مجله  فرهنگ کوثر  خرداد 1376، شماره 3 

نویسنده : محمد عابدی
34
زنان اسوه
زندگی در مکتب خداجویان به ارزشهایی برتر از اعتبارات مادی متکی است. از اینروی هر گاه اراده کنند زنجیرهای تعلق را گشوده، چون مرغی سبک بال تا بی کرانه های کمال بال و پر می گشایند.

درک راستین چنین مکتبی و تلاش در مسیر آن، الگویی جاویدان فرا راه جویندگان ارزشهای اصیل در عرصه اندیشه و عمل قرار می دهد. تاریخ گواهی می دهد که زنجیره آثار کمال یافتگان، از خلقت آدم تا به امروز، در هیچ برهه ای قطع نشده و رنگ نباخته است; و آنان با حضوری آسمانی حجت بر زمینیان گشتند. صفحات درخشان کتب تاریخی انباشته از نام پرافتخار راه یافتگان و پویندگان جاده های آرمانی واصلان کوی دوست است. در این سلسله نور بانوان فضیلت گرا فراوانند; بانوانی که با چنگ زدن به رشته ولایت الهی خود را از فرو رفتن در ارزشهای خاکی رهانیدند و به مراتبی از درجات معنوی دست یافتند. گذر بر زندگی این فرزانگان زمینی و درک لحظه های آسمانی شدن آنان درهای عروج را بر روی مشتاقان می گشاید و برای لحظاتی ما را با کمال یافتگان همراه می سازد. در این مقاله منظومه ای از اختران را، که بر گرد ماهتاب فضیلت ها جمع شده اند، معرفی خواهیم کرد.

لحظه حضور
الا و ان قم الکوفة الصغیرة; الا ان للجنة ثمانیة ابواب ثلاثة منهما الی قم تقبض فیها امراة فی ولدی اسمها فاطمة بنت موسی و تدخل بشفاعتها شیعتی الجنة باجمعهم.

آگاه باشید که قم کوفه کوچک است; بدانید، بهشت هشت در دارد که سه در آن به سوی قم است بانویی از فرزندان من در آنجا رحلت می کند که اسمش فاطمه دختر موسی است; به خاطر شفاعت او همه رهروان من وارد بهشت می شوند.

آن روز که صادق آل محمد(ص) در میان یاران این سخن را بر زبان راند، فرزندش امام کاظم(ع) کودکی خردسال بود. از آن روزها زمانی طولانی سپری شد و حضرت کاظم(ع) بعد از سالها تحمل زجر و اسارت به دیدار حق شتافت و بار سنگین امامت را به فرزندش علی بن موسی الرضا(ع) سپرد. دشمن خدا یگانه منبع انوار الهی را آرام نگذاشت و با ترفند شیطانی ولیعهدی، او را ناگزیر به مهاجرت به توس ساخت. سیل مهاجرت علویان و دیگر شیعیان از حجاز و ... در پی حضور امام رضا(ع) در ایران، موجب تقویت تشیع در این سرزمین شد. فاطمه معصومه(س) که داغ پدر بر قلبش سنگینی می کرد، رنج راه به جان خرید و به شوق دیدار برادر پای در مسیر ایران نهاد. بر اساس برخی اخبار ایشان در این مسافرت تنها خادمی همراه داشتند. گروهی نیز همسفر بودن هارون یا حمزه برادر حضرت معصومه(س) را با ایشان قطعی می دانند. یکی از محققین بر خلاف آراء عموم معتقد است: حمزه برادر فاطمه معصومه(س) به قم نیامد و شاهزاده حمزه مدفون در قم با شش واسطه به امام موسی کاظم متصل می شود.

