“آسیب شناسی” رفتار و گفتار مسلمانان در جامعه اسلامی و بررسی کارنامه آنان در “امر به معروف و نهی از منکر” برای آسیب زدایی ورفع ضعف ها و احیای آن ضرورت دارد.
این آسیب شناسی از راه های گوناگون امکان پذیر است اما راه برتر و قطعی در این زمینه، بهره گیری از گنجینه بی نظیر احادیث اهل بیت(ع) و سنجش و مقایسه و تطبیق با رفتار وگفتار آنان است.
مرجعیت علمی مسلمانان و مرجعیت سیاسی جامعه اسلامی و جهان بشری به اهل بیت (ع) اختصاص دارد، از این رو گفتار ورفتار آنان بهترین منبع شناسایی راه سعادت است. در زمینه امر به معروف و نهی از منکر پرسش هایی مطرح است از جمله این که مواضع ورفتار و گفتار ناروا در زمینه امر به معروف و نهی از منکر کدام است؟ عمل و اجرای امر به معروف و نهی از منکر از کجا آسیب دیده است و آسیب می بیند ؟ عوامل دور شدن مردم از امر به معروف و نهی از منکر چیست؟ یکی از آفات بزرگ در حوزه امر به معروف و نهی از منکر که از سوی اهل بیت(ع) بیان شده است “تواکل” می باشد. اما تواکل چیست؟ ریشه های آن کدام است ؟ آثار آن چه می باشد ؟ نگارنده در این تحقیق در راستای پاسخ به پرسش هایی درباره تواکل گام بر می دارد.

تواکل در حدیث رضوی(ع)
از آسیب های بزرگ در زمینه امر به معروف و نهی از منکر و موانع فراگیری آن در جامعه اسلامی “تواکل” است.این خطر بزرگ را امام رضا(ع) یادآوری کرده واهل ایمان و شیعیان را از آن بازداشته اند. محمدبن عرفه از امام رضا (ع) نقل کرده که فرمودند: کان رسول ا... (ص)یقول: اذا امتی تواکلت (تواکلوا) الامر بالمعروف و النهی عن المنکر فلیاذنوا بوقاع من ا...:زمانی که امت من در امر به معروف و نهی از منکر تواکل کنند، باید خود را آماده نزول عذاب الهی کنند.

سند حدیث
این حدیث رضوی نبوی سند صحیح و معتبری دارد و در کتب حدیثی مهم و مورد اعتماد ذکر شده است. ثقة الاسلام ابوجعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی در فروع کافی و شیخ توسی در تهذیب الاحکام و شیخ صدوق در عقاب الاعمال وشیخ حر عاملی در وسائل الشیعه و علامه مجلسی در بحارالانوار و فیض کاشانی در المحجة البیضاء و دیگر کتب این حدیث را ذکر کرده اند. بنابراین حدیث نبوی تواکل که از طریق امام رضا (ع) رسیده است،در دو کتاب از کتب اربعه دارای اعتبار عالی ومورد اعتماد شیعیان جهان کافی و تهذیب الاحکام و سایرکتب ارزشمند حدیثی شیعه نقل شده است. روشن است که تمام احادیث امامان (ع) از طریق پیامبر خدا با وحی الهی پیوند دارد وگاهی در آغاز حدیث به این ارتباط واتصال در بیان اهل بیت(ع) تصریح شده است.در«حدیث تواکل”، امام رضا (ع) یادآوری کرده اندآن چه می گویند از پیامبرخدا حضرت محمد (ص) است و به صراحت فرموده اند: “کان رسول ا... یقول” پیامبر خدا فرموده است.پس حدیث تواکل حدیث رضوی است که در آن امام رضا (ع) منبع حدیث و گوینده آن را که وحی وپیامبر خداست، معرفی کرده اند. با توجه به صحت و اعتبار سند «حدیث تواکل» باید محتوای حدیث را شناخت و از آن بهره برد.

