مجله  پژوهشگران  خرداد و تیر 1386 - شماره 12 و 13 

نویسنده : تهیه و تنظیم: ناصر ملکی
70
کارگاه یک روزه تدوین داستان های فبک (p4c) برای آشنایی هر چه بیشتر علاقه مندان با داستان هایی در زمینه فلسفه برای کودکان و نوجوانان و نقد و بررسی آنها، روز پنج شنبه مورخ 24/3/86 به میزبانی گروه فبک در سالن اجتماعات پژوهشگاه برگزارشد. کتاب های درسی برنامه فلسفه برای کودکان و نوجوانان شامل داستان هایی برای این گروه سنی و راهنمایی هایی برای معلمان است. این داستان ها ویژگی هایی دارند که آنها را از داستان های عادی متمایز می کنند، و در این کارگاه به این ویژگی ها پرداخته شد. در بخش دیگری از این کارگاه آقای دکتر یحیی قائدی، خانم حمیدهبحرینی، خانم پروانه قاضی نژاد، آقای سعید ناجی ودیگر محققان سخنرانی کردند و بعد ازآن دقایقی به پرسش و پاسخ اختصاص یافت. شرکت کنندگان در این کارگاه از محققان و استادان علاقه مند در زمینه یاد شده بودند.(1)

مشروح گزارش
در ابتدا آقای سعید ناجی مسئول گروه فبک پژوهشگاه با تأکید بر ضرورت توجه به مؤلفه هایی نظیر مهارت های فکری و جذابیت در داستان های فلسفه برای کودکان، یادآور شد: «این داستان ها باید بتوانند از زندگی واقعی کودکان الگوبرداری کنند.» ایشان داستان را مؤلفه اصلی این کارگاه توصیف کردند و افزودند: «[خواندن] این داستان ها به کشف هنجارها، مسائل منطقی و فلسفی و ارزش ها از سوی کودکان منتهی می شود و بستر کنجکاوی های بیشتر را در آنها فراهم می کند.»

نامبرده سپس درباره خلاصه ای از برنامه فلسفه برای کودکان ونوجوانان و مؤلفه های اصلی آن صحبت کرد: «برنامه فلسفه برای کودکان و نوجوانان از یک سو آخرین دستاورد جنبش فلسفة کاربردی است و از سوی دیگر الگویی جدید برای آموزش و پرورش ارائه می دهد. یعنی می خواهد فلسفه را از برج عاج نشینی به داخل جامعه بیاورد و خصلت مشکل گشایی آن را به حل مسائل و معضلات فکری مردم و رشته های دیگر معطوف کند. الگوی جدید آموزش و پرورش مبتنی بر حافظه نیست بلکه مبتنی بر تقویت قدرت پردازش با تأمل و تفکر است؛ به همین جهت در این برنامه حافظه محوری کنار گذاشته و برتأمل محوری تأکید می شود. برنامه فبک با تحولی که در آموزش و پرورش و نظام آموزشی ایجاد می کند خواستار تغییرات بنیادی در سه مؤلفه است. این سه مؤلفه اصلی شامل نقش معلم ، شکل کلاس و شکل کتاب ها است که به طور قابل توجهی تغییر می یابد. کلاس در این برنامه به صورت حلقة کندوکاو تشکیل می شود که در آن کودکان دور هم می نشینند و با هدف کشف موضوعات مورد علاقه و پاسخ دادن به پرسش هایشان به بحث و گفت وگو می پردازند.

اما نقش معلم هم به کلی تغییر می یابد و او را از مقام همه چیزدانی و حاکم کل کلاس پایین می آورد و عضوی از کلاس می سازد که تنها تفاوتش درتوانایی پیشبرد بحث ها و انتقال عملی مهارت ها در حین کار است. او سعی نمی کند اطلاعاتی به کودکان ارائه دهد بلکه بیشتر پرسش گر است. پرسش گری همچون پرسش گری سقراط.

اما مؤلفه سوم که موضوع این کارگاه است و در مباحث دوستان بیشتر مورد بررسی قرار خواهد گرفت، کتاب های این برنامه است که داستان هایی برای کودکان و راهنماهایی برای معلمان را شامل می شود. که بنده فعلاً در این زمینه صحبت نمی کنم و به موقع مقاله ام را ارائه خواهم داد.»

دکتر یحیی قائدی عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت معلم و مسئول گروه برنامه درسی آموزش فلسفه به کودکان در انجمن مطالعات برنامه درسی ایران در زمینه «محتوای داستان، انتظارات و چهارچوب ها» سخنرانی کرد.

