آفریقا در عرصه نبرد با تروریسم
یازده سپتامبر 2001 نقطه چرخشی در تاریخ نظام بین‌الملل کنونی شمرده می‌شود که نقش تعیین‌کننده‌ای در کیفیت و چگونگی این نظام داشته است.هر چند تهدیدهای سازمانهای تروریستی پیش از این رویداد در نظر واشنگتن بوده است، اما این، رویداد یازده سپتامبر بوده است که خطرهای تروریستی را در صدر تهدیدات منافع ملی آمریکا قرار داده است.از آن رویداد تاکنون گفتمان جنگ با تروریسم چراغ راهنمای سیاست خارجی آمریکا بوده است.همچنین در میان سازمانهای تروریستی، القاعده – که رویداد یازده سپتامبر به آن نسبت داده می‌شود-بیشتر مورد توجه است.ناگفته نماند که اشغال افغانستان و عراق به دست آمریکا یکسره با القاعده پیوند داشت.طالبان از تحویل دادن اسامه بن لادن – سرکرده القاعده – خودداری کرد و نیز کاخ سفید صدام را متهم کرد که با القاعده ارتباط دارد هرچند هیچگاه این امر ثابت نشد.
انفجارهای تروریستی مادرید در 2004 که گفته می‌شود القاعده مسئولیت آنرا پذیرفته است، ایالات متحده را مصمم کرد تا نیروهای نظامی خود را وارد آفریقا سازد.بنا به گفته خبرگزاری فرانسه، انفجارهای مادرید از سوی نیروهای القاعده که در سرزمینهای مرزی مراکش، مالی، موریتانی و الجزایر مستقر هستند، اجرا شد.یک گروه ستیزی جوی سلفی الجزایری نیز به نام گروه «توحید و جهاد» در این حملات نقش داشته است.(40)
ایالات متحده در پی انفجارهای تروریستی مادرید نیروهای خود را به آفریقا فرستاد.کاخ سفید اهمیت آفریقا را حتی پیش از بمب‌گذاریهای مادرید به آگاهی اعضاء گروه هشت (کشور صنعتی) در کاناناسکیس (Kananaskis) کانادا و اویان (Evian) فرانسه به عنوان منطقه‌ای که سازمانهای تروریستی در آنجا نفوذ کرده‌اند، رسانده بود.

نفوذ استراتژیک آمریکا در آفریقا
ایالات متحده در چارچوب گفتمان جنگ با تروریسم تلاش گسترده‌ای را برای مبارزه با سازمانهای تروریستی در شمال آفریقا، آغاز کرده است.چنین اقدامی در اصل در یک چارچوب کلان انجام می‌شود و نشان می‌دهد که افزون بر خاورمیانه، آسیای مرکزی، قفقاز و شرق اروپا، آفریقا نیز به حوزه تازه‌ای از بازی بزرگ ایالات متحده (و چین) تبدیل شده است.هر چند پیوند نزدیکی میان ملاحظات اقتصادی و انرژی آن کشور از سوی دیگر وجود دارد که در زیر آنرا بیشتر می‌شکافیم.
