موضوع : پژوهش | مقاله

کتابخانه های دیجیتالی و کاربری آنها در رشته های علوم انسانی و اجتماعی

مجله پژوهشگران خرداد و تیر 1386 - شماره 12 و 13

نویسنده : دکتر فرج اله علی قنبری(1)
57
انقلاب در فناوری اطلاعات باعث دگرگونی در امر کندوکاو علمی و پژوهشی شده است به نحوی که جستجوی اطلاعات فقط به کتب و مجلات چاپی موجود در کتابخانه های سنتی محدود نمی شود و یک پژوهشگر لازم است به سایر منابع در مجموعه سازی کتابخانه ها نیزرجوع نماید؛ از جمله:

1. کتب و مجلات الکترونیکی

2. بانک ها و مجموعه های اطلاعاتی بر روی دیسک های نوری

3. پایگاه ها و سایت های تخصصی

4. دیرکتوری ها([1]) و راهنماهای تخصصی موضوعی

تأثیر انقلاب تکنولوژی در جست وجوی اطلاعات فقط به افزایش دسترسی به اطلاعات و یا گسترش عمق و وسعت منابع در کتابخانه ها محدود نمی شود، بلکه این انقلاب، تحول اساسی در سازماندهی اطلاعات الکترونیکی، فهرست نویسی و نماسازی، نظام های ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات، و... نیز ایجاد کرده است.

شایان ذکر است که این عوامل به نوبه خود باعث شکل گیری نگرشی نو در شیوه و استراتژی جست وجوی منابع شده است، به نحوی که کسب مهارت های لازم در به کارگیری رایانه و اینترنت برای جست وجوی اطلاعات ارزیابی منابع از نظر درجه اهمیت و الویت بندی علمی/ غیرعلمی، رعایت اخلاق پژوهش و احترام به حق مالکیت فکری صاحبان اثر از الویت خاصی برخوردار است.

علی رغم گسترش شبکه های اینترنتی در اقصی نقاط جهان و امکان دسترسی پژوهشگران به منابع الکترونیکی و کتابخانه های دیجیتالی، میزان بهره وری از این امکانات در سطح پایینی است؛ و جالب توجه اینکه این ضعف در کلیه کشورها اعم از کشورهای صنعتی تولید کننده این تکنولوژی و کشورهای در حال توسعه من جمله ایران به چشم می خورد. این امرمسئولان و علاقمندان به تکنولوژی اطلاعات را برآن داشت تا با انجام تحقیقات و مطالعات علمی، علل اصلی بی رغبتی در به کارگیری منابع الکترونیکی را جست وجو کنند. براساس تحقیقات انجام شده در مراکز تحقیقاتی کشورهای مختلف، فقدان اطلاعات دانشجویان و محققان از یک سو و نیز فقدان آگاهی مراکز اطلاع رسانی (کتابخانه و کتابدارها) از سوی دیگر از مهم ترین علل این بی رغبتی اند در زیر به برخی دیگراز این عوامل اشاره شده است:

1.عدم آشنایی کاربران (محققان و دانشجویان) با شیوه جست وجوی اطلاعات درباره موضوع مورد نظر

2.عدم آگاهی محققان از وجود مراکز اطلاعاتی

3.عدم آگاهی کاربران از منابع موجود درباره موضوع مورد تحقیق

4.عدم راهنمایی استادان

5.عدم مهارت و یا بی رغبتی کتابدار در دادن اطلاعات مورد نیاز به دانشجویان.

این مراکز تحقیقاتی برای ارتقای میزان به کارگیری تکنولوژی اطلاعات، یک سری راه کارهای اجرایی را پیشنهاد نموده اند که مورد استقبال مراکز پژوهشی و آموزشی در کشورهای صنعتی قرارگرفته و اجرا گردیده است، از جمله:

1. برگزاری دوره های آموزشی کوتاه مدت برای کلیه دانشجویان و پژوهشگران

2. برگزاری کارگاه های آموزشی آشنایی با منابع از نظر محتوا و چگونگی استخراج اطلاعات و برحسب رشته های تخصصی برای کلیه دانشجویان و پژوهشگران

3.تدوین بروشور معرفی منابع از نظر محتوا، ساختار و قابلیت، برای استفاده کلیه دانش پژوهان و پژوهشگران

موتور جست وجوگر(2)
مطالعات بیش از اندازه(3) در شبکه های اینترنیتی و عدم امکان دسترسی و ارزیابی دقیق این اطلاعات به عنوان یک منبع مفید در تحقیق، دست اندرکاران تکنولوژی ارتباطات و رایانه را برآن داشت ت جهت تسهیل در جست وجو برای کسب اطلاعات لازم اقدام به طراحی موتورهای جست وجوگر کنند. قابلیت های این موتورها با توجه به اهداف مشخصی که برای آنها در نظر گرفته شده، متفاوت است و اطلاعات و خدمات مختلفی را به کاربر ارائه می دهند، از جمله: دسترسی به آدرس الکترونیکی افراد و سازمان ها، هماهنگی و اجرای کنفرانس ها و یا اتاق های گفت وگو و تبادل نظر مجازی و جست وجو در منابع صوتی و تصویری یا متون علمی.

