نویسنده:ابوالفضل مولایی
منبع:روزنامه کیهان
برخورداری از هویت مستقل و ممتاز در حیات فردی و جمعی آدمی به عنوان یک اصل اساسی در زندگی و روابط اجتماعی او محسوب می شود. عنصر شناسایی، تفکیک و تمایزگذاری بین خود و دیگران، به زندگی انسان معنا می بخشد و او را به تحرک و پویایی وا می دارد.در میان انواع مختلف هویت، وجود هویت دینی و ملی، جایگاه ممتازی در شخصیت افراد جامعه و زندگی فردی و اجتماعی دارد. از دیدگاه جامعه شناسان، هویت دینی و ملی، بیان ویژگی ها و خصوصیاتی است که موجب تمایز یک جامعه از جامعه دیگر می شود.
مفهوم شناسی هویت

علمای انسانی و اجتماعی بر این باورند که برای ورود به مباحث اجتماعی و انسانی، نخست باید به تعریف آن دست زد. ضمن آنکه تعریف ارائه شده نیز باید دارای دو ویژگی جامعیت و مانعیت باشد. از سوی دیگر باید پذیرفت که ارائه تعریف برای موضوع انسانی، امری پیچیده و دشوار است و نمی توان تعریف واحدی برای موضوعات ارائه کرد.در فرهنگ فارسی معین، واژه هویت اینگونه معنا شده است: «آنچه موجب شناسایی شخص باشد. عبارت از حقیقت جزئیه است. یعنی هرگاه ماهیت با شخص لحاظ و اعتبار شود، به آن هویت گویند.»1
اریکسون از جمله روان شناسان بزرگی است که توجه زیادی به مقوله «احساس هویت» کرده است. به عقیده وی «هویت احساسی است که فرد در اوایل سن نوجوانی، خود را از دیگران مجزا و متمایز دانسته، برای خود ثبات و یکپارچگی قائل است و خود را شبیه به تصور دیگران از خود می داند. این تصور، حد مطلوب است و گاهی هم در شکل گیری این احساس و تصور از خود خلل به وجود می آید و فرد از خودش یکپارچگی ندارد. او چنین حالتی را بحران هویت یا آشفتگی هویت می داند.»2
برگرولوکمان، هویت را دربرگیرنده همه نقش ها و گرایش های فردی می دانند که در طول مدت اجتماعی شدن، درونی کرده است. هویت از دیدگاه آنها «پدیده ای است که نتیجه دیالکتیک میان واقعیت ذهنی و ساختارهای اجتماعی می باشد.»3
نویسنده بحران هویت قومی در ایران معتقد است: «هویت عبارت از مجموعه خصوصیات و مشخصات اساسی اجتماعی و فرهنگی و روانی و فلسفی و زینتی و تاریخی همسان است که به رسایی و روایی بر ماهیت یا ذات گروه به معنی یگانگی یا همانندی اعضای آن با یکدیگر دلالت کند و آنها را در یک ظرف زمانی و مکانی معین به طور مشخص و قابل قبول و آگاهانه از سایر گروهها و افراد متعلق به آنها متمایز سازد.»4
علیرغم ارائه تعاریف گوناگون، می توان هویت را به معنی چه کسی بودن به کار برد که از نیاز طبیعی انسان به شناخته شدن و معرفی شدن به چیزی یا جایی نشأت می گیرد. این احساس نیاز به تعلق، نیازی ذاتی و اساسی است که در هر فرد وجود دارد.
ابعاد هویت

هویت دارای دو بعد فردی و اجتماعی است که در بعد فردی تلاش بر آن است تا به این پرسش ها پاسخ داده شود: من کیستم؟ نیازهای من چیست؟ نسبت به دیگران چه وظایفی دارم؟ دیگران نسبت به من چه وظایفی دارند؟ و...
اما گذشته از سطح فردی، هویت در سطوح بالاتر و عام تر با عنوان هویت جمعی نیز قابل رؤیت است و منظور از آن حوزه ای از حیات اجتماعی است که فرد خود را با ضمیر «ما» متعلق و منتسب به آن می داند و در برابر آن احساس تعهد و تکلیف می کند. شناسایی بعد اجتماعی هویت، ما را به سمت شناخت هویت ملی و دینی رهنمون می سازد که از مهمترین انواع هویت به شمار می روند.
هویت ملی