-در استراتژی امنیت ملی آمریکا که در 2002 عنوان شد، اشاره شد که مبارزه با تروریسم جهانی و تضمین منابع برای انرژی آمریکا نیازمند آن است که آمریکا تعهدات خود را در آفریقا بیشتر کند و با همکاری قدرتهای هم‌پیمان خود در پی تدوین سازوکارهای تازه امنیتی در قاره آفریقا باشد.زمان کوتاهی پس از اینکه فرماندهی نیروهای اروپا و آمریکا در اشتوتگارت آلمان که مسئولیت عملیات نظامی در آفریقای صحرا را بر عهده دارد، فعالیت خود را در غرب آفریقا افزایش داد، این فعالیتها بیشتر در کشورهای منابع نفتی متمرکز شد.فرماندهی نظامی آمریکا در اروپا اکنون 70 درصد از زمان و امکانات خود را برای آفریقا گذاشته است.ولی در 2003 هیچ امکاناتی به آفریقا تعلق نداشت.(41)
-مهمترین پایگاه نظامی آمریکا در آفریقا پایگاهی است که در 2002 در جیبوتی در شاخ آفریقا تأسیس شده، و امکان کنترل بر ترانزیت یک چهارم از نفت تولید شده جهان را به آمریکا می‌دهد.این پایگاه به خط لوله نفت سودان نزدیک است و این امکان را می‌دهد تا بر پایانه خاوری نفت در آفریقا مسلط شود.در غرب آفریقا فرماندهی نظامی آمریکا اکنون مراکز عملیاتی در سنگال، مالی، غنا، گابن، نامیبیا و آنگولا برپا کرده است.در 2003 این فرماندهی، عملیات ضد تروریستی را در غرب آفریقا آغاز کرد.در ماه مارس 2004، نیروهای ویژه آمریکا عملیات نظامی بر ضد گروههای سلفی انجام دادند.آمریکا همچنین سرگرم ایجاد یک نظم امنیتی ساحلی در خلیج گینه به نام «نگهبان امنیت ساحلی» است.(42)
-در فوریه 2004 گروهی از افسران بلندپایه آمریکا از جمله جیمز جونز-ژنرال چارلز والد-نماینده فرماندهی اروپایی – از آفریقا دیدن کردند.در همان سال، نیروهای آمریکایی در برنامه‌ای چند ماهه به موریتانی، چاد، مالی و نیجر گسیل شدند.این تلاشها در چارچوب «ابتکار اتحاد ساحل» برای تقویت نیروهای ضد تروریسم است.( 43)
-در 2006 چکیده‌ای از طرح بازسازی ساختار سیاست دفاعی ایالات متحده، زیر نظر اریک ادلمن (مشاور امسفلد، وزیر دفاع وقت) مطرح شد که بر اثر آن وزیر دفاع و افسران ارشد پنتاگون برای تصمیم‌گیری درباره متن پیشنهادی استقرار نیروهای آمریکایی در قاره آفریقا به توافق نزدیک شدند تا فرماندهی تازه‌ای برای کنترل عملیات امنیتی برپا شود.از دیدگاه کارشناسان مسائل استراتژیک، این اقدام یک دگرگونی بنیادی در سیاست امنیتی و استراتژیک آمریکا شمرده می‌شود.(44)
-واشنگتن تصمیم گرفت تا پائیز 2007 نیروی نظامی به نام «آفری کوم» آماده دخالت در هرگوشه از آفریقا کند.(45)
-مرکز نیروهای آمریکایی آفریقا امروزه در اشتوتگارت قرار دارد.اما... گفته می‌شود که این مرکز در 2008 به آفریقا منتقل خواهد شد.در همین مورد تاکنون توافقاتی با چند کشور آفریقایی صورت گرفته است.(46)
-به همین گونه واشنگتن 500 میلیون دلار برای «ابتکار ضد تروریسم فراساحل (TSCTI)»(47) کنار گذاشته است.
-نیروی دریایی آمریکا نیز توجه ویژه‌ای به منطقه آفریقا پیدا کرده است.«از مجموع پنج ناوگان دریایی آمریکا در جهان، آفریقا در میان سه ناوگان آن قرار دارد: فرماندهی اروپایی که محدوده‌ای شامل 43 کشور – از جمله کشورهای شمال آفریقا و جنوب صحرا را پوشش می‌دهد، ناوگان مرکزی که بر زیر سیستم شاخ آفریقا سلطه دارد و ناوگان اقیانوس آرام که گستره عملیاتی آن تا ماداگاسکار و سرزمینهای درونی آفریقا کشده شده است.»(48)
این موارد با نگاهی تاریخی از آغاز سده بیست و یکم تا کنون به خوبی نشان می‌دهد که چگونه ایالات متحده در امور آفریقا درگیر شده است، آنچنان که این قاره عنصری مهم در سیاست خارجی و استراتژی امنیتی این کشور شد.نگاه استراتژیک واشنگتن به قاره سیاه با رویکردهای اقتصادی – بویژه انرژی-درهم تنیده شده است.آنچه استراتژی آمریکا در آفریقا نامیده می‌شود در چنین بستری از اهداف و استراتژیها بارور شده است.