شایان ذکر است که موتورهای جست وجوگر اطلاعات لازم را در مورد قابلیت ها، محدودیت ها، دامنه پوششی و نیز شیوه به کارگیری و بهره مندی از آنها را به کاربران ارائه می دهند؛ بنابراین برای یک پژوهشگر کسب مهارت لازم در به کارگیری این موتورها جهت یافتن مطالب مورد نظر و دسترسی به منابع علمی مورد نیاز، امری ضروری است.

امروزه هزارن موتور جست وجو طراحی شده، که مهمترین آنها گوگل Google، یاهو yahoo، آلتاویستا Altavista و اکسایت Excite است.

ابرموتورهای جست وجوگر(4)
وجود اطلاعات بسیار زیاد در شبکه های اینترنتی، و قابلیت ها و محدودیت های متفاوت موتورهای جست وجوگر، متخصصین تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات را به ساخت ابرموتورهایی تشویق کرد که به طور همزمان قابلیت جست وجو در چند موتور جستجو را دارند. یکی از مشهورترین این ابرموتورها، Dogpile نام دارد که با استفاده از آن، امکان جست وجو همزمان در چهار موتور جست وجوگر یاهو، گوگل، اسک کام و Msn وجود دارد.

راهنماها(5)
حجم گسترده و پراکندگی اطلاعات که از طریق جست وجو در موتورهای جست وجوگر حاصل می شود از یک سو و محدودیت هایی که وب های پنهان(6)

برای دسترسی به کلیه منابع موجود در شبکه ایجاد می کنند از سوی دیگر، پژوهشگران و دست اندرکاران تبادل اطلاعات و منابع علمی را به سمت تدوین راهنماهایی سوق داده است که در آنها، اطلاعات موجود به صورت موضوعی رده بندی و سازمان دهی می شوند.این راهنماها با ارائه سرفصل های اصلی وفرعی، زمینه لازم را برای آشنایی محقق با مباحث مربوط به موضوع تحقیق فراهم می سازند؛ لذا جست وجوگر با مرور راهنماهای موضوعی، اطلاعات مربوط را درباره موضوع تحقیق کسب و منابع مورد نیاز را استخراج خواهد کرد.

شایان ذکر است که یکی از مزایای راهنماهای موضوعی، دسترسی به اطلاعاتی است که به واسطه وب های پنهان و همچنین موتورهای جست وجوگر به دست نیامده است.

با کمک راهنماها، جست وجوی کلید واژه ها در موتورهای جست وجوگر، با سرعت و اطمینان بیشتری انجام می شود و اطلاعات جامع تری به دست می آید. راهنماهای موضوعی، در واقع یک کتابچه تخصصی موضوعی هستند که اطلاعات ارزشمندی را در هر موضوع خاصی به پژوهشگر ارائه می دهند. اهمیت علمی یک راهنمای موضوعی، به میزان تخصصی بودن آن از یک سو وخبرگی و دانش تدوین و تهیه کنندگان آن از سویی دیگر بستگی دارد.

راهنماهای موضوعی
1.سایت دولت: www.2lat.com

این پایگاه ضمن ارائه فهرستی از سازمان ها و نهادهای دولتی در ایران، با انتخاب وزارتخانه و یا نهاد فهرست شده، کاربر را به پایگاه سازمان های مربوط هدایت می کند.

2. پایگاه های اطلاعاتی: www.shiasearch.com

فهرست کلیه پایگاه های اسلامی را برحسب موضوع تحت پوشش، زبان مورد استفاده، و محل فعالیت پایگاه ارائه می دهد.

3. پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی:

http://www.islamicdatabank.com/bankha/org/org.asp

علاوه بر راهنماهای فارسی، برخی از دانشگاه ها و مراکز پژوهشی خارجی نیز تهیه راهنماهایی به زبان انگلیسی تهیه کرده اند. برای نمونه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