حمیده بحرینی دبیر دبیرستان و مترجم کتاب لیز ا زیرعنوان داستان لیزا و ساختار داستان های فلسفه برای کودکان (p4c) سخنرانی کرد و گفت: «تلاش می کنم داستان لیزا را پس از ترجمه، بومی کنم. فلسفه به عنوان یک رویکرد است و نکته مهم آن پرسش گری است. در این برنامه، جواب از پیش آماده شده ای وجود ندارد و کودکان باید با گفت وگو و تبادل نظر به پاسخ ها دست یابند.».

وی در ادامه با تعریف بخشی از داستان لیزا مؤلفه هایی از این داستان را بررسی و اخلاق و زیبایی شناسی را دو مؤلفه مهم این کتاب توصیف کرد که برای پایه سنی 8 تا 12 سال نوشته شده است. او گفت: «طرح مسئله، تجزیه و تحلیل کردن و حل مسئله سه امر مورد توجه در این کتاب است که با رویکرد اخلاقی عاطفی نوشته شده است». در ادامه درباره سطح سنی و کشش کودکان در خواندن داستان لیزا بحث و تبادل نظرهای بسیاری انجام شد.

منا علی نژاد از پژوهشگران فبک سخنان خودرا با عنوان «نقد وبررسی راهنمای داستان های خارجی فبک» ارائه کرد و گفت: «فلسفه برای کودکان چند مؤلفه دارد؛ حلقه یا کلاس، مربی، کتاب داستان و راهنمای کتاب داستان. کتاب های این برنامه انباشته ازمفاهیم بنیادین واخلاقی است که مربی به کمک کودکان تلاش می کند این مفاهیم را از پس پرده بیرون بکشد و نشان دهد، ازاین رو راهنماهایی که برای این کتاب ها نوشته می شود کمک مناسبی برای مربی به شمار می رود.»

نامبرده چندویژگی را برای نویسنده راهنمای داستان های فلسفه برای کودکان برشمرد و گفت: «راهنمانویس باید با تفکر فلسفی و تاریخ فلسفه آشنا باشد، و استدلال فلسفی بداند. با کودکان سروکار داشته باشد و در کارگاه های فلسفه برای کودکان شرکت کند. همچنین از مسائل اجتماعی فرهنگی روز جامعه خود آگاه باشد. بدین ترتیب او باید پرسش ها را به گونه ای مطرح کند که کودک به خودانتقادی، و از خودانتقادی به خوداصلاحی برسد.

وی در ادامه به راهنماهای پریسپرسن که بر داستان های هانس کریستین اندرسن نوشته است اشاره کرد و گفت: «ایشان نکات خوبی را در راهنماها مطرح کرده اند و ترجمه و استفاده از آنها برای آغاز کار مناسب است امّا گاهی از برخی نکات مهم و نهفته داستان غافل مانده، و یا به لحاظ تفاوت های فرهنگی و اجتماعی بین ما و آنها، به مسائل مبتلا به جامعه ما نپرداخته است؛ برای مثال، راهنمای داستان جوجه اردک زشت که داستانی عمیق و مشحون از مفاهیم اخلاقی است، نمونه ای برای این مطلب است. از این رو شایسته است که دراین زمینه نیز هرچه سریع تر فعالیت خود را آغاز کنیم و متناسب با شرایط فرهنگی و با توجه به مسائل و مشکلات گریبانگیر جامعه خود به تألیف راهنما اقدام کنیم.»

در ادامه این کارگاه یک روزه معصومه علی اکبری دبیر بازنشسته آموزش و پرورش در بحث خود با عنوان «روش های داستان نویسی و دیدگاه انتقادی» برخی از مطالبی را که در مجله مدرسه سالم در زمینه فلسفه برای کودکان نوشته شده بود، نقد کرد، و گفت: «کودک حتی می تواند غلط بیندیشد و از روی غلط ها به صحیح ها پی ببرد. چگونه می توان روش درست را یافت؟ هر کدام از فلاسفه غربی و حتی فلاسفه اسلامی روش خاص خود را داشته اند و ایا اساساً این امر درست است که روش های اندیشیدن فقط باید میان فلاسفه مطرح باشد؟ باید زمینه ای فراهم شود تا کودک، خود را با تمرین گفت وشنود در کلاس پیدا کند.»

