تعطیلات مدارس واوقات فراغت طولانى کودکان، نوجوانان و جوانان نه تنها مورد توجه اولیاى خانه و مدرسه بوده و هست، بلکه در سطح کلان جامعه ذهن مسؤولین و دست‏اندرکاران اداره کشور را نیز پیوسته به خود مشغول کرده است، به طورى که از ماه‏ها قبل در تدارک و تهیه زمینه‏هاى لازم براى بهتر استفاده کردن از اوقات فراغت‏حدود 20 میلیون دانش‏آموز مى‏باشند.
موضوع اوقات فراغت از جمله مسائلى است که همیشه مورد بحث و بررسى صاحب نظران علوم تربیتى، روان‏شناسان، جامعه‏شناسان و تمام افرادى که در حوزه تعلیم و تربیت‏خود را سهیم مى‏دانند، بوده است. انسان در پرتو پیشرفت صنعت و تکنولوژى و پدید آمدن دستگاه‏ها و ابزار مختلف ماشینى روز به روز با اوقات خالى و فراغت‏بیش‏ترى مواجه مى‏شود؛ زیرا به جاى آن‏که مثل گذشته، هفته‏اى ده‏ها ساعت صرف کارهاى پر مشقت و طاقت‏فرسا کند، با بهره گرفتن از امکانات جدید و پرداختن به امور آسان‏تر و کوتاه‏تر - که در هفته به پنجاه ساعت هم نمى‏رسد - بهره بیش‏تر و مناسب‏ترى از مواهب زندگى مى‏برد. امروزه بیش‏تر جامعه‏شناسان و نیز اقتصاددانان بر این‏باور هستند که تحول و پیشرفت عصر جدید به سوى «تمدن فراغت‏» در حرکت است.

تعریف و مفهوم اوقات فراغت
فراغت در لغت‏به «آسودگى‏»، «آسایش‏»، «آسوده شدن از کار»، «آزاد بودن از کار روزانه‏» و هر گونه فرصت و مجال دیگر و نظایر آن معنى شده است. بنابراین اوقات فراغت در معناى لغوى به فواصل زمانى روزمره - که خارج از انجام اعمال حیاتى و ضرورى انسان است - اطلاق مى‏گردد که مى‏تواند در جهت انجام امور دلخواه مورد استفاده قرار گیرد. اما صاحب نظران و دانشمندان علوم مختلف درباره معناى اصطلاحى آن به یک تعریف مشترکى دست پیدا نکرده‏اند، ولى مى‏توان تعریف گروه بین‏المللى جامعه‏شناسى را تعریف مناسبى تلقى کرد. این گروه اوقات فراغت را چنین تعریف کرده است:
«اوقات فراغت مجموعه‏اى از اشتغالات است که فرد کاملا به رضایت‏خاطر یا براى استراحت‏یا براى تفریح یا به منظور توسعه آگاهى‏ها و یا فراگیرى غیر انتفاعى و مشارکت اجتماعى داوطلبانه، بعد از رهایى از الزامات شغلى، خانوادگى و اجتماعى به آن مى‏پردازد.» (1)
با این تعریف مى‏توان نتیجه گرفت که اوقات فراغت فرصت مناسبى را در اختیار انسان مى‏گذارد تا خستگى کار روزانه را از تن خویش بیرون کند و با انگیزه بهتر و یا بازیابى نیرو و آمادگى بیش‏تر، به فعالیت‏هاى خود ادامه دهد.
حضرت على‏علیه السلام در این‏باره مى‏فرماید: «فرح و شادمانى، باعث‏بهجت و انبساط روح و وجد و نشاط مى‏شود.» (2)