http:// vlib. Org

http:// infomine.ucr.edu/Infomine

http://www.intute.ac.uk/intute

http://vos.ucsb.edue /voice of the shuttle

http://renardus-broker.sub.uni-goettingen.de/Renardus

http://www.sociosite.net/index.php SocioSite

http://dmoz.org/about.htmISDMOZ: Open Directory Project

امروزه منابع علمی موجود در کتابخانه های بزرگ کشور به صورت الکترونیکی گردآوری شده به نحوی که کاربران بدون حضور فیزیکی و از طریق شبکه می توانند منابع پژوهشی مورد نیاز خود را از کتابخانه مورد نظر استخراج کنند. شایان ذکر است که شرکت های سیمرغ، پارس آذرخش و کاوش ارائه خدمات کتابداری را به کتابخانه های کشور بر عهده دارند. درضمن این شرکت ها فهرست کتابخانه های تحت پوشش خود را نیز معرفی می کنند، که به این وسیله می توان به طور همزمان منابع علمی موجود در این مراکز را جستجو کرد. برای مثال، به منظور ثبت و ارائه خدمات، کتابخانه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و کتابخانه تخصصی وزارت امور خارجه زیر نظر معاونت پژوهشی و آموزشی آن وزارتخانه از نرم افزار سیمرغ و سازمان اسناد و کتابخانه ملی از نرم افزار پارس آذرخش استفاده می کنند.

علاوه بر کتابخانه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، از طریق پایگاه الکترونیکی سیمرغ و یا پایگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی می توان به فهرست و پایگاه اغلب کتابخانه های بزرگ کشور دست یافت. آدرس پایگاه الکترونیکی برخی از کتابخانه ها و مراکز پژوهشی کشور به شرح زیر است:

مرکز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی (وابسته به وزارت جهاد سازندگی معاونت آموزش و تحقیقات)

مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران (پژوهشکده): www.irandoc.ac.ir

خانه کتاب (وابسته به معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی):

www.ketabnet.org

مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها ( وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)

اداره کل اسناد و اطلاع رسانی مرکز آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات اسلامی (وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی)

مرکز مدارک اقتصادی اجتماعی (وابسته به سازمان برنامه و بودجه)

کتابخانه مجلس شورای اسلامی : www.majlis lib.com

شبکه اطلاع رسانی مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای سازمان صدا و سیما (وابسته به صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران) : www.CRSPA.com

کتابخانه ملی: www.nl.ir.org

کتابخانه مرکزی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری)

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی

مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی: www.islamicfegh.org

یاسین رایانه: www.ri-yisan.com

بنیاد معارف اسلامی

مرکز اطلاع رسانی سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی (ارینا):

www.irana.com

دفتر نمایندگی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) قم

مرکز اسناد انقلاب اسلامی قم

مرکز جهانی اسلامی (وابسته به دفتر مقام معظم رهبری)

کتابخانه های خارج از ایران
علاوه بر کتابخانه های مراکز پژوهشی و علمی در داخل کشور، می توان از طریق شبکه به کتابخانه های ملی سایر کشورها و یا کتابخانه های بزرگ جهان دسترسی داشت و موجودی منابع علمی فهرست شده در آنها را نیزجست وجو کرد. توضیح اینکه فهرست کتابخانه های ملی کشورهای مختلف، در پایگاه کتابخانه ملی ایران فهرست کتابخانه های بزرگ جهان، و نیز در پایگاه کتابخانه کنگره امریکا آورده شده است. علاوه برآن، به منظور کسب اطلاعات کتاب شناختی منابع به زبان انگلیسی، می توان به google book search مربوط به موتور جست وجوگرgoogle و نیز به پایگاه های مراکز انتشاراتی معتبر مراجعه کرد، عنوان برخی از این مراکز به شرح زیر است:

ناشرین دانشگاهی معتبر در زمینه علوم انسانی و اجتماعی
دانشگاه آکسفورد

Oxford University press

http://www.oup.co.uk

دانشگاه پرینستون

Princeton University

http://www.princeton.edu/pr/pub

دانشگاه کمبریج

University of Cambridge

www.cam.ac.uk/

دانشگاه کلمبیا

Columbia University

Http://www.columbia.edu/

دانشگاهجان هاپکینز

The Johns Hopkins University

www.jhu.edu/

دانشگاه کالیفرنیا

University of California

www.ucop.edu/ucal/

دانشگاه هاروارد

Harvard University

http://www.harvard.edu

دانشگاه استنفورد

Stanford University

www.stanford.edu/

دانشگاه کورنل

Cornell University

http://www.cornell.edu

دانشگاه منچستر

University of Manchester

www.manchester.ac.uk

موسسه تکنولوژی ماساچوست (ام.آی.تی)

Massachusetts Institute of

Technology (M.I.T)

http://www.mit.edu

دانشگاه مینسوتا

University of Minnesota

www.umn.edu/

دانشگاه اوپن

Open University press

www.bookshop.co.uk/openup/

ناشرین خصوصی معتبر در زمینه علوم انسانی و اجتماعی
بلک ول

Black well Publishing

www.blackwellpublishing.com

زد بوکس

Zed Books

www.zedbooks.co.uk

سیج

Sage Publishing

www.sagepub.com/

پالگراو

Palgrave press

www.palgrave.com

روتلج

Routledge

www.routledge.com/

پایگاه های الکترونیکی برخی از کتاب فروشی ها نیز اطلاعات جدیدی از چاپ و نشر کتاب در اختیار علاقمندان قرار می دهند. آدرس برخی از این کتاب فروشی ها عبارت است از:

