با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق، روسیه به عنوان مهمترین وارث این امپراتوری ظهور کرد. از آنجا که فروپاشی شوروی در بطن خود مترادف با فروپاشی کمونیسم بود در روسیه پس از شوروی، روند رویگردانی از آموزه های کمونیستی و حرکت به سمت سرمایه داری آغاز شد که در دوران ریاست جمهوری بوریس یلتسین به اوج خود رسید. در این مسیر سرمایه داران بزرگی در جامعه روسیه ظهور کردند که از آنها به عنوان الیگارش یاد می شود. در مطلب زیر با مهمترین این الیگارش ها آشنا می شوید.

میخائیل خودورکوفسکی: صاحب صنعت میلیاردر
میخائیل خودورکوفسکی ۴۱ ساله ثروتمندترین مرد روسیه است که نخستین بخش ثروت خود را از بانکداری به دست آورد. وی در سال ۱۹۶۳ در مسکو و از پدر و مادری کارگر به دنیا آمد. در بچگی می گفت: رئیس کارخانه می شود.
وی در دانشگاه اقتصاد خواند و در سال ۱۹۸۷ به همراه تعدادی از همکلاسان خود تعاونی فروش کامپیوتر و نرم افزار طراحی باز کرد. در سال ۱۹۹۰، خودورکوفسکی مناتپ را افتتاح کرد، بانکی که گفته می شد ماموران کا.گ.ب و کمیته مرکزی حزب کمونیست از آن برای انتقال وجوه دولتی استفاده می کنند. وقتی نظم سابق فرو پاشید، مناتپ به شرکتهای دولتی که منتظر تخصیص بودجه از دولت جدید بودند، وام داد.
خودورکوفسکی چند شرکت دیگر در عرصه مواد شیمیایی، ساختمان، نساجی و نفت تاسیس کرد. در سال ۱۹۹۵ یوکوس، بزرگترین شرکت نفتی روسیه را به بهای ۳۰۹ میلیون دلار خرید امروز ارزش آن ۱۵ میلیارد دلار برآورد می شود. در اکتبر ۲۰۰۳، ماموران فدرال روسیه خودورکوفسکی را به اتهام کلاهبرداری و تخلف مالیاتی بازداشت کردند.

* ثروت تخمینی: ۸ میلیارد دلار
* سمت فعلی: بنیانگذار گروه مناتپ
* داراییهای عمده: یوکوس
* سایر منابع: بانک مناتپ، بانک تراست اینوستمنت و ائتلاف بین المللی مالی مناتپ، شرکتهای سرمایه گذاری گلوبال اسسمنت منیجمنت، گروه بلک استون، گروه کارلایل، شرکت فناوری کامپیوتر سیبینتک، شرکت مخابرات ام.کی.اس، ماکوت، متروکام، راسکوم و چند نشریه خبری
* ارتباطات سیاسی: خودورکوفسکی از طریق بانک خود روابطی با مقامات دولتی به هم زد. سه سال پیش از آنکه یوکوس را بخرد، به سمت وزارت سوخت و انرژی منصوب شد.
در سال ۱۹۹۶ وی جزو هفت نفر بزرگ بود، یعنی پرنفوذترین بانکداران روسیه که از انتخاب مجدد بوریس یلتسین حمایت کردند. به رغم پیمان غیررسمی الیگارشها در سال ۲۰۰۰ با پوتین مبنی بر اینکه از سیاست دوری می کنند، خودورکوفسکی به طور فزاینده ای درگیر امور کرملین شده است. وی دو حزب مخالف یابلکو و اتحاد نیروهای راست را تامین مالی کرد و سلطه پوتین را در پارلمان شکست.
وی یک میلیون دلار از سود یوکوس را به کتابخانه کنگره آمریکا اهدا کرد. ارزش دارایی وی در سالهای ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ چهار برابر شد.