چیستی تواکل
بر اساس این حدیث رضوی نبوی “تواکل” ناهنجاری و گرایش و رفتار نادرست و بیماری خطرناک و آسیب زیان بار در بین امت اسلامی و مسلمانان جهان است. شناخت مفهوم و معنای تواکل و ریشه ها و آثار آن، برای درمان این بیماری وفرهنگ سازی الهی و ایجاد شور ونشاط در اجرای امر به معروف و نهی از منکر بسیار موثر و سودمند است. بررسی مفهوم لغوی و اصطلاحی تواکل در شناسایی این بیماری و تلاش برای درمان آن، به محققان کمک می کند. تواکل مصدر باب تفاعل از ماده وکل است. راغب اصفهانی نوشته است: التوکیل ان تعتمد علی غیرک و تجعله نائبا عنک و الوکیل فعیل بمعنی المفعول وکیل کردن این است که بر غیر اعتماد کنی و او را نائب از خودت قرار دهی و وکیل فعیل به معنای مفعول است. حسن عمید در معنای وکیل می نویسد: گماشته، نماینده، کسی که به او اعتماد کنند وکاری را به او بسپارند، کسی از طرف کس دیگر برای انجام دادن کاری تعیین شود. «ماده وکل به باب تفاعل برود تواکل می گردد و آن چه در ثلاثی مجرد آن یک طرفه جاری بود در ثلاثی مزید آن در باب تفاعل به صورت دو طرفه جاری می شود،چون در باب تفاعل هر دو طرف فاعل اند و معنی و مفهوم ماده هر فعل به دوطرف نسبت داده می شود ! معنای وکیل هر چه باشد در تواکل در دو طرف هست.» راغب اصفهانی می گوید: تواکل القوم اذا اتکل کل علی الآخر. قوم تواکل کردند زمانی به کار می رود که هر یک بر دیگری اتکال و کار را به دیگری واگذار کند! ابن منظور نیز در تعریف مواکله می نویسد: هو من الاتکال فی الامور و ان یتکل کل واحد منهما علی الآخر. آن از واگذار کردن امور است و این که هر یک از آن دوکار را بر دیگری واگذار کند.
ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری گفته است از ماده وکل، تواکلوا ساخته شده است و هم معنی هستند ولی در تواکل هر دو طرف یکدیگر را وکیل می گیرند. سعید خوری شرتونی لبنانی تواکل و مواکله را به یک معنی شمرده و نوشته است: تواکله
الناس:ترکوه و لم یعینوه فیما نا به و تواکلا الکلام: اتکل کل واحد علی صاحبه فیه مردم در آن تواکل کردند یعنی آن را ترک و رها کردند و اورا در آن چه نایب گرفته بود یاری و کمک نکردند و آن دو در کلام تواکل کردند یعنی هر یک از آن دو بر دیگری در آن کلام اتکال وبه او واگذار کرد. علی اکبرغفاری در تعلیق بر این حدیث در تصحیح کتاب المحجة البیضاء نوشته است: تواکلوا ای تقاعدوا و تواکل القوم ای اتکل بعضهم علی بعض. تواکلوا یعنی دست برداشتند و نشستند ! و تواکل القوم یعنی برخی بر برخی اتکال کردند و کار را به یکدیگر واگذار کردند.