اما آنچه بیشتر مورد توجه پژوهشگران معاصر است روایت مربوط به حمله حرامیان بنی عباس به کاروان مهاجران است که در این واقعه 22 تن به شهادت رسیدند و حضرت فاطمه معصومه(س) نیز توسط آنان مسموم شد. این مطلب در حقیقت تایید روایتی است که همراهان حضرت در این سفر را تا حدود چهارصد نفر دانسته و به حمله حرامیان درساوه نیز اشاره می کند. بیماری حضرت در ساوه آنچنان شدت یافت که وی را از ادامه سفر بازداشت. آل سعد که از سالها پیش دور از شرارت خلفا، در قم زندگی می کردند، به محض اطلاع از بیماری یادگار امام بر آن شدند وی را به قم انتقال دهند. موسی بن خزرج شبانه خود را به کاروان رساند، زمام شتر را گرفت، به سوی قم کشاند و نور دیدگان امام کاظم(ع) را در خانه اش جای داد. حضرت معصومه تمام هفده روزی را که در قید حیات بود به عبادت گذراند و آنگاه برای همیشه چشم بر هم نهاد و به دیدار خدا شتافت. وفات حضرت معصومه را در سال 201 هجری ثبت نموده اند.

آل سعد با اندوه تمام، سردابی برای دفن بدن مطهرش حفر کردند، تا وی را بعد از غسل و کفن، در قبر قرار دهند، بحث این در این بود که، چه شخصی جسم مطهرش را در قبر بگذارد، سرانجام توافق شد پیرمردی فرزانه و پرهیزکار این کار را انجام دهد. در این میان دو سوار که نقاب بر صورت داشتند از دور دیده شدند آنان به جمعیت نزدیک شده از مرکب به زیر آمدند و بر جنازه مطهر فاطمه(س) نماز گزارده، وی را دفن کردند.

موسی بن خزرج بر تربت شریفش سایبانی از بوریا برپا کرد و باغ بابلان (منطقه نسبتا وسیعی) را به عنوان قبرستان وقف نموده، محل عبادتش را نیز برای مسجد در نظر گرفت.

محرمان حرم
هر چند قم از زمانهای قبل مورد توجه شیعیان بود، اما رویکرد عمومی پس از وفات یا شهادت حضرت معصومه(س) روی داد. کثرت امامزادگان و بزرگانی که وجود منور وی را چون نگینی احاطه کرده اند بهترین دلیل بر این مدعی است. تنها تا سال تالیف تاریخ قم حسن قمی (385 ه ق) در مقبره بابلان بیست تن از امام زادگان به خاک سپرده شدند قبر بانوان از این گروه، در داخل روضه معصومه(س) و مردها در خارج آن واقع شده است.

اسامی بانوان مدفون در داخل روضه حضرت معصومه به این صورت است:

1 - زینب
این بزرگوار را برخی دختر امام جواد(ع) دانسته اند. او بعد از وفات حضرت معصومه(س) به قم آمد و گنبدی برمزارش ساخت. از احوالات و زندگی دختر بزرگوار امام جواد اطلاعی چندان در دست نیست. علامه حسن بن مطهر حلی در «المستجاد» و علامه طبرسی در «تاج الموالید» موقع شمردن دختران امام جواد(ع) نامی از وی به میان نیاورده اند. اما حسن قمی در تاریخ قم که قدیمی ترین کتاب در باره قم می باشد به ورود، ساختن گنبد، وفات و دفن وی اشاره نموده است.

2 - ام محمد
در تاریخ قم از وی به عنوان دختر امام جواد نام برده شده است مرحوم سید محسن امین در کتاب شریف اعیان الشیعه، در ترجمه اسحاق بن جعفر بن محمد(ع)، حکایتی از وی نقل کرده که کمال فضل و دانش او را نمایان می سازد بنا بر نقل حسن قمی وی در حرم مطهر فاطمه معصومه(س) دفن شده است.

3 - میمونة
این بانوی محترمه دختر امام کاظم(ع) است. در کتاب المجدی، ارشاد مفید، و المستجاد علامه حلی نامش را در میان دختران امام کاظم(ع) ثبت کرده اند. وی از جمله مدفونین در جوار حضرت معصومه(س) می باشند.

حسن قمی از میمونه و دو خواهر دیگرش (زینب و ام محمد) به عنوان دختران امام جواد(ع) نام برده است. و از آنجایی که چنین نامهایی در میان دختران امام جواد وجود ندارد سخن وی تضعیف می شود.

4 - میمونه
او، دختر موسی المبرقع بن علی بن موسی بن جعفر است، بعد از بریهه، وفات یافت. میمونه از زنان عفیف و پرهیزکار بود. از اموال برادرش محمد، نیمی به ارث به او رسید و بنا بر وصیتش بعد از وفات در بیرون بقعه حضرت معصومه(س) دفن شد. و بر مزارش گنبدی مانند گنبد اول ساختند. بقعه متعلق به قبروی در طرف شرق رودخانه و متصل به گنبد حضرت معصومه(س) است.

