موسیقی ایرانی به علت دارا بودن ابعاد وسیع غنایی و از آنجا که با شئون گوناگون زندگی اجتماعی مردم ایران آمیخته است، مظاهر این آمیختگی که به نوعی لازم و ملزوم هم هستند را به خوبی در آثار تولید شده نشان داده است.
بهترین مرجع برای اثبات این گفته، نغمات فراوانی است که در آئین‌های گوناگون از قدیم‌الایام خوانده می‌شده است؛ نکته‌ای که شایسته تأمل است، استقلال هر کدام از نغمات مناطق مختلف ایران زمین نسبت به همدیگر است که این نکته خود یکی از وجوه تمایز موسیقی ایرانی در قیاس با موسیقی سایر ملل محسوب می‌شود.
شاید به تعبیر برخی نقادان موسیقی ایرانی،این نوع موسیقی در تبلور هنر خود در دهه‌های عصر حاضر با خود بسندگی و تکرار مواجه شده، اما با نگاهی عاری از هر گونه غرض‌ورزی و به دور از تعصبات بی‌ثمر باید کمی منصفانه مقاطع مختلف ظهور و اوج و فرود موسیقی ایرانی را بررسی کنیم.
این نکته غیرقابل انکار است که موسیقی ایرانی در برخی بزنگاه‌های تاریخی با افت‌هایی مواجه شد، اما این دال بر تکرار صرف یا همان خود بسندگی نیست، گرچه توقف در یک نکته تکرار و پسرفت را به بار می‌آورد؛ اما فارغ از این مباحث، موسیقی ایرانی درونمایه‌های قوی برای زایش ملودی‌های نو دارد که مستلزم تأمل و ژرف اندیشی است.
اما از مبحث خود دور نشویم. موسیقی آئینی یا آئین‌هایی که دارای موسیقی هستند،یکی از مهمترین منابع باروری و شکوفایی در حوزه آهنگسازی، بویژه در حوزه آواز هستند. بنا به آنچه اشاره شد، موسیقی‌های آئینی برآمده از زندگی بومی و اجتماعی ملتی است که در درازنای تاریخ،فرهنگ غنی و شکوفنده‌ای را تا به امروز حفظ کرده است.
شادی، غم، عروسی، عزا، جنگ، پیروزی و.... جانمایه‌های این موسیقی قدیم را تشکیل داده‌اند و باز بنابر اشارات فوق، هر یک از مناطق این سرزمین موسیقی مستقلی از دیگر منطقه همجوار یا کمی دورتر از خود را دارد. برای کسی که موسیقی سرزمین کردستان را با همان هیجان‌های پرشتاب می‌شنود، موسیقی خاک پهناور خراسان با الحان حزن‌انگیز بسیار متفاوت است.
یکی از مظاهر زاییدگی موسیقی ایرانی، ایجاد شاخه‌های جدید در حوزه آهنگسازی و خوانندگی سرود است که خود سرود به شاخه‌های متعددی مثل سرود‌های حماسی، ملی و مذهبی منشعب می‌شود. پیشتر، درباره سرودهای ملی و سرودهای دانش‌آموزی سخن گفته‌ایم.
آنچه در مقال امروز اجمالاً بررسی می‌کنیم، سرودهای مذهبی یا به تعبیر بهتر موسیقی مذهبی است که سرودهای مذهبی را نیز شامل می‌شود. آنچه ما را بر آن داشت تا این دو – موسیقی مذهبی و سرودهای مذهبی- را منفک از هم بررسی نکنیم،بستری است که در آن بستر رشد کرده و تجلی یافته‌اند.
نخستین سرچشمه ظهور موسیقی مذهبی، تعزیه‌ها و کاربرد موسیقی به فراخور این گونه نمایشی در خلال اجرای آن است که عموماً بر اساس نوحه ها و اشعاری که امروزه به اشعار عاشورایی معروفند و در گذشته مرثیه نامیده می‌شدند صورت می‌گرفت.
تعزیه‌گردانان از نوحه‌هایی که از گذشته به صورت سینه به سینه حفظ شده بود،موضوعات تعزیه‌ها را که به نمایش رشادت حضرت سالار شهیدان و یاران باوفایش می‌پرداخت، تعیین و اجرا می‌کردند. ضمناً هر منطقه از ایران، نوحه‌ها و نغمات تعزیه مخصوص به خود داشت که برآمده از موسیقی بومی آن منطقه بود.