ولادیمیر گازینسکی: رسانه دار بزرگ
ولادیمیر گازینسکی ۵۲ ساله مانند دیگر الیگارشهای روسیه از اقتصاد پنهان دوره اتحاد شوروی سر بر آورد. اما در این میان گازینسکی بی همتا بود، چرا که بیشتر ثروت وی از صفر به دست آمد،نه از تملک شرکتهای دولتی . پدربزرگ مادری وی در دوران پاکسازی استالین به ضرب گلوله کشته شد و مادربزرگش ۱۰ سال را در اردوگاه بیگاری گذراند. وی با پدر و مادر خود در یک آپارتمان یک خوابه در مسکو زندگی کرد، اما خود بعدا گفت در خیابان بزرگ شده است. در دانشگاه موفق نبود و بنابراین وارد ارتش شد. بعدا به مدرسه کارگردانی تئاتر رفت. زمانی هم راننده تاکسی بود و در بازار سیاه مسکو معامله می کرد.
در سال ۱۹۸۷ با فقط ۱۰۰۰ دلار تعاونی پوشاک زنان تاسیس کرد. در سال بعد یک شرکت مشاوره سرمایه گذاری در روسیه برای خارجیان افتتاح کرد. در سال ۱۹۹۳، اولین روزنامه اش را به نام سودیا پایه گذاری کرد.
وی با کمک یوری لوژکف معاون وقت شهردار مسکو کنترل تلویزیون کانال چهار را به دست گرفت. پس از انتخاب مجدد یلتسین وی کانال تلویزیون خصوصی روسیه را به نام ان.تی.وی تاسیس کرد و تدریجا صاحب یک شبکه ارتباطاتی ماهواره ای، چند ایستگاه رادیویی و نشریه شد. وی پس از مدتی به انتقاد از یلتسین پرداخت اما یلتسین واکنشی به او نشان نداد. با این حال، پوتین واکنش تندی به او نشان داد و گازینسکی اکنون در تبعید زندگی می کند.
* ثروت تخمینی: نامعلوم
* داراییهای عمده: به هنگام اقامت وی در تبعید شرکت گازپروم شبکه تلویزیونی ان.تی.وی را که یک میلیارد دلار ارزش دارد، تصرف کرد. بقیه رسانه ها و گازینسکی نیز سرنوشتی مشابه پیدا کرد.
* ارتباطات سیاسی: گازینسکی به یوری لوژکف معاون سابق شهردار مسکو مرتبط بود. وی عضو هفت نفری بود که از انتخاب مجدد یلتسین حمایت کردند. وی اکنون به طور متناوب در تل آویو و شهر گرینویچ در ایالت کانکتیکات در آمریکا زندگی می کند.

بوریس برزوفسکی: اولیگارش فروافتاده روسیه
بوریس برزوفسکی به همه گیرشدن کلمه الیگارش کمک کرد. وی در ۵۸ سالگی احتمالا جنجالی ترین الیگارش است. پدرش کارگر و مادرش پرستار بود. وی در ریاضیات و فیزیک دکتری گرفت. به گفته خود باهوش نبود، اما دائما در پی ارائه سمینار و سخنرانی بود.
وی سپس وارد خرید و فروش کامپیوتر و بعد خودرو شد. ثروت اولیه وی از داراییهای شرکت خودروسازی اوتوواز به دست آمد. بعدا مدیریت ایروفلوت، شرکت نفتی سیب نفت، بیشتر صنعت آلومینیوم روسیه، او. آر.تی بزرگترین شبکه تلویزیونی را به دست گرفت. از طریق دوستی خود با رئیس کارکنان بوریس یلتسین، وی به جرگه اعضای نزدیک وی پیوست.
وی در سال ۱۹۹۶ رهبری گروهی از الیگارشها را برای حمایت از یلتسین بر عهده داشت. یلتسین وی را به سمت معاون دبیر شورای امنیت ملی منصوب کرد. وی وارد دوما شد اما به دنبال فشار پوتین استعفا کرد و از روسیه گریخت. دادستانی کل روسیه وی را به همدستی در کلاهبرداری، همدستی در عدم بازگشت ارز به کشور و پول شویی متهم کرده است. وی اکنون در انگلیس و فرانسه ساکن است. وی از انگلیس پناهندگی سیاسی گرفته است.
* ثروت تخمینی: قبل از تبعید از روسیه، مجله فوربز ثروت وی را ۳ میلیارد دلار تخمین زد.
* سمت فعلی: رئیس بنیاد آزادیهای مدنی
* دارایی های عمده: وی روسیه را ترک کرد، بیشتر دارایی های خود را به رومان آبراموویچ فروخت.
* ارتباطات سیاسی: وی زمانی به عالی جناب خاکستری کرملین ملقب بود و رابطه نزدیکی با یلتسین داشت. وی نقش مهمی در برکناری بسیاری از مقامات و آوردن سایرین داشت. برزوفسکی جزو هفت نفر معروفی بود که به انتخاب مجدد یلتسین کمک کردند. وی در پیروزی پوتین در سال ۲۰۰۰ نیز نقش داشت، رابطه این دو نفر به دلیل انتقاد برزوفسکی از واکنش کند پوتین به سانحه غرق زیردریایی کورسک تیره شد. وی در تبعید حزب روسیه آزاد را تاسیس کرد که مخالف پوتین است. برزوفسکی در روزنامه معتبر آمریکا مانند نیویورک تایمز، واشنگتن پست و وال استریت ژورنال آگهی می دهد و از واشنگتن می خواهد به پوتین اعتماد نکند.