حادثه ای که در سالهای نه چندان دور اتفاق افتاد وجود قبر وی در حرم مطهر را مسلم ساخت از مرحوم آیت الله حاج آقا حسین مجتهد (جد پدری حرم پناهی ها و جد مادری اشراقیها که آرامگاهش به صورت مرتفع در صحن نو مقابل قبر مرحوم آیت الله شهید شیخ فضل الله نوری بوده است) چنین نقل می شود که هنگام فرش کردن حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) با سنگهای مرمر ناگاه روزنه ای به سرداب (در قسمت پایین ضریح حضرت) پیدا شد; دو بانوی صالحه داخل شده متوجه شدند که قبر مطهر حضرت معصومه(س) آنجا نیست، بلکه آن سرداب در پایین حرم مطهر واقع شده، در آن محوطه سه پیکر مطهر و تازه دیدند که گویی همان روز روح از بدنشان خارج شده بود. چنین احتمال داده می شود که یکی از آنان میمونه و دو نفر دیگر که سیاه چهره بوده اند دو تن از کنیزان وی باشند.

5 - ام اسحاق
او از بانوان ممتاز شیعه شمرده می شود، ام اسحاق نزد محمدبن موسی بن محمدبن علی بن موسی الرضا(ع) به خدمت اشتغال داشت. محمد بن موسی از نخستین کسانی است که از کوفه به جوار حضرت معصومه(س) مهاجرت کرد. او که از سادات رضوی بود در سال 256ق در قم ساکن شد و در سال 296 نیز وفات یافت. در فضیلت و عظمت ام اسحاق همین بس که بعد از وفات در کنار حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد. تاریخ قم (حسن قمی) آرامگاه او را متصل به قبر ام حبیب و در کنار قبر حضرت فاطمه معصومه(س) می داند.

6 - ام حبیب
وی را مادر ام کلثوم، دختر محمد، دانسته اند. او خدمتگزار ابوعلی محمد اعرج بن احمد بن موسی بود. و بعد از وفات میمونه چشم از جهان فرو بست. محل دفن ام حبیب را بقعه حضرت معصومه(س) نگاشته اند.

7 - ام قاسم
او دختر علی کوکبی است و بعد از میمونه و ام حبیب وفات یافت. محل دفن وی بقعه دوم در حرم مطهر حضرت معصومه(س) می باشد.

8 - ام احمد
دختر موسی مبرقع است که بعد از وفات در جوار حرم حضرت معصومه(س) مدفون شد. برخی معتقد هستند وی همان ام محمد است.

مکانهای دیگری نیز غیر از محدوده حرم به جایگاه خاکسپاری بانوان قبیله نور اختصاص یافته است. مانند: چهل اختران، خاک فرج، دروازه قلعه، چهار امامزاده، نجم آباد، خدیجه خاتون، قمرود، زآلون آباد، صرم، قهستان و وشنوه. این بانوان عبارتند از:

1 - زینب
او را دختر موسی مبرقع می دانند. آنگونه که عباس فیض معتقد است ساختن گنبد بر مزار فاطمه معصومه(س) توسط این شخص انجام گرفته است. او بعد از تصرف در اموال برادر مرحومش قدرت مالی یافته دست به مرمت مزار فاطمه معصومه(س) زد، در سال 325 رحلت کرد و در کنار قبر برادرش محمد بن موسی، در چهل اختران به خاک سپرده شد. البته این موضوع که آیا وی جدای از زینب دختر موسی بن جعفر(ع) است؟ یا در ذکر نسب آن دو، اشتباهی رخ داده و هر دو، یک شخص هستند جای تحقیق وجود دارد.

.ق ذکر کرده است. ناصر الشریفة زمان وفات دختر موسی مبرقع را پنج شنبه 21 ربیع الاخر343ه

2 - ام حبیب
او دختر احمد بن موسی بن محمد جواد بن علی بن موسی بن جعفر(ع) است. بر اساس نقل شجره طیبه، ام حبیب به همراه فرزندان برادرش محمد اعرج از کوفه به قم آمد و در قم ساکن شد. آن بانوی پرهیزکار، بعد از وفات در مشهد محمد بن موسی مبرقع یا بابلان دفن شد.

