مجله  پژوهشگران  آذر و دی- بهمن و اسفند 1385، شماره 10 و 11 

نویسنده : فرنگیس پرویزی
41
سطوری که ذیلاً خواهد آمد، گزارشی است از دو طرح پژوهشی: «المعجم المفهرس لأحادیث الشیعه عن الکتب الأربعة» و «معجم المفهرس احادیث و اقاویل عرفانی به زبان عربی در متون فارسی».

ابتدا به توضیح مختصری درباره معجم المفهرس و لزوم تهیه آن برای احادیث کتب اربعه شیعه و احادیث و اقاویل عرفانی پرداخته می شود:

حدیث چیست و چگونه پدید آمده است؟
در آغاز اوج گیری جنبش عظیم اسلامی که چون خورشیدی درخشان در افق تاریک جاهلیت عرب طلوع کرد، ایمان آورندگان به آیین نو، چه در سرزمین حجاز و چه در دیگر نواحی مفتوحه، زندگی به شیوه شریعت اسلام را نمی دانستند و زبان آیین نو را در نمی یافتند. برای آموختن دقایق کلام وحی، ضرورت داشت آموزگاران معتمد و هادیان موثوق که به منبع وحی اتصال داشتند، پیروان خود را در راه درک ظرافت های کلام الهی یاری دهند؛ زیرا در تفسیر و تعبیر مفاهیم ظریف و دقیق قرآنی نهایت احتیاط شرط بوده است و برداشت های نامناسب، منشأ خطاهای عظیم واقع می شده است. بنابراین، آگاهی بر حقایق شریعت مبین و پاسخ به مسائل بی سابقه ای مانند تمیز حلال از حرام، تشخیص پاک و پلید، گشودن غوامض حقوقی و قضایی و خلاصه، مجموعه اطلاعاتی که برای زیستن در جامعه اسلامی ضروری بود، بدون راهنمایی ها و روشنگری هایی در این زمینه میسر نمی شد.

این رهنمودهای بسیار پراهمیت، در زمان حیات پربرکت حضرت رسول اکرم (ص) غالبا از قول و فعل و تقریرات آن حضرت مستفاد و به عنوان سیره و سنّت پیامبر شناخته می شد و پس از غروب آفتاب نبوّت، اهل بیت پیامبر، ائمه اطهار و اصحاب و یاران ایشان آن را به عهده گرفتند و تعالیم پیامبر گرامی را در قالب احادیث و سنن به نسل های پس از خود انتقال دادند و براساس حدیث ثقلین انجام وظیفه کردند.

نقل احادیث، در ابتدا به صورت شفاهی انجام می شد و این امر میدان فراخی برای تحریف و وضع و جعل و اعمال غرض های آگاهانه و ناآگاهانه می گشود. افزایش این اخبار ناصحیح و اختلاط آنها با روایات صحیح و مستند، موجب می شد که کار تشخیص احادیث صحیح از سقیم بر عامه مسلمانان که می خواستند براساس کلام پیشوایان خود عمل کنند، دشوار شود. در این راستا، علوم گوناگونی در مقوله حدیث پدید آمد که از جمله آنها: علم اساتید، درایت حدیث، علم رجال و روایت حدیث است. نیز به منظور حفظ احادیث از نابودی و فراموشی و دخل و تصرّف های ناروا در آنها، در نیمه اول قرن دوم هجری گروهی از علمای اسلامی به ضبط و گردآوری احادیث پرداختند که: «العلم صید و کتابة قید».

حاصل این کوشش، کتب معتبر احادیث اسلامی است که مهم ترین آنها کتاب های شش گانه اهل سنّت به نام «صحاح ستّة» و کتاب های چهارگانه اهل تشیع به نام «کتب اربعه» است.

کتب اربعه شیعه که مأخذ و مرجع تهیه این المعجم المفهرس قرار گرفته است در دو قرن چهارم و پنجم اسلامی تألیف و تدوین شده و به قرار زیر است:

1. الاصول من الکافی و الفروع و الرّوضة (8 مجلّد)، تألیف: ثقة الاسلام ابوجعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی، متوفّی در 328 هجری قمری.

2. تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه (10 مجلّد)، تألیف: شیخ الطائفة ابوجعفر محمّدبن الحسن الطوسی، متوفی در 460 هجری قمری.

3. من لایحضره الفقیه (4 مجلّد)، تألیف: شیخ صدوق ابوجعفر محمّدبن علیّ بن الحسین بن بابویه القمی، متوفّی در 381 هجری قمری

4. الاستبصار فیما اختلف من الاخبار (4 مجلّد)، تألیف: شیخ الطائفة ابوجعفر محمّدبن الحسن الطوسی، متوفّی در 460 هجری قمری.

هر یک از این کتب، فصل بندی موضوعی جداگانه دارد، امّا دستیابی به احادیث موردنظر در آنها به راحتی میسّر نیست. از این جهت، نیاز به وجود یک فهرست کامل و دقیق که به شیوه علمی فراهم شده باشد، تا بتوان در کمترین زمان به بیشترین مآخذ حدیث و مشابهات آن دست یافت، همیشه احساس شده است. متأسفانه، انجام این مهم در طیّ ده قرن به بوته تساهل و نسیان افتاده بود. اما پس از شکل گیری «مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی» در سال 1360 ـ که امروزه با نام «پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی» شناخته می شود ــ گروهی از پژوهشگران متعهّد و پرتلاش این مؤسسه انجام این کار سترگ را وجهه همّت خود قرار دادند.