هویت ملی، فراگیرترین و در عین حال مشروع ترین سطح هویت در تمامی نظام های اجتماعی جدای از گرایش های ایدئولوژیک می باشد. «هویت ملی فرایند پاسخگویی آگاهانه یک ملت به پرسش هایی پیرامون خود، گذشته، کیفیت، زمان، تعلق، خاستگاه اصلی و دائمی، حوزه تمدنی، جایگاه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ارزش های مهم از هویت تاریخی خود است»5.
هویت ملی مجموعه ای از نشانه ها و آثار مادی، زیستی، فرهنگی و روانی به شمار می رود که جوامع مختلف را از یکدیگر متمایز می سازد. زیرا این آثار و نشانه ها از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت است. از سوی دیگر می توان گفت که: «هویت ملی مجموعه ای از نگرش ها و گرایش های مثبت نسبت به عوامل، عناصر و الگوهای هویت بخش و یکپارچه کننده در سطح یک کشور به عنوان یک واحد سیاسی است.»6
بر این اساس می توان دریافت که هویت ملی در سطح ذهنیت و رفتار یکایک شهروندان و افراد جامعه قابل بررسی و جستجو است.از دیدگاه جامعه شناسان، ابعاد و عناصر هویت بخش در هر جامعه ای متفاوت از سایر جوامع است و برحسب شرایط و مقتضیات خاص هر جامعه ای مشخص می گردد.در هر جامعه اجزاء و عناصر مختلفی در تشکیل هویت ملی افراد دخالت دارند که ذیلا می توان به برخی از آنها اشاره کرد:
- زبان و ادبیات: زبان و آثار ادبی بعد مهمی از میراث مکتوب هر ملت است. زبان به عنوان یک محصول اجتماعی، ابزار و وسیله ارتباطات به شمار می رود و در تولید و بازتولید فرهنگ و هویت ویژه هر جامعه نقش مهمی دارد. زبان وسیله مهمی برای حفظ، شکل گیری و انتقال فرهنگ به شمار می آید. ادبیات مکتوب نیز در شکل دادن به هویت ملی بسیار مهم است. به گونه ای که مجموعه ها و دیوان اشعار و آثار منثور ادبی کهن و معاصر در تقویت فرایند هویت یابی نقش عمده ای دارند. هرگونه دلبستگی و تعلق خاطر به زبان و آثار مکتوب سبب تقویت احساس هویت ملی می شود.
در تشکیل هویت ایرانی، زبان و ادبیات فارسی با گذشته ای پر از افتخار، در اوج شکوه و عظمت قرار دارد. رودکی شاعر روشن بین، فردوسی آفریدگار رستم، فرخی زاده سیستان، منوچهری شاعر طبیعت، مسعود سعدسلمان شاعر حبسیات، خیام پیر نیشابور سنایی شاعر شوریده غزنه، خاقانی درودگر شروان و خالق قصیده ایوان مدائن، نظامی داستان سرای گنجه، مولوی ملای روم سعدی شیخ شیراز، حافظ خواجه رندان، سهراب سپهری شاعرنقاش و... از جمله بزرگانی هستند که درعرصه ادبیات فارسی ترسیم کننده هویت ملی مردم ایران به شمار می روند.
تاریخ

تحولات، وقایع و فرآیندهای درازمدت تاریخی در شکل دادن به احساس عمیق دلبستگی و تعلق به یک کشور موثر است. خاطرات، رخدادها و حوادث، شخصیت ها و فراز و نشیب های تاریخی در شکل دادن به هویت ملی بسیار موثر هستند.«بعد تاریخی هویت ملی عبارت از آگاهی مشترک افراد یک جامعه از گذشته تاریخی و احساس دلبستگی به آن و احساس هویت تاریخی است و هم تاریخ پنداری، پیوند دهنده نسل های مختلف به یکدیگر است که مانع جداشدن یک نسل از تاریخش می شود. زیرا هر جامعه ای با هویت تاریخی خود تعریف و ترسیم می شود.»
قوم ایرانی که یکی از پنج تمدن کهن جهان است، ایرانیان دارای سابقه صدهزارساله سکونتی، ده هزارساله تمدنی، سه هزارساله امپراطوری و 1500 ساله تمدن اسلامی و 29 ساله انقلاب اسلامی هستند. در تمام این دوران، سرزمین تاریخی ایران و قوم ایرانی با بحران های بزرگی روبه رو شد که سعی و هدف هریک از آنها سلب هویت ایرانی بود، اما ایرانی و هویت ایرانی پابرجا ماند و با افتخار وسربلندی به حیات ملی خویش تداوم بخشید.
میراث فرهنگی

میراث فرهنگی مشترک در بین شهروندان یک کشور سبب توافق فرهنگی آنها می-شود و به طور خودآگاه یا ناخودآگاه مردم یک کشور را تحت تأثیر قرار می دهد. میراث فرهنگی هر ملت شامل مناسک عام، شیوه های معماری، سنت ها، اعیاد، اسطوره ها و فولکلور می باشد که دربین افراد جامعه پیوند و همبستگی ایجاد می کند و دلبستگی مردم به این عناصر فرهنگی باعث شکل گیری و تقویت هویت ملی افراد جامعه می شود.در فرهنگ ایرانی جشن ها و اعیاد ملی مانند نوروز، یلدا، چهارشنبه سوری و ... از نشانه های هویت ملی به شمار می روند، سبک معماری بناها و مکان ها، آداب و رسوم و مناسک و آئین ها و سنت های عام، لباس و طرز پوشش و هنرهای ملی و بومی و غیره در شکل گیری و تقویت فرآیند هویت ملی تأثیر شگرف و قابل توجهی دارند و باعث تمایز هویت ملی ایرانیان از سایر اقوام جهان می گردد.
جغرافیا