ا3 - بریهه
او دختر ابوعلی است و همراه دیگر خواهرانش فاطمه، ام سلمه و ام کلثوم و نیز پدر گرانقدرش علی و عده ای دیگر از علویین در محل قبر مذکور (قبر پدرش) به خاک سپرده شده اند.

4 - بریهه
او را دختر جعفر بن امام علی الهادی(ع) ذکر کرده اند. وی از زنان پرهیزکار و مورد احترام مردم قم بوده و همسرش موسی مبرقع فرزند امام محمد تقی (امام جواد) شمرده می شد. بریهه بعد از وفات در محله موسویان، نزدیک آرامگاه حمزة بن موسی بن جعفر و در کنار قبر همسر گرامی اش، به خاک سپرده شد.

5 - فاطمه
او دختر محمد بن احمد بن موسی مبرقع بن محمد بن علی الرضا(ع) است و از راویان حدیث به شمار می رود. علامه نجفی از سید محمد غماری شافعی روایتی نقل می کند که نام این بانوی بزرگوار در سند آن به چشم می خورد. روایت چنین است:

عن فاطمه بنت الحسین الرضوی عن فاطمه بنت محمد الرضوی عن فاطمه بنت ابراهیم الرضوی عن فاطمه بنت حسن الرضوی عن فاطمه بنت محمد الموسوی عن فاطمه بنت عبدالله العلوی عن فاطمه بنت حسن الحسینی عن فاطمه بنت ابی هاشم الحسینی عن فاطمه بنت محمد بن احمد بن موسی المبرقع. عن فاطمه بنت الامام الحسن الرضا(ع) عن فاطمه بنت موسی بن جعفر(ع) عن فاطمه بنت الصادق جعفر بن محمد(ع) عن فاطمه بنت الباقر محمد بن علی(ع) عن فاطمه بنت السجاد علی بن الحسین زین العابدین(ع) عن زینب بنت امیر المؤمنین(ع) عن فاطمه بنت رسول الله(ص) قالت قال رسول الله(ص):

الا من مات علی حب آل محمد مات شهیدا.

آگاه باشید هر که بر دوستی آل محمد بمیرد، شهید مرده است.

فاطمه در شب پنجشنبه سال 343 سرای خاکی را وداع گفت او در کنار بقعه موسی المبرقع، در چهل اختران قم، به خاک سپرده شد.

6 - صفورا
او از نوادگان علی بن ابیطالب(ع) شمرده شده و بقعه اش پشت بارگاه امامزاده خاکفرج قم واقع شده در کنارش عموی او (محمد) نیز دفن شده است. فیض او را دختر طیب از فرزندان عمر الاطراف بن علی بن ابیطالب(ع) می داند. گنبد و حرم این بانوی پاکدامن در سال 378 ه.ق ساخته شد. گروهی نیز بر این باورند که عمر بن علی بن ابیطالب دو همسر برگزید که صفورا یکی از آنان است. نکته جالب این است که صفورا، به حروف ابجد برابر با عدد 378 یعنی سال وفاتش است. این احتمال وجود دارد که تنها، سال وفات این بانو معلوم بوده، مؤمنان به حروف ابجد روی آورده او را صفورا نامیده اند.

7 - خدیجه
بقعه وی در قریه «خدیجه خاتون » واقع شده است. در یکی از کتیبه های بقعه این عبارت نوشته شده است «ذکر القدیم اعلی و بالتقدیم اولی، امر بتجدید بناء مشهد المقدس مضجع المعصومه سیدة النساء خدیجه بنت الامام المعصوم جعفر بن الامام الباقر علی بن الحسین بن امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیهم الصلاة و السلام » و به این طریق نسب وی را به امام صادق(ع) رسانده است. عباس فیض که در زمینه قم شناسی از محققان ارجمند به شمار می رود در تالیف پربارش گنجینه آثار قم خدیجه را از نوادگان علی بن حسن العلوی العریضی و از دودمان علی بن جعفر می داند و می گوید:

آنچه که اهل محل در باره وی معتقدند که نامبره فرزند بلافصل امام صادق(ع) و عمه ستی فاطمه معصوم(س) است با هیچ مستند و منطقی وفق نمی دهد چه بر اینکه در آن عصر هنوز موقع مناسبی برای هجرت سادات و سکونتشان در روستاهای قم به وجود نیامده بود و در میانه دختران امام صادق هم که باختلاف سه تا شش تن نامبردار شده اند اصولا خدیجه نامی وجود ندارد.

