روزنامه شرق ، یکشنبه ۲۳ آذر ۱۳۸۲ - ۱۹ شوال ۱۴۲۴ - ۱۴ دسامبر ۲۰۰۳

مصطفی ایزدی: پیش از این که کتاب «جنبش دانشجویی تبریز، به روایت اسناد و خاطرات» را بگشایم و به معرفی آن بپردازم، چکیده ای از خاطرات مربوط به تاریخچه تألیف این کتاب را که از شش سال قبل آغاز شد و حقیر نیز همگامی گاه و بیگاهی با پدیدآورندگان آن داشته ام، تقدیم می دارم.

دانشگاه تبریز در فاصله بین سال های ۱۳۵۶ _ ۱۳۵۰ در شرایط مشابه با دانشگاه های بزرگ کشور، دانشجویان و دانش آموختگانی را از درون میدان مبارزه با رژیم پهلوی وارد عرصه خدمت به مردم و میهن کرد که در کثرت و همبستگی و ایستادگی بر مواضع انقلاب اسلامی، همانندی نداشتند. در توضیح این ادعا می توان گفت که فضای سیاسی دانشگاه تبریز در سال های مورد اشاره، از گرایش های غیرمذهبی که متأثر از روشنفکران و نویسندگان آذربایجانی  سال های نه چندان دور آن خطه بود، به سوی گرایش های مذهبی متأثر از نهضت امام خمینی (ره) تغییر جهت داد، به گونه ای که سه چهار سال پایانی رژیم پهلوی، که اوج مبارزات ضدامپریالیستی و ضداستبدادی مردم مسلمان ایران بود، اندیشه غالب بر تحرکات دانشجویی، تفکر مذهبی و رهبری فعالیت های عمده دانشجویی، اعم از فعالیت های سیاسی، فرهنگی، ورزشی، هنری و اجتماعی با دانشجویان متدین بود. همین امر زمینه ساز یک همبستگی و وحدت در بین جوانان مذهبی دانشکده های مختلف در فعالیت های داخل دانشگاه و حرکت های بیدارگرانه در جامعه سنتی شهر تبریز شده بود. قدرت این همبستگی تا حدی بود که نه تنها تلاش های غیرمذهبی معدود دانشجویان چپی، بلکه یارگیری تشکل های تندرو مذهبی فعال در عرصه دانشگاه ها مانند هواداران سازمان مجاهدین خلق ایران، نتوانستند این همبستگی را نابود سازند.پس از پیروزی انقلاب اسلامی، خیل عظیم دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشگاه تبریز وارد ارگان های انقلابی و نهادها و سازمان های اداری وابسته به نظام نوپای اسلامی شدند و هر کدام برحسب تخصص و توانایی خود باری از مسئولیت اداره جامعه را به دوش گرفتند و تا امروز که ۲۵ سال از آن سال های به یادماندنی می گذرد، بسیاری از دانش آموختگان دانشگاه تبریز در مسئولیت های حساس و کلیدی نظام اسلامی انجام وظیفه می کنند.جمعی از اعضای دولت خاتمی (۵نفر)، فرماندهی کل و جمعی از فرماندهان سپاه پاسداران، تعداد قابل توجهی از معاونان وزرا، تعدادی از استانداران، تعدادی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، جمعی از کارشناسان و متخصصان فنی عمرانی کشور و بالاخره چهره های شاخصی از شهدای جنگ تحمیلی، از میان همین دانشجویان و دانش آموختگان متعهد و متدین که جنبش دانشجویی تبریز را در دوران سخت مبارزه، زنده و پویا نگهداشته بودند، هستند.ده سال قبل به پیشنهاد و پایمردی چند نفر از فارغ التحصیلان دانشگاه تبریز، مقرر شد دوستان و همرزمان دوران مبارزات دانشجویی که با تفکر مذهبی پیوند خورده بودند _ با هر گرایش و خط و فکری که امروز دارند _ در همایش های فصلی  گردهم آیند تا ضمن تجدید دیدار با یکدیگر، خاطرات زندگی و تحصیل در دانشکده  ها، خوابگاه ها و خانه های جمعی محلات شهر تبریز را زنده کنند و به یاد روزهای با هم بودن و با هم فریاد زدن علیه ستم و بیدادگری، ساعاتی را با هم باشند. به ویژه این که آموزه های مبارزات دانشجویی و خاطرات جوانی را برای فرزندان شان در محیطی خاطره انگیز بازگو نمایند.این ایده جامه تحقق پوشید و در دو سال اول، هر سه ماه یک بار و در چند سال اخیر هر شش ماه یکبار، همایشی چند ساعته با حضور بسیاری از فارغ التحصیلان مذهبی بیست سی سال قبل دانشگاه تبریز _ با گرایش های متنوع امروزی _ به اتفاق خانواده هایشان در تهران و مراکز استان ها تشکیل شده و این سنت حسنه، همچنان ادامه دارد.در حاشیه یکی از این گردهمایی هایی که حدود شش سال قبل در دانشگاه تبریز برگزار شد، کمیسیونی شکل گرفت تا طرحی برای جمع آوری خاطرات دوران دانشجویی تهیه شود. در آن کمیسیون مقرر شد لیستی از فعالان پیشتاز دانشجویی دانشگاه تبریز که در مبارزات منجر به پیروزی انقلاب اسلامی حضور داشتند آماده شود.