محیط جغرافیایی تبلور فیزیکی، عینی، ملموس و مشهود هویت ملی است. برای شکل گیری هویت واحد ملی، تعیین محدوده و قلمرو یک سرزمین مشخص ضرورت تام دارد. هویت از دیدگاه جغرافیایی عبارت است از نگرش مثبت به آب و خاک به این جهت که «ما» ساکن یک کشور و یک سرزمین معین هستیم و از جایگاه مشخصی در نظام هستی برخورداریم. دلبستگی و تعلق خاطر به سرزمین مادری که با مرزهای معین مشخص می گردد به شکل های مختلف نمایان می گردد مثلا آمادگی برای دفاع از سرزمین و میهن در زمان بروز خطر، احساس افتخار و عزت به سرزمین محل سکونت از نشانه های تعلق خاطر به محیط جغرافیایی خویش است و نقش مهمی در کسب هویت ملی ایفا می کند.از سوی دیگر محیط جغرافیایی با شرایط طبیعی حاکم بر آن خصوصیات و خصلت های شخصیتی خاصی در افراد ایجاد می کند که سبب تمایز آنها با افراد دیگر درنقاط مختلف می گردد.
هویت دینی

در بحث هویت دینی، برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک در یک جامعه مورد توجه قرار می گیرد. با توجه به شدت یافتن فرآیندهای توسعه و نوسازی در جوامع کنونی، مذهب همچنان در تمام ابعاد خود به عنوان منبعی مهم برای هویت و معنابخشی در جهان متجدد و آشفته کنونی به شمار می رود. «برخلاف بعضی تصورات که مذهب را در نتیجه تداوم روند تجددگرایی، محو شده می پنداشتند، دین به عنوان منبع اولیه معنابخشی و هویت بخشی به بسیاری ازمردم دنیا چون مسیحیان، مسلمانان، بودائیان و هندوان مطرح است». 7 امروزه بسیاری از متفکران و اندیشمندان معتقدند که تعالیم دینی توان بسیج سیاسی توده ها را داشته و عامل بسیار مهمی در وحدت افراد جامعه به شمار می رود.
هویت دینی فرآیند پاسخگویی آگاهانه و هوشمندانه یک ملت به جهان بینی، ایدئولوژی، تعالیم دینی و مذهبی و ویژگی های مناسک و مراسم مذهبی متناسب با اعتقادات دینی و مذهبی خودشان می باشد. وجود مذهب علاوه بر اینکه از لحاظ کارکردی عامل بسیار مهمی در روابط اجتماعی به شمار می رود، موجب دلگرمی و سرزندگی و نشاط و اشتیاق عمومی افراد جامعه می شود و با مضامین ملی از جمله دولت، تاریخ و میراث فرهنگی درآمیخته است تا باعث تمایز و تفاوت جوامع از یکدیگر گردد. هویت دینی در یک جامعه از یک سو شامل پای بندی افراد به جوهر دین و ارزش های دینی است و از سوی دیگر بیانگر دلبستگی جمعی و عمومی افراد یک جامعه به شعائر، مناسک و نهادهای دینی می باشد. همچنین دارای بعد عملی نیز هست که همانا مشارکت و تمایل عملی انسان ها به ظواهر آیین ها و مراسم مذهبی و دینی را دربرمی گیرد.
در جامعه ایران هم عناصر مختلفی در شکل گیری هویت دینی مردم تاثیر دارند که از آن جمله می توان به قرآن به عنوان کتاب انسان ساز مسلمانان، سیره انبیاء و ائمه اطهار، ادعیه و مناجات های مختلف، اماکن مقدس مذهبی همچون زیارتگاه ها، مساجد و امامزاده ها، مراسم و مناسک مذهبی مثل نماز و روزه و آیین های محرم و رمضان و ... اشاره کرد که هر یک به نوعی در شکل گیری هویت دینی تاثیر به سزایی دارند.
منابع :

1- فرهنگ فارسی معین -محمد معین، انتشارات امیرکبیر- 1371- ص .1223
2- هویت ملی- مذهبی جوانان، محمد باقر آخوندی - انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم- 1383- ص .18
3- ساخت اجتماعی واقعیت، توماس اوکمان و پیتر برگر، ترجمه فریبرز مجیدی ، انتشارات علمی- فرهنگی، 1375- ص .236
4- بحران هویت قومی در ایران، علی الطایی، نشر شادگان- 1378- ص .139
5- درآمدی بر فرهنگ و هویت ایرانی، مریم صنیع اجلال، انتشارات توسعه مطالعات ملی- 1384- ص 104
6- همان.
7- سنجش گرایش به هویت تاریخی، رحمت الله معمار، انتشارات اداره کل مطالعات مرکز تحقیقات و سنجش برنامه سازمان صدا و سیما، 1378، ص .17 8- مدرنیزاسیون و خشونت، کومار روپسینگه، ترجمه اصغر افتخاری، نشر سفیر، 1379- ص .125