اسلام و اهتمام به اوقات فراغت
در دین اسلام به مساله «وقت‏» توجه زیادى شده، تا جایى که خداوند در قرآن به مفردات و اجزاء وقت و زمان از جمله به «شب‏»، «روز»، «فجر»، «صبح‏»، «نیم روز» و «عصر» قسم یاد کرده است.
قسم یاد کردن خداوند به یکى از این اجزاء و مفردات زمان، نشانه عظمت و اهمیت آن است؛ یعنى خداوند بدین وسیله مى‏خواهد فوائد و آثار و اهمیت زمان را به انسان متذکر شود.
ائمه اطهارعلیهم السلام نیز براى چگونگى گذراندن اوقات شبانه‏روز، دستورالعمل‏هاى خاصى ارائه فرموده‏اند؛ از جمله امام رضاعلیه السلام در این‏باره مى‏فرماید:
«سعى کنید اوقات خود را به 4 بخش تقسیم کنید؛ ساعتى را براى مناجات و ارتباط با معبود قرار دهید، ساعتى را براى امرار معاش و کسب روزى اختصاص دهید و ساعتى را براى ارتباط و معاشرت با برادران و افراد مورد اعتماد و وثوق خود صرف کنید. [یعنى کسانى که کژى‏ها و عیوبتان را به شما تذکر مى‏دهند و در باطن به شما علاقه‏مند هستند] و ساعتى را نیز براى لذت بردن از امور حلال و غیر حرام خالى نگه دارید [گذران اوقات فراغت]. در پرتو وجود بخش چهارم از اوقات است که مى‏توانید به 3 بخش دیگر ساعات زندگى نایل آیید و بهره لازم را ببرید.» (3)
گفتار و سخن امام هشتم‏علیه السلام حکایت از این دارد که رهبران دین و ائمه معصومین‏علیهم السلام به مساله اوقات فراغت انسان اهمیت زیادى داده‏اند؛ تا جایى که امکان بهره‏بردارى کامل و مناسب از 3 بخش دیگر زندگى و توجه به امر معاد و معاش را نیز مشروط به اختصاص دادن ساعتى از زمان به بهره‏مندى لذایذ مشروع و مواهب مادى خدادادى دانسته‏اند.
بنابراین پرداختن به استراحت و آسایش و لذت بردن از مواهب طبیعى در اوقات فراغت، از جمله نیازهاى طبیعى و فطرى انسان است.

اوقات فراغت از منظر روان‏شناسى
برنامه‏ریزى صحیح در زمینه اوقات و بهره‏گیرى مناسب از آن مى‏تواند اثرات مثبت فراوانى در زندگى انسان بر جاى گذارد. در زیر به برخى از این اثرات اشاره مى‏کنیم:

1- اوقات فراغت و خلاقیت: تحقیقات انجام شده در زمینه ویژگى‏هاى افراد خلاق نشان مى‏دهد که آنان علاوه بر این‏که از هوش سرشار و صراحت و انعطاف‏پذیرى بالایى برخوردار هستند، از اوقات فراغت‏خود حداکثر بهره را گرفته و با آزاداندیشى و تفکر خلاق خود، مسائل مختلف را بررسى مى‏کنند و در این فرصت‏هاى آزاد به راه حل‏هاى نو دست مى‏یابند؛ زیرا وجود فشار زمان یا فشار وقت در غیر ایام فراغت و در زندگى روزمره، زمینه‏ساز تنش و اضطراب بوده و وجود اضطراب شدید نیز یکى از آفات تفکر خلاق است.
علاوه بر این تحقیقات و مطالعات انجام شده حاکى از آن است که اوقات فراغت همواره بستر مناسبى براى خلاقیت‏ها و نوآورى‏ها بوده است؛ زیرا انسان در اوقات فراغت مى‏تواند با طیب خاطر و آزادانه اندیشه کند و در حل مسائلى که در حوزه شناختى او مطرح است از تفکر خلاق خود بهره بگیرد.

2- اوقات فراغت و بهداشت روانى: وجود اوقات فراغت در طول زندگى مى‏تواند نقش مؤثرى در سلامت و بهداشت روانى افراد داشته باشد. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکرى یا عملى افراد، خستگى جسمى و ذهنى انسان را به دنبال دارد به گونه‏اى که فرد به تدریج نشاط و شادابى خود را از دست مى‏دهد.
فقدان حداقلى از اوقات فراغت در زندگى روزمره باعث افزایش اضطراب و فشار روانى شده، زمینه اختلال در قواى حسى و ادراکى را فراهم مى‏کند. در طول سال تحصیلى نیز هرگز نباید شاگردان را به مطالعه مستمر و بى‏وقفه مجبور کرد و مانع از استفاده آن‏ها از زنگ‏هاى تفریح و استراحت و بهره‏گیرى از اوقات فراغت‏شد؛ زیرا فشار ذهنى و روانى ناشى از فعالیت‏ها و مشغله‏هاى مستمر نه تنها موجب ایجاد اختلال در بهداشت روانى فرد مى‏شود، بلکه قدرت فراگیرى، ادراک مطالب و نگهدارى ذهنى را به حداقل مى‏رساند.