اجرایی شدن طرح، با سپردن کار ضبط و تدوین خاطرات دانشجویان به دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری سازمان تبلیغات آغاز گردید. مسئولان این دفتر _ خصوصاً برادرانی که در واحد تاریخ شفاهی انقلاب فعالیت می کردند، با حمایت همه جانبه استاندار وقت آذربایجان شرقی و وزیر فعلی مسکن و شهرسازی و با تلاش گسترده مسئول واحد تاریخ شفاهی، طی هشت ماه با بیش از یکصد نفر از فعالان جنبش دانشجویی قبل از پیروزی انقلاب مصاحبه کرده و خاطرات آنان را که نزدیک به دویست ساعت است، ضبط و از نوار پیاده کردند.این مصاحبه ها ابتدا در اختیار یکی از نویسندگان شناخته شده تاریخ معاصر قرار گرفت تا به صورت یک کتاب درآید. وی جزوه ای ۱۸۰ صفحه ای به نام «درآمدی بر جنبش دانشجویی تبریز» حاصل آورد، اما این جزو به دلایل متعدد قابلیت انتشار در قالب کتاب نیافت. لذا اعضای ستاد برگزاری همایش مذکور _ که نام ستاد بزرگداشت شهدای دانشگاه تبریز بر آن نهاده شده است _ تصمیم گرفتند که فرد دیگری از مجموعه خاطرات و اسناد موجود در مراکز مختلف، کتاب جدیدی بپردازد. از میان علاقه مندان به تدوین تاریخ معاصر، قرعه  فال به نام آقای رحیم نیکبخت که از مؤلفان مرکز استناد انقلاب اسلامی است، درآمد و ایشان با جدیت تمام و با بهره گیری از تمامی خاطرات ضبط شده و کتب و جراید و آرشیوهای موجود، کتاب «جنبش دانشجویی تبریز به روایت اسناد و خاطرات» را زیر نظر چند نفر از دانش آموختگان دانشگاه تبریز، تألیف کرد. این کتاب که توسط انتشارات «سوره مهر» وابسته به حوزه هنری، چاپ و منتشر شد، اکنون در اختیار پژوهشگران تاریخ معاصر ایران و علاقه مندان به مطالعه در موضوع جنبش دانشجویی سال های واپسین نظام شاهنشاهی، قرار دارد.

- معرفی کتاب

«تبریز در تاریخ معاصر ایران به عنوان دومین شهرسیاسی کشور، جایگاه قابل توجهی داشته است؛ در جریان مشروطیت، در قیام شیخ محمد خیابانی در دوره رضاشاه و پس از شهریور ماه ۱۳۲۰، در جریان غائله فرقه دموکرات که مانند وصله ای ناجور بر قامت این شهر در بیست و یکم آذر ماه ۱۳۲۴ نمایان شد. پیش از این حوادث هم دیوارهای زخم خورده ارک تبریز رویدادهای مختلفی را به چشم دیده است: اعلام مذهب تشیع، اشغال توسط نیروهای عثمانی، اشغال توسط ارتش روسیه، عاشورای سال ۱۳۳۰ قمری و...