8 و9 - زینب، مریم
از این دو به عنوان دختران امام موسی بن جعفر(ع) نام برده شده است و در بقعه خدیجه خاتون دفن شده اند. و نوشته ای که از بقعه ای (روی خشت) به دست آمده با عبارت ذیل این نسب را بیان می دارد «هذا ضریح اولاد الامام المعصوم موسی بن جعفر(ع) و هما ...» بر روی خشت دوم چنین می خوانیم «بن موسی علیهما السلام و الاختین اسمهما و زینب و مریم بنتا الامام الشهید المطهر موسی بن جعفر علیهما السلام » بر کتیبه سنگی ایوان شرقی بقعه این عبارت دیده می شود:

«هذا مرقد المطهر المعصوم امام زادگان واجب التعظیم و التکریم شاهزاده عبدالرحمن و عبدالله و ابنا موسی بن جعفر علیه السلام و زینب خاتون و فاطمه خاتون و خدیجه خاتون، و مریم خاتون و رقیه خاتون بنات موسی بن جعفر علیهما السلام ».

البته امام موسی بن جعفر(ع) دختری به نام مریم نداشت از این روی احتمال این می رود که به خاطر قداست نسب اشخاص تنها به آخرین نسب که طبیعتا به ائمه ختم می شود، اشاره شده باشد بنابر این تمام این افراد احتمال دارد از نوادگان آن امام معصوم باشند.

اصل این بقعه در دوره ایلخانیان ساخته شده، ولی در دوره صفویه مرمت شده است.

10 و 11 - حلیمه، زینب
این بانوان نیز از نوادگان امام کاظم(ع) شمرده می شوند شیخ مفید از حلیمه و زینب به عنوان دختران امام کاظم نام می برد همچنین در «تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم » نیز از اسم این دو در بین دختران امام کاظم نام برده شده است.

محل دفن این دو در بقعه چهار امامزاده واقع، در قهستان قم در دو بقعه کنار هم می باشد. یکی از آنها به حلیمه اختصاص دارد. بر روی صندوق مزارش کتیبه ای که با صلوات کبیره و تاریخ «غره شهر جمادی الاولی سنة اثنتین و ثلاتین و الف من هجرة النبویة صلی الله علیه و اله العبد نور الله بن حبیب الله » مزین شده دیده می شود.

بر صندوق مزار دیگر، که به زینب، از نوادگان امام کاظم(ع) منسوب است، صلوات بر معصومین که چنین ختم می یابد دیده می شود «... و الحجة القائم الخلف الصالح الامام الهمام المنتظر محمد المهدی ».

محمد، حسین، حلیمه و زینب، علویان خفته در این بقعه اند که همگی از نوادگان امام کاظم(ع) شمرده می شوند.

12 - فاطمه
او دختر قاسم بن احمد بوده، همراه برادرش احمد بن قاسم بن احمد بن علی بن جعفر الصادق(ع) در محله دروازه قلعه .ق ساخته شده است. او مادر محمد عزیزی است; محمد عزیزی فرزند عبدالله بن حسین بن علی بن محمد بن امام (خیابان معلم، فلکه معلم) دفن شد. فاطمه در مقبره مالون مدفون است. بقعه این مقبره احتمالا در سال 708 ه صادق(ع) می باشد. حسن قمی نسب وی را چنین بازگو می کند: «سید محمد بن عبدالله عزیز بن حسین بن علی بن محمد دیباج بن امام جعفر صادق و مادرش فاطمه بنت قاسم » سید در اواخر قرن سوم برای زیارت عتبات عالیات با کاروانی راهی بغداد شد. در نزدیکی نهروان با گروهی از راهزنان روبه رو شد و به قتل رسید مهاجمان با بی رحمی سر از تن او جدا کردند همراهان تن او را به قم آورده در نزدیکی مسجد رضائیه به خاک سپردند و پس از دفن بر مزار قبرش قبه ای ساختند.