علی اکبر دهخدا در معنای تواکل می نویسد: تر ک دادن، ترک گفتن کسی و یاری نکردن،بر یکدیگر اتکال کردن، بر یکدیگر اعتماد کردن. فؤاد افرام البستانی می گوید: تواکل القوم یعنی این قوم به یکدیگر اعتماد و تکیه کردند وکارهای یکدیگر را به هم سپردند و تواکلوه یعنی او را ترک کردند و به او کمک نکردند و تواکلوا الکلام یعنی هر یک بیان سخن را به دیگری احاله کردند و از یکدیگر خواستند سخن را بیان کند. با توجه به مفهوم وکالت و تواکل در کتب لغت، روشن می شود “تواکل” درباره امر به معروف و نهی از منکر به معنای موکول کردن انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر به یکدیگر، به هم سپردن، همدیگر را وکیل گرفتن، یکدیگر را نماینده قرار دادن، از یکدیگر خواستن، به هم حواله دادن، بر عهده یکدیگر گذاشتن، به گردن یکدیگر انداختن، از انجام کار شانه خالی کردن، مسئولیت را به یکدیگر واگذار کردن، اظهار ناتوانی کردن، ترک کردن و رها کردن است. تواکل در زمینه امر به معروف و نهی از منکر در امت رسول ا... روی می دهد. تواکل کار دشمنان دین و دشمنان پیامبر خدا و مخالفان مذهب نیست بلکه امری است که در بین مدعیان امت پیامبر پیدا می شود. اگرچه دشمنان دین در راه فراهم کردن بستر تواکل و زمینه سازی برای تواکل و بهره برداری از تواکل تلاش می کنند ولی بدون اقدامات دشمنان خارجی نیز امکان دارد در جامعه اسلامی در ارتباط با مسئولیت بزرگ امر به معروف و نهی از منکر تواکل روی دهد. باید ریشه های بیماری تواکل را شناخت و تواکل را ریشه کن ساخت تا امت اسلامی از ناهنجاری تواکل نجات یابد و امر به معروف و نهی از منکر احیاء شود و جامعه اسلامی ومردم جهان از آثار و برکات امر به معروف و نهی از منکر برخوردار شوند.

عوامل و ریشه های تواکل
با روشن شدن ماهیت و چیستی “تواکل” و با آشکار شدن ابعاد درد، برای درمان درد باید عوامل و ریشه ها را شناخت و آن را از بین برد. شناسایی همه عوامل بازدارنده از امر به معروف و نهی از منکر و موانع اجرای آن در تواکل شناسی وبرای نابود کردن تواکل لازم است.چرا یک فرد مسلمان و شیعه اهل بیت(ع) از امر به معروف و نهی از منکر دوری می کند ؟ چرا ظرفیت بالای سازندگی امر به معروف و نهی از منکر نادیده گرفته شده است ؟ چرا وچگونه دیانت و ترک امر به معروف و نهی از منکر با هم سازگار شده اند؟ چه مواردی مسلمانان را از امر به معروف و نهی از منکر باز می دارد ؟ باید اسباب و علل این وضعیت غیر اسلامی و سیاه، درحوزه اجرا وعمل به مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر را شناسایی کرد تا ریشه های تواکل روشن شود. با پاسخ به این پرسش ها علل تواکل بازشناسی می شود.
آسیب شناسی و آسیب زدایی در جامعه اسلامی شیعی در حوزه امر به معروف و نهی از منکر وابسته به تواکل شناسی و توانمندسازی مسلمانان در تواکل زدایی است. علل تواکل بسیار است، از این رو مبارزه با تواکل کاری سخت وپر زحمت و رنج است و اراده و همت عالی می طلبد.
«ضعف ایمان و تقوا و باورهای دینی”، “ضعف وجدان بیدار اخلاقی”، “ناامیدی از تاثیر و تغییر”، “فشارهای خرد کننده اقتصادی و دلمشغولی و گرفتاری به تامین نیازهای اساسی زندگی”، “غرب زدگی و تقلید از فرهنگ غرب”، “پیروی از هوای نفس و وسوسه های شیطانی”، “ناآگاهی از پیامدهای ترک امر به معروف و نهی از منکر”، «بی خبری از آثار و برکات بی نظیر امر به معروف و نهی کننده از منکر”، “سقوط اعتبار و پایگاه و احترام اجتماعی امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر”، “نبود صبر و پایداری”،”احساس تنهایی”، “حرص و آز”، “سختی ها ورنج ها و مشکلات در عمل به مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر”، “بی اطلاعی از اجر و پاداش فراوان تلاش در زمینه امر به معروف و نهی از منکر”، “سودجویی ومصرف گرایی و رفاه طلبی”، “جوزدگی و همرنگی با جماعت”، “ترس از جنگ روانی و نکوهش و سرزنش دیگران”، “توسعه ارتباطات و رسانه ها در دهکده جهانی”، “افزایش ناهنجاری ها و رواج منکرات” و «شرم ناروا” از عوامل تواکل و ترک امر به معروف و نهی از منکر است.