بهره سخن
چین و ایالات متحده در آفریقا رقابت پردامنه و تنگاتنگی را از نخستین سالهای هزاره تازه آغاز کردند.از یک سو چین، با توجه به لزوم تداوم رشد فزاینده اقتصادی، تأمین نیازمندیهای همگانی و افزایش نقش بین‌المللی خود به آفریقا رو کرده است.مؤلفه‌های گفته شده سبب می‌شود تا این کشور در مورد تأمین منابع مورد نیاز خود – بویژه نفت و انرژی-اطمینان یابد.آنچه در این میان عامل محرک شناخته می‌شود ناآرامیها و بی‌ثباتی درخاورمیانه یا انبار انرژی جهان است که چین را واداشته تا در چارچوب ابتکار «کمک در برابر انرژی» که گونه‌گون‌سازی منابع نفتی را در نظر دارد، وارد آفریقا شود.اما این رویکرد بی‌گمان با سطوح گوناگون در ملاحظات امنیتی و استراتژیک همخوانی دارد.به سخن دیگر، چین به آفریقا همچون حوزه تازه‌ای از نقش آفرینی بین‌المللی و فرصتهای استراتژیک می‌نگرد.به نظر می‌رسد چین تلاش دارد تا جغرافیای استراتژیک خود را در آفریقا گسترده‌تر کند، زیرا این قاره در اصل به اندازه دیگر مناطق مورد نظر قدرتهای بزرگ نبود و نفوذ در این قاره دست کم واکشنهایی را در پی خواهد داشت.از این رو چین بدون در پیش گرفتن رویکردهای نظامی و امنیتی در سیاست خارجی که هزینه‌هایی را نیز بر او تحمیل خواهد کرد، همچنان با نگرشهای اقتصادی، حوزه عملیات سیاست خارجی خود را گسترش خواهد داد.
از سوی دیگر ایالات متحده آمریکا بر این است که با اهدافی ویژه وارد کارزار آفریقا شود.از جمله تداوم هژمونی راه سلطه بر رقیبان منطقه‌ای، واشنگتن را واداشته تا در برابر نفوذ پردامنه چین در آفریقا ایستادگی کند.از دیدگاه بسیاری از پژوهشگران آمریکایی چین از توانمندی لازم جهت به زیر کشیدن برتری ایالات متحده و دگرگونی در ساختار نظام برخوردار است و مهار کردن این قدرت جوان رو به رشد و کنترل نفوذ بین‌المللی آن-بویژه در آفریقا – لازم به نظر می‌رسد.اما ایالات متحده نیز در مورد امنیت منابع انرژی و ادامه تولید و صادرات آن در منطقه خاورمیانه بی‌ثبات نگرانیهایی دارد، پس گونه‌گون سازی منابع انرژی را اقدامی لازم می‌یابد.در این میان مناطق ویژ‌ه‌ای مورد نظر هستند که خلیج گینه در آفریقا یکی از مهمترین آنها است.البته استراتژی بزرگ آمریکا در آفریقا در راستای توسعه ارزشهای آمریکایی بوده است که در این پژوهش فرصت پرداختن به آن نیست.
امروزه آفریقا مانند شرق اروپا، قفقاز، آسیای مرکزی و خاورمیانه، جبهه‌ای دیگر شمرده می‌شود که قدرتهای بزرگ را در برابر هم قرار داده است.چین و ایالات متحده بازیگرانی هستند که تلاش خود را برای نفوذ همه جانبه در این منطقه از سالها پیش آغاز کرده‌اند.بر این پایه آفریقا دیگر در حاشیه نظام بین‌الملل نیست و امروزه یکی از کانونهای اصلی نزاع و رقابت به شمار می‌رود.
مایکل کلیر (M.Klare) تحلیلگر مسائل امنیتی آفریقا در مورد درگیریهای قدرتهای بزرگ در آفریقا هشدار داده است و به روشنی می‌گوید: «آفریقا رو به شعله‌ور شدن است».همچنان که گفتیم این قاره در سالهای آینده دگرگونیهای ژرفی را تجربه خواهد کرد که چه بسا بر نظام بین‌الملل آثار چشمگیری داشته باشد.

پاورقی‌ها:
1-دانشجوی رشته علوم سیاسی
2-مدرس دانشگاه
3-Yeoman, Matew (2004), Crude Oil Politics.The United States, China and Race for Oil Security, at: www.olicrisis.com/cn/crude-dashbord.pdf.