فرقه دموکرات آذربایجان در مدت حکومت یک ساله خود دست به اقدامات گسترده ای در زمینه فرهنگ، عمران و آبادی آذربایجان زد. از جمله اقدامات آنها تأسیس دانشگاه تبریز بود. اتکا به نیروهای بیگانه، دست کشیدن روس ها از حمایت آنها و نداشتن مشروعیت مذهبی، دولت آنها را مستعجل کرد. با این حال ضرورت انجام اقدامات عمرانی، فرهنگی و بهداشتی در آذربایجان و تبریز از بین نرفت. حکومت پهلوی با اکراه بسیار دانشگاه تبریز را مجدداً با همان تابلوی زنگ خورده فرق دموکرات بازگشایی کرد و به این ترتیب دانشگاه تبریز به عنوان قدیمی ترین دانشگاه ایران پس از دانشگاه تهران فعالیت خود را شروع کرد. دانشگاه تبریز نمی توانست از نقش سیاسی و تاریخی شهر تبریز تأثیر نگیرد و خواه ناخواه در بستری قرار گرفت که سابقه ممتدی در مبارزات سیاسی و مذهبی داشت. دانشگاه تبریز در طول حیات سیاسی خود تا پیروزی انقلاب اسلامی یکی از فعال ترین دانشگاه های ایران بود و به علاوه از نظر علمی نیز در سطح خوبی قرار داشت.

پیشینه جنبش دانشجویی در تبریز به دوره ملی شدن صنعت نفت باز می گردد که در متن به موضوعات مربوطه پرداخته شده است. دوره دوم جنبش دانشجویی بین سال های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۱ روی داد که تحت تأثیر جبهه ملی آذربایجان به رهبری آیت الله سیدمحمدعلی انگجی بود. دوره سوم را می توان از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۲ به حساب آورد که جنبش دانشجویی متأثر از اندیشه چپ بود. از سال ۱۳۵۰ به بعد نیروهای مذهبی کم کم وارد مسائل سیاسی دانشگاه تبریز شدند و سرانجام از سال ۱۳۵۴ هدایت مبارزات دانشجویی را به دست گرفتند. انسجام دانشجویان مذهبی این دانشگاه در قبل از انقلاب باعث تداوم ارتباط آنها پس از انقلاب گردید. حضور عده  زیادی از دانش آموختگان این دانشگاه در مناصب سیاسی، نظامی و مدیریتی نشانگر جایگاه این دانشگاه در کادرسازی نظام نو پای اسلامی است...»

آن چه در سطور فوق آمد، فرازی از مقدمه کتاب «جنبش دانشجویی تبریز به روایت اسناد و خاطرات» است که توسط رحیم نیکبخت میرکوهی تألیف شده است.

کتاب مذکور که در یک جلد ۱۱۴۰ صفحه ای منتشر شده، از هشت بخش، یک مقدمه، یک فرجام سخن و نزدیک به ۲۵۰ صفحه عکس و سند تشکیل شده است. عناوین بخش های هشتگانه کتاب «جنبش دانشجویی تبریز» به این قرار است: 
بخش اول: مدخل
بخش دوم: جنبش دانشجویی در دوره نهضت ملی
بخش سوم: جنبش دانشجویی در فضای باز سیاسی
بخش چهارم: رکود جنبش دانشجویی
بخش پنجم: دوره فعالیت جریان چپ
بخش ششم: اسلامی شدن جنبش دانشجویی
بخش هفتم: فضای باز سیاسی و جنبش دانشجویی تبریز
بخش هشتم: جنبش دانشجویی در کوران انقلاب اسلامی.

مولف کتاب در توضیح شیوه جمع آوری مطالب گرد آمده در آن نوشته است: «در این پژوهش داده های تاریخی از سه طریق فراهم آمده است؛ الف) تحقیق میدانی (مصاحبه). ب) تحقیق آرشیوی. ج) تحقیق کتابخانه ای.» ادامه دارد