پیامبر خدا(ص) در ریشه یابی تواکل فرموده اند: غشیکم السکرتان: سکره حب العیش و حب الجهل فعند ذلک لاتأمرون بالمعروف و لاتنهون عن المنکر. دو مستی شما را فرا گرفته است: مستی عشق به زندگی و مستی عشق به نادانی ! با این دو مستی امر به معروف و نهی از منکر نمی کنید!
ماده “غشی” زمانی به کار می رود که چیزی پدید آید و تمام فکر و ذکر انسان را مشغول کند و فرا بگیرد و چیز های دیگر را بپوشاند. علاقه انسان ها به عیاشی و عشق به زندگی آرام و بی دغدغه و بی دردسر و میل به آرامش و رفاه طلبی وخوش گذرانی و عشق به نادانی و رهایی ازمسئولیت های آگاهی، عامل تواکل وترک امر به معروف و نهی از منکر است.

پیامدهای تواکل
نتیجه ذاتی تواکل “ترک امر به معروف و نهی از منکر» است، ازاین رو در برخی نسخه ها در متن حدیث نبوی رضوی به جای تواکلت “ترکت” را گذاشته اند. تواکل عامل ترک و رها شدن امر به معروف و نهی از منکر است.زمانی که هر فردی انجام امر به معروف و نهی از منکر را به دیگری واگذار کند و هیچ کس خود به این امر نپردازد، هرگز امر به معروف و نهی از منکراجرا نخواهد شد. در وضعیتی که هیچ یک از افراد جامعه حاضر نشوند خود به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر عمل کنند و این مسئولیت را به گردن دیگری بیندازند، امر به معروف و نهی از منکر زمین می ماند. آن جا که دو نفرند وهر یک دیگری را در انجام یک کار وکیل بگیرد و هیچ یک پیشگام در عمل نشوند و هر یک به دیگری بگوید تو انجام بده ! سرانجام آن کار انجام نخواهد شد.
«تواکل» و”ترک امر به معروف و نهی از منکر”علت ومعلول اند پس در تواکل تمام پیامدهای خطرناک ترک امر به معروف و نهی از منکر جاری خواهد شد. در “حدیث تواکل” پایان دردناک تواکل گزارش شده است. اثر تواکل عذاب الهی است. امام رضا(ع) به اهل تواکل هشدار داده اند که آماده عذاب الهی از سوی پروردگار باشند. مطابق “حدیث تواکل” به بیان پیامبر خدا (ص) و امام رضا(ع) “وقاع من ا...” اثر تواکل است. وقاع مصدر است و به معنای “عذاب شدید الهی” یا «جنگ” است. اهل تواکل بی گمان گرفتار عذاب الهی می شوند چون با تواکل خود اذن نزول عذاب را صادر کرده اند. اهل تواکل در جنگ با خدا قرار دارند چون با تواکل تکلیف شرعی بزرگ خویش را رها و ترک کرده اند. بازتاب تواکل، تجسم و تحقق عذاب الهی بر بشریت است. محمد بن عرفه راوی حدیث تواکل، در حدیث دیگری ضرر و زیان تواکل و ترک امر به معروف و نهی از منکر را از قول امام رضا (ع) آورده است. وی گفته است شنیدم امام رضا (ع) فرمود: لتأمرن بالمعروف و لتنهن عن المنکر اولیستعملن علیهم شرارکم فیدعوخیارکم فلایستجاب لهم. باید امر به معروف ونهی از منکر کنید یا بدانتان بر شما حاکم می شوند پس خوبانتان دعا می کنند و دعای آنان مستجاب نمی شود. مطابق بیان امام رضا (ع) در این حدیث رضوی، پیامد تواکل وترک امر به معروف و نهی از منکر، سلطه اشرار و نابودی دین و سنت های الهی و کنار گذاشتن خوبان و بی اثر شدن دعای آنان است.

منبع: / روزنامه / خراسان ۱۳۹۰/۰۷/۱۳
نویسنده : محمد رضا جواهری