معجم المفهرس چیست؟
معجم المفهرس نوعی فهرست واژه یاب یا فرهنگ واژه نما (concozdance) است که نمایانگر بسامد واژه در یک متن است، بدون توجه به معنی آن. این واژه ها که به صورت الفبایی ریشه آنها در عربی تنظیم شده است، با شواهد مثال هایی به شکل یک عبارت یا پاره ای از یک عبارت که واژه در آن به کار رفته، همراه است.

طرح تهیه این معجم، پس از تصویب در شورای پژوهشی مؤسسه در سال 1361 مورد بررسی قرار گرفت و به مرحله عمل نزدیک شد. به عنوان مآخذ احادیث، 26 مجلّد کتب اربعه که پیشتر شرح آنها آمده است، انتخاب شد و اعضای گروه پس از بررسی تحقیقات مشابه و شناختن نقاط ضعف آنها به روشی کامل تر و جامع تر دست یافتند و پس از فراهم آوردن مقدمات کار و تشکیل جلسات متعدد و مشورت با کارشناسان و استادان دانشگاه و متخصصان علوم دینی در حوزه علمیه قم، دستورالعمل های لازم را تهیه و مجّدانه آغاز به کار کردند. در سال 1370 مجلد اول طرح، شامل حرف «آ ـ الف» در انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی آن زمان به چاپ رسید و تا سال 1376 کلیه کارهای مقدماتی طرح شامل فیش برداری تقطیعی، تکثیر، ریشه نویسی، مشابه یابی و بقیه مراحل کار که حجم عظیمی را شامل می شد، به پایان رسید و تا امروز مجلّد پنجم آن شامل حرف «حاء» چاپ و منتشر شده است و تا مجلّد هشتم حرف «ش» آماده چاپ است که در اختیار انتشارات پژوهشگاه قرار خواهد گرفت.

در سال 1376 با توجه به سبک تر شدن کار معجم کتب اربعه، اعضای گروه با مشاوره و موافقت ریاست محترم پژوهشگاه علوم انسانی، طرح دیگری را با عنوان «معجم المفهرس احادیث و اقاویل عرفانی به زبان عربی در متون فارسی» همراه با ترجمه و اعراب گذاری کامل احادیث، به شورای پژوهشی پژوهشگاه پیشنهاد داد و پس از تصویب، اعضای گروه به کار تهیه این معجم به عنوان طرح اول مشغول شدند. این طرح شامل دو دوره است:

دوره اول، شامل بررسی و استخراج احادیث و اقاویل عرفانی در متون فارسی از نخستین آثار تا قرن هفتم هجری و دوره دوم، از قرن هفتم تا امروز است. در هر دوره، 25 متن معتبر عرفانی برگزیده شد و مأخذ قرار گرفت. هر دوره نیز شامل دو بخش است: بخش معجم و بخش ترجمه و اعراب که در دو مجلّد جداگانه به چاپ خواهد رسید.

در سال 1384 مجلّد اول به طور کامل به پایان رسیده و مراحل چاپ خود را نیز طی کرده است و به زودی منتشر خواهد شد. یادآوری می شود کلیه مراحل چاپ با نظارت گروه معجم انجام می شود و امور فنی چاپ نیز شامل تصحیح نمونه ها و لی آوت ها، صفحه گذاری و سرفصل نویسی نیز به عهده پژوهشگران مجری طرح است.

مجلّد دوم نیز شامل دو بخش در مراحل نهایی کار است و با یاری خداوند تا پایان سال 1387 چاپ و انتشار آن نیز به پایان خواهد رسید.

همکاران گروه در ابتدای کار شامل افراد زیر بود:

خانم دکتر صدیقیان (روانشاد) ـ خانم دکتر پرویزی ـ آقای دکتر ماهیار ـ آقای دکتر نجفدری ـ آقای دکتر افتخارجوادی ـ آقای دکتر طبیبیان ـ آقای دکتر مقدس ـ آقای دکتر فرزاد ـ خانم دهدشتی ـ خانم محمدحسین زاده ـ آقای دستیاری (روانشاد) ـ خانم اجتهادی ـ خانم برلیان ـ خانم جابری پور (روانشاد) ـ خانم علاقبند ـ خانم عباس پناه.

گروه معجم، متأسفانه در طیّ سال های اشتغال به کار، تعدادی از همکاران خود را بر اثر فوت و بازنشستگی یا انتقال به گروه های پژوهشی دیگر ازدست داد. اعضای ثابت گروه که تاامروز همچنان سرگرم ادامه کارند، هفت نفر به شرح زیر است:

خانم دکتر پرویزی ـ آقای دکتر طبیبیان ـ آقای دکتر مقدس ـ آقای دکتر فرزاد ـ خانم اجتهادی ـ خانم محمدحسین زاده ـ خانم برلیان.

سرپرستی اجرای طرح، از ابتدای کار به عهده آقای دکتر فرزاد و از سال 1373 به عهده آقای دکتر مقدس بوده است.

در پایان این مقال، این نکته قابل یادآوری است که از سال 1376 که گروه معجم کار تهیه معجم احادیث عرفانی را به عنوان طرح اول و اصلی خود آغاز کرد، کار تنظیم و آماده سازی مجلدات بعدی معجم احادیث کتب اربعه، به عنوان پژوهشی ثانوی در گروه دنبال شده است.