کتاب فروشی آمازون www.amazan.com

کتاب فروشی بوردر www.bordrs.com

پایگاه کتاب www.book.com

پایگاه جستجوی کتاب www.bibliofind.com

کتاب فروشی بارنزو نوبل www.bn.com

نمایه و متن کامل مقاله
امروزه پیشرفت های علمی اطلاعات، دسترسی به منابع کتاب شناختی مقالات چاپ شده در مجلات کشور و نیز چاپ متن کامل مقالات را به صورت الکترونیکی امکان پذیر ساخته است. برای جست وجو در نمایه مقالات می توان به پایگاه مراکز علمی و پژوهشی مراجعه کرد، از جمله: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، مرکز اطلاعات و مطالعات علمی کشور و... . در ضمن علاوه بر لوح نرم افزار نمایه/ فهرستگان، که متن کامل مقالات چاپ شده را در برخی از نشریات به صورت الکترونیکی در دسترس پژوهشگران قرار می دهد، در برخی از پایگاه ها که در اینجا معرفی می شوند نیز امکان دسترسی به این متون فراهم آمده است. برای مثال، علاوه بر موتور جستجوگر گوگل (به فارسی) که نمایه و تمام متن مقاله را در اختیار پژوهشگران قرار می دهد، پایگاه مراکز زیر نیز چنین امکانی را فراهم می کنند:

1. نرم افزار فهرستگان (محصول هیئت امنای کتابخانه های عمومی کشور)،

2. پایگاه الکترونیکی اهل البیت،

3. پایگاه الکترونیکی حوزه، و... .

بانک های اطلاعاتی مجلات خارجی
علاوه بر مراکز انتشاراتی که مجلات و سایر انتشارات خود را به صورت الکترونیکی در اختیار کاربران قرار می دهند برخی از شرکت های خدماتی نیز اقدام به ایجاد مجموعه سازی های موضوعی کرده اند و محصولات خود را به مراکز تحقیقی و آموزشی سراسر دنیا می فروشند.

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در راستای غنای علمی منابع علمی پژوهشی خود و تسهیل دستیابی پژوهشگران به این منابع، اقدام به ایجاد بانک های اطلاعاتی تخصصی در رشته های علوم انسانی و علوم اجتماعی کرده و این پایگاه های اطلاعاتی را بدون پرداخت هزینه ای در اختیار کلیه کاربران داخل پژوهشگاه قرار داده است. عناوین برخی از این بانک های تخصصی قابل دسترسی در پژوهشگاه عبا

1. Index Islamicus

2. Pro Quest

3. Ebsco

4. Oxford Journal

شایان ذکر است که برخی از شرکت های خصوصی نیز ضمن معرفی مقالات علمی از طریق پایگاه های خود، با دریافت مبلغی، مقالات مورد نیاز را در اختیار متقاضیان قرار می دهند. برای این منظور می توان به آدرس های www.looksmart.com و www.Qvestia.com مراجعه کرد.

در ایران نیز برخی از مراکز پژوهشی دولتی و خصوصی این گونه خدمات را ارائه می دهند. برای مثال، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.مرکز اطلاعات و خدمات علمی (پژوهشگاه) وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به آدرس: www.Irandoc.ac.ir

2. پایگاه اطلاعات علمی SID وابسته به جهاد دانشگاهی به آدرس: www.SID.ir

3. مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری به آدرس:www.srlst.com

دسترسی آزاد به نمایه و تمام متن مقالات در مجلات خارجی

موتور جست وجوگر گوگل و به طور تخصصی Google scholar امکان دسترسی به متون کامل برخی از مقالات را فراهم کرده است. علاوه بر آن، برخی از پایگاه های دیگر نیز این امکان را برای دسترسی آزاد به نمایه و یا متن کامل مقالات فراهم کرده اند. برای مثال، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

http://www.gutenberg.org/Project Gutenberg

http://www.authorama.com/Authorama Public Domain books

(Fiction)

http://www.bartleby.com Bartleby.com

http://digital.library.upenn.edu/books/The Online book page.

http://ocw.mit.edu/index.html MIT open course ware

http://www.readprint.com/Read Print site

http://www.e-book.com.au/freebooks.htm Free Books

http://www.doaj.org/ Directory of Open Access Journals

http://gort.ucsd.edu/newjour/ NwJour :

http://www.freefulltext.com/FreeFullText.com

http://www.openj-gate.com/openj-Gate.com