3- اوقات فراغت و اصلاح رفتار: کثرت و استمرار فعالیت‏هاى ذهنى و درسى و یا عملى در زندگى روزمره بدون بهره‏گیرى از فرصت‏هاى آزاد ممکن است‏به تدریج موجب پدیدار شدن بعضى از عادات یا رفتارهاى نامطلوب در انسان شود. این مساله در بین دانش‏آموزان مدارس به ویژه در مقطع راهنمایى و متوسطه به دلیل تراکم و فشردگى برنامه‏هاى درسى بیش‏تر قابل ملاحظه است. باید توجه داشت که انحرافات اخلاقى و رفتارى به صورت ناگهانى ظاهر نمى‏شود، بلکه به تدریج پدیدار مى‏گردد.
بنابراین، از اوقات فراغت مى‏توان به عنوان مناسب‏ترین زمینه براى اصلاح بسیارى از اختلالات رفتارى پرخاشگرى، افسردگى، کم‏رویى و... بهره گرفت.

4- اوقات فراغت و بهره‏گیرى از توان و استعداد دانش‏آموزان: به طور متوسط دانش‏آموزان روزانه بیش از 3 ساعت و در ایام تعطیلى در حدود 10 ساعت وقت فراغت دارند که باید به نحوى گذرانده شود. (4)
بنابراین، ایام تابستان بیش‏ترین وقت‏براى بهره‏گیرى از این توان و استعدادهاى موجود و بالقوه دانش‏آموزان است. با به کارگیرى نیرو و توان و استعدادهاى مختلف دانش‏آموزان در اوقات فراغت، از هدر رفتن و هرز دادن نیروهاى نسل جوان و نوجوان جلوگیرى به عمل خواهد آمد و در نتیجه، مى‏توان آن‏ها را با انواع فعالیت‏هاى شناختى و ذهنى و یا کارهاى فنى و تجربى آشنا نمود تا در جهت کمک به خانواده و جامعه خود و خودکفایى آن‏ها مؤثر و مفید واقع شوند؛ به ویژه پرداختن به آن نوع فعالیت‏هایى که مطابق میل و رغبت و علاقه قلبى آنان باشد.
در خاتمه لازم است توجه اولیا و مربیان و خانواده‏ها را به این هشدار مهم معطوف داریم که على‏رغم تمام ثمرات مثبت اوقات فراغت و لزوم وجود آن در زندگى هر انسان، یک واقعیت تلخ و ناخوشایند نیز در لابلاى آن به چشم مى‏خورد و آن این که به خاطر نبودن برنامه‏هاى آموزشى و تربیتى فراگیر و کمبود امکانات و ضعف اقتصادى و فقر بعضى اقشار مردم و عدم امکان بهره‏گیرى از برنامه‏هاى مختلف در اوقات فراغت‏به خصوص در تعطیلات طولانى تابستان و... زمنیه افزایش بزهکارى‏ها و انحرافات اخلاقى نیز بیش‏تر فراهم مى‏شود. بررسى‏ها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهکارى کودکان و نوجوانان حاکى از این واقعیت تلخ است که در اغلب موارد انحرافات اخلاقى و آسیب‏پذیرى‏هاى اجتماعى با اوقات فراغت دانش‏آموزان همبستگى دارد؛ یعنى همواره شروع یا افزایش کژروى‏ها و بزهکارى‏هاى کودکان و نوجوانان در ایام فراغت‏به خصوص در طول تعطیلات مدارس بوده است. این مساله مى‏تواند از طرف خانواده‏ها کاملا ملموس و مشهود باشد که اکثر انحرافات اخلاقى دانش‏آموزان در ایام فراغت و تعطیلات شکل مى‏گیرد؛ به گونه‏اى که بعضى از دست‏اندرکاران علوم تربیتى چنین تعبیر کرده‏اند: «تابستان دریچه‏اى به سوى بزهکارى و انحراف اخلاقى‏». بنابراین، در چنین شرایطى، خانواده‏هایى که علاقه‏مند به تربیت صحیح فرزندان خود هستند باید این هشدار را جدى تلقى کنند و با توجیه عقلانى و منطقى فرزندان عزیر خود به بهره‏گیرى صحیح و مناسب از فرصت‏ها، زمینه پیشگیرى هر گونه انحراف و کژى اخلاقى را فراهم نمایند.

پى‏نوشت‏ها:
1- تحف العقول، چاپ جامعه‏مدرسین، ص 410
2- مجموعه مقالات سمینار ملى رفاه اجتماعى، سازمان برنامه و بودجه، ص 147
3- قال على‏علیه السلام: «السرور یبسط النفس و یشیر النشاط‏»
4- مجله تربیت، شماره 10، سال هشتم، ویژه‏نامه تابستان 1372

منبع: سایت  ای رسانه ۱۳۸۵/۰۵/۲۳
نویسنده : محمدرضا احمدى
در صورت پاسخ به نظر من، مرا با خبر کن