علی اکبری در بحث نوشتن یا ساختن داستان فلسفی یادآور شد: « ممکن است در آثار خود کودکان و حتی نویسندگان بزرگ با ایده های فلسفی روبه رو شویم که می توان از آن استفاده کرد؛ به عبارت دیگر داستان فلسفی نمی تواند ساختی و جعلی باشد و اگر داستان را بسازیم دیگر نمی توان با آن ارتباط برقرار کرد.»

سعید ناجی در پاسخ به انتقادهای معصومه علی اکبری، ساختگی بودن برخی داستان ها را تصدیق کرد و خواستار تعیین معیاری برای تشخیص اصیل بودن داستان ها شد. او کودکان را بهترین معیار برای اصیل بودن یا ساختگی بودن داستان ها دانست: «زمانی که کودکان خواستار ادامه خواندن داستان هستند و فرصت کافی نیست مشخص می شود که داستان اصیل، و از مؤلفه های جذب کودکان برخوردار است. برخی از داستان ها دارای ساختار اولیه داستان هستند اما باید مشخص شود که از چه دیدگاهی ارائه شده اند و مؤلفه های خاص آن دیدگاه را دارا هستند یا نه. یک داستان باید از نقطه اوج برخوردار باشد و محتوای آن مورد توجه قرار گیرد. معرفت شناسی، مابعدالطبیعه، منطق، اخلاق، زیبایی شناسی، محیط زیست و تمام موارد مورد علاقه کودکان که با آنها سروکار دارند باید در موضوع های داستان های فلسفی قرار گیرند.»

نامبرده ادامه داد: «از سوی دیگر باید تأکید شود که داستان ها مناسب و منطبق با فرهنگ باشند. به صورت آرمان گرایانه می توان گفت که هر منطقه از ایران به داستان های مختلفی نیاز دارد تا بتواند موضوعات چالش برانگیزی برای نظرات مختلف کودکان مطرح کند. داستان باید با برنامه پیش رود؛ اگر قرار است بحثی از دو سال دیگر به صورت پیچیده تر مطرح شود باید از زمان حال مقدمات آن بحث با کودک مطرح شود؛ برای مثال، مفهوم عدالت از مفاهیمی است که علاوه بر پیچیده بودن، کودکان درباره آن اظهار نظرهای بسیاری دارند.

در مکتب هایی که از فلسفه برای کودکان، در اروپا منشعب شده است بحث تمرین، جایگاه ویژه ای ندارد، اما لیپمن پایه گذار فلسفه برای کودکان در ایالات متحده امریکا اعتقاد راسخی به تمرین دارد. از سوی دیگر ماجرای داستان باید علاوه بر مطالب نوع دوستانه، ارائه کننده ساختارهای شناختی باشد؛ ساختارهایی که شخصیت های داستانی آن را اجرا می کنند که در آن میان می توان به تصمیم گیری و مراحل داوری و قضاوت اشاره کرد.»

ایشان اضافه کردند: «باید مهارت های فکری در این داستان ها گنجانده شوند و استدلال ها به نحوی ارائه شوند که کودکان از آن الگوبرداری کنند، چرا که همانند پنداری کودک با قهرمان داستان به الگوبرداری کودک از پرسش قهرمان داستان تبدیل می شود.»

پروانه قاضی نژاد پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این میان تصریح کرد: «داستان های فلسفه برای کودکان باید مسائل روزمره کودکان را مورد بحث قرار دهد؛ مسائلی که کودک در زندگی روزمره خود با آنها درگیر می شود.»

ایشان نیز دراظهارات خود نمونه هایی از دستاوردهای این کلاس ها را میان دانش آموزان ذکر و تأکید کرد: « بسیاری از والدین از بهبود فعالیت های درسی کودکان در زمینه انشا، ریاضی و دیکته ابراز مسرت می کنند و عده ای دیگر از اجتماعی شدن، اظهارنظرها و گفت وگوهای شفاهی و کتبی کودکان خود صحبت می کنند.»

نامبرده همچنین به بومی کردن و بازنویسی داستان های غربی اشاره کرد و گفت: «می توان از داستان ها و ادبیات فرهنگ فارسی استفاده کرد و با به کارگیری الفاظ ساده تر آنها را به کودک ارائه داد، اما مشکلاتی چون محیط زیست، تکنولوژی و اطلاعات از مسائل روز است که در داستان های قدیمی وجود ندارد و نیاز کودک امروز ما محسوب می شود.»

پی نوشت
1. در این کارگاه از استادان محترم دکتر یحیی یثربی و جناب آقای دکتر پورنامداریان دعوت

به عمل آمده بود که هر کدام بنابه دلیل موجه از حضور در این جلسات عذرخواهی کردند.