانه‌های سالمندان در کشورهای در حال توسعه، افراد پیر و یا معلول زیادی از کشورهای خود روانه این مناطق می‌شوند تا با آرامش بیشتری، سال‌های پایانی عمر خود را بگذرانند.

ارائه خدمات به کشورهای پیشرفته با هزینه مردم جهان سوم!
کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که توریسم درمانی با افزایش روند خصوصی سازی و وجود تفاوت در قیمت‌ها، در سال‌های آینده با رشدی بیشتر همراه خواهد بود. به علاوه، به دلیل قیمت‌های بسیار پایین جراحی‌های قلب، این عمل‌ها در کانون توجه قرار خواهند گرفت. افزایش مقاصد توریسم درمانی از دیگر ویژگی‌های این جریان نوظهور است. در سایه رقابت کنونی، علاوه بر ایجاد مشاغل جدید و درآمدزایی، تسهیلات مسافرت و بازاریابی نیز بهبود یافته است.
از طرف دیگر، ابرشرکت‌های غول‌پیکر فراملیتی برندگان اصلی این بازار به شمار می‌روند که در جست و جوی سود مالی بیشتر، فعالیت‌های خود را به سوی کشورهای ارزان‌تر و جذاب‌تر از لحاظ جاذبه‌های توریستی سوق داده‌اند. در کشورهای در حال توسعه نیز، اقلیت ثروتمند همه ساله هزینه‌های زیادی را در بخش جراحی‌های مختلف در خارج از کشورهایشان انجام می‌دهند. از سوی دیگر، به دنبال گسترش روش‌های درمان طبیعی و جایگزین در هند، شهروندان بسیاری از کشورهای غربی، سفر به این کشور را در برنامه‌های خود قرار می‌دهند. البته در اکثر موارد، بخش خصوصی قدرتمند، توریسم درمانی را در کنترل خویش قرار داده است و باعث بازگشت درصد اندکی از پزشکان و پرستاران مهاجرت کرده به کشورشان شده‌اند. مطمئناً افراد بومی این کشورهای در حال توسعه به ندرت می‌توانند از این خدمات گران‌ قیمت و با کیفیت بهره گیرند. مثلاً در هند، چهل در صد مردم در زیر خط فقر قرار دارند و اکثر آنان از دسترسی به خدمات اولیه بهداشتی و درمانی نظیر آب سالم، غذای کافی و بهداشت عمومی محرومند؛ نرخ مرگ و میر نوزادان بسیار بالاست و سلامت مادران باردار و جنین‌هایشان در معرض خطر قرار دارد.
آقای راوی دوگال می‌گوید: «در کشور من هند، مردم فقیر نمی‌توانند از خدمات درمانی بهره گیرند، چرا که این تسهیلات بسیار گران و دور از دسترس است. ما پزشکان زیادی داریم، اما آنها مشغول درمان ثروتمندان داخلی و توریست‌هایی غربی هستند که عموماً برای جراحی‌های زیبایی روانه کشور ما می‌شوند. گویی روند پیشین در حال تغییر است. در گذشته، پزشکان ما روانه کشورهای غربی می‌شدند، اما اینک آنان با بازگشت به خانه، غربی‌ها را در کشور خود درمان می‌کنند.» از سوی دیگر، رویکرد به مسایل اخلاقی نیز در دو حوزه برابری اجتماعی بیماران و افزایش رقابت در این بخش با سرعت زیادی در حال گسترش است. اگر چه در گذشته عنوان می‌شد که با گسترش توریسم درمانی، درآمدهای آن صرف ارائه خدمات بهداشتی و پزشکی به افراد فقیر می‌شود، اما با موج رو به رشد خصوصی‌سازی در کشورهای جهان سوم، تقریباً کل سودهای مالی موجود به جیب صاحبان بیمارستان‌ها، مدیران هتل‌ها و خطوط هواپیمایی قدرتمند سرازیر می‌شود. حتی تعدادی از کارشناسان یادآوری می‌کنند که دولت‌های کشورهای در حال توسعه، در سال‌های اخیر، بودجه‌های بخش درمانی خود را کاهش داده‌اند و عملاً سطح دسترسی مردم عادی به خدمات درمانی و پزشکی بیمارستان‌های کشورشان به ویژه در حوزه‌های جراحی‌های قلب و درمان ناباروری، با روندی نزولی رو به ‌رو شده است. با رشد فزاینده این بازار، همراه با گسترش هتل‌ها و بیمارستان‌های خصوصی و مراکز نگهداری از سالمندان ثروتمند کشورهای غربی، برندگان اصلی این موج نوظهور چه کسانی خواهند بود؟

منبع: / ماهنامه / سیاحت غرب / 1387 / شماره 65، آذر ۱۳۸۷/۰۹/۰۰به نقل از: www.Elsevier.com
نویسنده : جان کونل