4-Pan, Ester (2006) “China, Africa and Oil”, at; www.cfr.org/publication 195571.
5-Raughneen, Simon (2006) “Influence Anxaiety: Chi-na’s Role in Africa”, at:
http://www.isn.ethz.Ch/news/sw/details-print, cfm? Id=15837.
6-Raughneen, Ibid.
7-Zwieg, David, Jianhai, Bi (2005) “China’s Global Hunt for Energy”.at:
http://www.foreignaffairs.org/20050901 faessay 84503/david-zweig-bi-jianhai/china-s-global-hunt-for-energy.html.
8-Raughneen, Ibid.
9-Zwieg, Ibid.
10-Raughneen, Ibid.
11-Pan, Ibid.
12-Raughneen, Ibid.
13-Zhou, Scott (2006) “China as African Angle in White”, at:
www.atimes.com/atimes/China-Business/HK03 Cb04.html.
14-Zhuo, Ibid.
15-Pan, Ibid.
16-Ibid.
17-stamp, Gavin (2006) “China Defends its African Relation”, at:
http:’’news.bbc.co.uk/2/hi/business/5114980.stm.
18-«قرارداد 9/1 میلیارد دلاری چین با کشورهای آفریقایی»، روزنامه آ‏فتاب (15 آبان 1385)، ص 1.
19-Raughneen, Ibid.
20-Stamp, Ibid.
21-Raughneen, Ibid.
22-Pan, Ibid.
23-Ibid.
24-روزنامه آفتاب، همانجا.
25-Dalder, 1vo.Lindsay, Jimes (2004) “Power and Commperation: American foreign Policy for the Age of Global Policy”, at:
www.brookings.edu/dybdoctoot/views/papers/dalder.pdf.
26-«گلوبال ریسرچ، استراتژی بزرگ»، ترجمه نیلوفر قدیری، همشهری دیپلماتیک، ش 12 (نیمه اسفند 1385) ص 51.
27-Ikenbery, Iohn, Getting Hegomony Right, National Interest, No 63 (2001) pp 17-24.
28-به نقل از گلوبال ریسرچ، همان، ص 52
29-Schuts, Barry, Wihbey, Paul (2005), “African Oil: A Poriotity for U.S National Securtiy and Africa Development” , at:
www.iasps.org/strategic/africatranscript.pdf.
30-Alamoudi, Abdurahman (2004), “Did Libya Attemp to Kill Saudi Leaders”.at:
http://africanoilpolitics.blogspot.com
31-eia (2006), “Oil and Gas”, at:
www.eia.doe.gov/cabs/chapter4.html.
32-Schuts, Ibid.
33-Goldestein, Ritt (2004), “Africa, Oil & the U.S Military” at:
www.zmag.org/content/showarticle.cfm? Iteml D=5250
34-گلوبال ریسرچ، همان، همان صفحه
35-در همین زمینه رک: یزدانی، عنایت ا...، و شجاع، مرتضی.«نفت: ابزار قدرت در سده بیست و یک ؛ آمریکا و نفت خلیج‌فارس».اطلاعات سیاسی و اقتصادی.ش 224-223، (1385)
36-Goldestein, Ibid.
37-برای آگاهی بیشتر ر.ک.یزدانی، شجاع، همان، صص 2-161.
38-African Oil Policy Intiative Group
39-Quoted with: Goldestein: Ibid.
40-Ibid.
41-گلوبال ریسرچ، همان.همان صفحه.
42-گلوبال ریسرچ، همان، همان صفحه.
43-Ibid.
44-Motlagh, lason (2006) “America’s Africa Crops” , at:
www.atimes.com/atimes/front/page/HI 21 Aa01.Html.
45-لقمانی، عباس، «گسترش نفوذ».همشهری دیپلماتیک، ش 15 (نیمه تیر 1386) ص 49.
46-لقمانی، همان، همان صفحه.
7-Trans-Sahel Counterterrorism Initiative
48-Motlagh, Ibid.

منبع: / ماهنامه / اطلاعات سیاسی اقتصادی / شماره 346 - 345
نویسنده : حسن قانع
نویسنده : مرتضی شجاع