در باره فاطمه گاه نظرات متفاوتی دیده می شود برخی او را خواهر احمد بن قاسم بن احمد بن علی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین یاد کرده و می گویند در جوار برادرش مدفون است و برخی او را فاطمه دختر احمد بن قاسم بن احمد بن علی بن جعفر الصادق(ع)، همسر عبیدالله بن عزیز بن حسین بن علی بن محمد دیباج بن محمد الصادق(ع) و مادر سید سربخش شمرده، آرامگاهش را در کنار مزار شاهزاده احمد بن قاسم، پدر گرانقدرش، دانسته اند.

13 ،...،16 - خدیجه، سکینه، فاطمه و رقیه
مزار این چهار تن در بقعه ای، در قسمت شرقی شاهزاده طیب و طاهر در اراضی نجم آباد، واقع است. انتساب آنان به امام سجاد بر اساس لوح مزار آنهاست. احتمال می رود این بانوان از دختران ابوطالب محسن بن حسین بن علی بن عمر بن حسن الافطس باشند چه قبر پدرشان نیز در همان نزدیکی می باشد. این احتمال از آن جهت تقویت می شود که در بین دختران امام سجاد نامی از سکینه و رقیه برده نشده است.

17 - رقیه
این بانوی پرهیزکار در بقعه شش امامزاده واقع در روستای قمرود قم آرمیده است در آن مکان به غیر از وی، محمد، حسن، قاسم، حمزه و خالد نیز دفن شده اند. نسب این امامزادگان به امام موسی کاظم(ع) می رسد. برخی از محققان احتمال داده اند که (محمد، حمزه و خالد) فرزندان ابوجعفر محمد صورانی بن حسین بن اسحاق بن امام کاظم(ع) باشند.

18 - سکینه
او را از نوادگان امام کاظم دانسته اند. احتمال دارد که او، سکینه دختر حسین بن محمد بن علی بن قاسم بن عبدالله بن موسی کاظم(ع) باشد. سیکنه، مادر سید مطهر فرزند علی بن سلطان محمد شریف است که در قم دفن شده است. محل قبر وی در سی کیلومتری شرقی قم، نزدیک جاده کنونی قم - کاشان و در حوالی ویرانه های قاسم آباد، که کنار راه قدیم و نزدیک دهکده زالون آباد است، دیده می شود.

19 - زینب
او در بقعه سلطان محمد، در روستای صرم دفن شده و از فرزندان با واسطه امام کاظم است این دهکده در جنوب شرقی قم قرار دارد.

20 - معصومه
آرامگاه این بزرگوار در روستای کهک قهستان قم واقع شده و این بانو از فرزندان با واسطه موسی بن جعفر(ع) شمرده می شود. بنای این مزار مربوط به دوره صفوی و تعمیر آن توسط شاه بیگم، بانوی نیکوکار دوره صفوی انجام یافته است، شاه بیگم در سال 969 وفات یافت و طبق وصیت خود در حرم حضرت معصومه دفن شد.

21 و 22 - ام سلمه، ام کلثوم
این دو دختران محمد بن احمد بن موسی مبرقع هستند و در چهل اختران دفن شده اند، در کتیبه ای که در ساختمان بزرگ کنار بقعه موسی مبرقع واقع شده سال 851 نوشته شده است.

23 ،...،26 - شهربانو، حلیمه، رقیه، زینب
این بزرگان در امامزاده هادی که در قریه وشنوه در 8 فرسخی قم واقع است دفن شده اند. این بقعه در شمال روستا قرار دارد و پانزده امامزاده را در خود جای داده است: «هادی و شهربانو» از نوادگان امام سجاد(ع)، «حلیمه و رقیه » از نوادگان امام محمد باقر(ع)، و «زینب » از نوادگان امام کاظم(ع) شمرده می شوند.

به گفته گروهی از پژوهشگران شهربانو خواهر هادی و بانوان بقعه، یکی پس از دیگری همسر وی بوده اند. بنای این مزار از یادگارهای دوره صفوی است.