اولگ دریپاسکا: سلطان آلومینیوم
اولگ دریپاسکا که در سال ۱۹۶۸ به دنیا آمد، اکنون در ۳۶ سالگی جوان ترین میلیاردر روسیه است. وی امپراتوری تجاری خود را با یک رشته تحرکات اقتصادی بی رحمانه و دقیق، هر چند حقوقی انباشت. به هنگام فروپاشی شوروی، وی دانشجویی ۲۳ ساله در دانشگاه دولتی مسکو بود.
وی در بازار نوپای فلزات مشغول به کار شد. در سال ۱۹۹۴ وی مدیر مالی شرکت آلومینیوم پروداکت بود و از اینجا تدریجا صعود خود را آغاز کرد. وی مدیر کارخانه ای در سیبری شد و با ثروت به دست آمده در پی خرید شرکتی در لندن برآمد.
رومان ابراموویچ دیگر الیگارش روسی به شریک وی تبدیل شد. این دو در سال ۲۰۰۰ شرکتی به نام آلومینیوم روسیه تاسیس کردند که اکنون دومین تولیدکننده بزرگ آلومینیوم جهان است که فروش سالیانه آن به چهار میلیارد دلار بالغ می شود. دریپاسکا صاحب ۷۵درصد این شرکت است. وی در بخش برق، خودروسازی و بیمه نیز فعال است.
* ثروت تخمینی: ۵/۱ میلیارد دلار
* سمت فعلی: رئیس هیئت مدیره شرکت بیسیک المنت
* داراییهای عمده: شرکت آلومینیوم روسیه
* منافع دیگر: بیمه اینگوستراخ، هواپیماسازی آویاکور، شرکت خودروسازی گاز، چند کارخانه اتوبوس سازی.
* ارتباطات سیاسی: دریپاسکا با پولینایوماشف دختر رئیس کارکنان بوریس یلتسین ازدواج کرده است. پدرزن وی نیز در عوض با دختر یلتسین ازدواج کرد. در نتیجه دریپاسکا به نوعی نوه یلتسین است. برخی رسانه ها معتقدند وی الیگارش بعدی است که بازپرسان در رویارویی کرملین با الیگارشها به سراغ او خواهند رفت.
ظرف یک سال گذشته، وی هر هفته برای تقویت زبان انگلیسی با جت شخصی به لندن می رود. اما برخلاف سایر الیگارشها می گوید علاقه ای به ترک روسیه ندارد.

ولادیمیر پوتانین: مقام داخلی کرملین
ولادیمیر پوتانین سال ۱۹۶۱ در خانواده ای از کمونیست های بلندپایه به دنیا آمد. وی به موسسه روابط بین المللی مسکو رفت که دانش آموزان را آماده خدمت در کا.گ.ب و کرملین می کرد.
سپس در اداره تجارت شوروی مشغول به کار شد. سال ۱۹۹۱، اینترروس یک اتحادیه تجاری خارجی را تاسیس کرد که فلزات غیرآهنی شامل آلومینیوم، مس و سرب معامله می کرد. با سرمایه ای که از این کار اندوخت، دو بانک تاسیس کرد انکسیم بانک و ام اف کی که در آن بسیاری از شرکتهای دولتی حساب بازکردند. بعدا پوتانین یکی از عمده نگارندگان طرح وام برای سهام شد. در چارچوب این طرح، دولت روسیه، مالکیت صنایع دولتی را در قبال وام واگذاری کرد. برای این کار مناقصه برگزار می شد، اما فقط اشخاص خاصی حق حضور داشتند که معمولا انتخاب آنان برعهده دختر یلتسین بود.
پوتانین در میان مدعوین پیشنهاددهنده بود. وی توانست مالکیت ۲۰ شرکت دولتی را در اختیار بگیرد. بحران اقتصادی ۱۹۹۸ روسیه لطمه زیادی به وی زد، اما وی بخش عمده ای از ثروت خود را به خارج انتقال داد. در اوج بحران اقتصادی روسیه، وی از ۱۰۰ نفر از دوستان خود در ضیافتی در پیست اسکی کورشوال در فرانسه پذیرایی کرد.
* ثروت تخمینی: ۸/۱ میلیارد دلار
* سمت فعلی: رئیس شرکت اینتر روس
* داراییهای عمده: نوریلسک نیکل، بزرگترین تولیدکننده پلاتینم و پالادیم جهان
* منافع دیگر: روسیاپترولیوم، رزبانک، شرکت کشاورزی اگروس، شرکت پاور ماشینز، شرکت بیمه سوگلاسی، روزنامه های ایزوستیا و کومسومولیکا یا پراودا و راشن تلگراف، نشریه اکسپورت، چند ایستگاه رادیویی و تلویزیونی.
* ارتباطات سیاسی: پدرش از مقامات بلندپایه وزارت تجارت خارجی بود. یکی از هفت نفری بود که به انتخاب مجدد یلتسین کمک کرد. وی در سال ۱۹۹۶ از سوی یلتسین به دومین منصب مهم کشور یعنی معاون اول نخست وزیر منصوب شد.
وی سالیانه یک میلیون دلار به موزه گوگنهایم کمک می کند و عضو هیئت امنای آن است. وی نویسنده اصلی طرح وام برای سهام بود.