از دوران مشروطه به بعد و با اوج گرفتن موسیقی ایرانی و در نهایت، اجماع چارچوب‌های اجرایی در قالب ردیف‌های آوازی و سازی، نغمات تعزیه شکل منسجم‌تری به خود گرفتند و با بهره‌مندی از ردیف‌های آوازی، به مرحله پختگی رسیدند. اما موسیقی مذهبی و سرودهای مذهبی آمیختگی خاصی با هم دارند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با آغاز جنگ تحمیلی، برخی از مداحان و نوحه‌خوانان بر آن شدند تا با اجرای نوحه‌های حماسی که بعدها در قالب سرودهای حماسی اجرا شدند، شور و حال رزمی را با معجونی از فضای معنوی به کام رزمندگان نبرد حق علیه باطل بنوشانند که همین امر، قوت رزمایش آن جان بر کفان را دوچندان می‌کرد.
از آنجا که آن سرودها بر اساس نوحه‌هایی که در تکایا و مساجد خوانده می‌شدند ساخته شده بودند، سرآغاز تولید آثاری شدند که امروزه به موسیقی مذهبی شهرت یافته‌اند. در اینجا باید به دوران پیش از انقلاب نیز اشاره کنیم.
در آن دوران به فراخور وقایع اتفاقیه، سرودها به سرودهای ملی و دانش‌آموزی محدود می‌شد و گونه‌ای به نام موسیقی مذهبی وجود نداشت. آنچه به عنوان موسیقی مذهبی ارائه می‌شد، مناجات‌هایی بود که در ایام محرم و ماه رمضان در رادیو اجرا می‌شدند.
بنابر این، موسیقی مذهبی گونه جدیدی از موسیقی ایرانی است که پس از انقلاب ظهور و بروز یافت.
با ظهور نسل جوان خوانندگان که عمدتاً در حوزه موسیقی پاپ فعالیت می‌کردند، تولید آثار موسیقی مذهبی رونق بیشتری یافت و آلبوم‌هایی که با این موضوع عرضه شدند، با اقبال عمومی مواجه شدند. در کنار تولید آثار موسیقی مذهبی،سرایش شعر مذهبی روی آن آهنگ‌ها نیز با اقبال از سوی شاعران پرآوازه‌ مثل علی معلم دامغانی رو‌به‌رو شد.
رونق این گونه موسیقی تا به آن نقطه رسید که نخستین آلبوم محمد اصفهانی که یکی از صداهای محبوب مردم شده بود، با موضوع عاشورا به نام گلچین روانه بازار موسیقی شد.
در جبین این اتفاقات مثبت، صداهای دوران جنگ تحمیلی مثل صادق آهنگران و غلامعلی کویتی‌پور با همکاری و حمایت حوزه هنری آثار ماندگاری مثل «عطش و آتش» و «غریبانه» را به علاقه‌مندان این نوع موسیقی عرضه کردند.
در دهه اخیر، تولید آثار مذهبی وارد مرحله پژوهشی و تخصصی شده است که عمدتاً توسط حوزه هنری همراه با کتاب‌ها و شناسنامه‌های حاوی اطلاعات مفصل درباره آن آثار تولید و عرضه می‌شوند. اما در کنار گرایش‌های تخصصی و پژوهشی، آثار مذهبی با در نظر گرفتن سلایق عمومی همچنان ضبط و تولید می‌شوند که ماه نی و خورشید با صدای امیرحسین مدرس از جمله آن آثار هستند.
همان طور که اشاره شد، عمده آثار مذهبی در حوزه موسیقی از نوحه‌ها و نغمات تعزیه مبتنی بر موسیقی ایرانی الهام گرفته‌اند.
غالب سازبندی‌ها به لحاظ رنگ‌آمیزی در تنظیم قطعات نیز اشاره‌ای به سازهای کاربردی در تعزیه‌ها، مثل کلارینت و ترومپت و طبل دارند.
استفاده از نی به عنوان‌‌سازی که فضای اصیلی از اندوه و حزن را ایجاد می‌کند، در تنظیم این قطعات قابل ملاحظه است. البته آهنگسازان صرفاً به این سازها بسنده نکرده و از سازهای زهی نیز در پر رنگ‌تر شدن و ایجاد طعمی موسیقایی بهره می‌برند.
به طور کلی موسیقی مذهبی در طول سالیان جایگاه خود را در میان گونه‌های مختلف موسیقی پیدا کند و صرفنظر از برخی آثار که فاقد ارزش‌های هنری و معنوی هستند، آثار قابل قبولی در این حوزه تولید شده است.

منبع: / روزنامه / ایران ۱۳۹۰/۰۹/۸
نویسنده : محبوبه حاجی علیان