رومان ابرامویچ: اولیگارش ناپیدا
رومان ابراموویچ ۳۸ ساله یکی از جوان ترین و پرنفوذترین الیگارشهای روسیه است که تا این اواخر ناشناخته بود. عده کمی حتی چهره او را دیده بودند. یک روزنامه اعلام کرد که به کسی که از وی عکس بگیرد، جایزه می دهد. وی در ۴ سالگی پدر و مادرش را از دست داد و در شهری در سیبری کنار پدر و مادر بزرگ به زندگی ادامه داد. پس از مدت کوتاهی خدمت در ارتش به ساخت اسباب بازی پلاستیکی دست زد و سپس تعاونی قطعات خودرو تاسیس کرد. ابراموویچ بخش اعظم موفقیت خود را مدیون بوریس برزوفسکی می داند که وی را به جرگه نزدیک یلتسین معرفی کرد. در سال ۱۹۹۶ وی عضو هیئت مدیره شرکت نفتی سیب نفت شد.
پس از تیرگی روابط برزوفسکی با پوتین، ابراموویچ داراییهای نفتی وی را به دست گرفت. در سال ۲۰۰۰، ابراموویچ شرکت راشن آلومینیوم را به ارزش چند میلیارد دلار تاسیس کرد. وی پس از دو سال فعالیت در دوما به فرمانداری چوکوتکا یک استان دورافتاده منصوب شد. وی میلیونها دلار از پول خود را صرف توسعه این منطقه کرده است.
* ثروت تخمینی: ۷/۵ میلیارد دلار
* سمت فعلی: فرماندار چوکوتکا
* داراییهای عمده: اکثر سهام شرکت سیب نفت، ۲۵درصد سهام شرکت راشن آلومینیوم، ۲۶درصد سهام ایروفلوت
* منافع دیگر: باشگاه فوتبال چلسی (در انگلیس)
* ارتباطات سیاسی: برزوفسکی اولیگارش تبعیدی ابراموویچ را وارد حلقه داخلی کرملین کرد. وی توانست با تاتیانا دختر رئیس جمهوری و سپس خود رئیس جمهوری یلتسین دوست شود. مدیر حراست کرملین بعدها نوشت ابراموویچ خزانه دار حلقه یلتسین بود. تاتیانا و شوهرش اغلب میهمان وی بودند. اکنون می گویند وی به الکساندر ولوشین رئیس کارکنان پوتین نزدیک است.
وی دارای چند ساختمان در اروپا از جمله یک ساختمان شش طبقه در لندن، بخشی از ملک دوک وست مینستر به ارزش ۴۶ میلیون دلار و خانه هایی در مسکو، وست ساسکس (انگلیس) و فرانسه است.
قایق اختصاصی وی که ۹۰ میلیون دلار قیمت دارد، دارای هلیکوپتر و دو هاورکرافت است.

واگیت الک پروف: غول نفتی
واگیت الک پروف ۵۳ ساله در باکو به دنیا آمد. پدرش تمام عمر در صنعت نفت کار کرد و به او الهام داد که جا در پای وی گذارد. ۱۸ ساله بود که به کار در این صنعت مشغول شد. در سال ۱۹۷۹ به سیبری رفت و به مدیریت عامل شرکت نفت و گاز فعلی کوگالیم نفت و گاز منصوب شد و تا سال ۱۹۹۰ در این سمت باقی ماند. در سال ۱۹۹۱ ابتدا معاون اول وزیر سوخت و انرژی و سپس جانشین وی شد. الک پروف با ادغام سه شرکت لانگه پاس، اورای و کوکالیم شرکت بزرگ لوک اویل را تاسیس کرد که اکنون پس از اگزان دومین شرکت بزرگ نفتی جهان است. مانند دیگر الیگارشها وی در بخش بانکداری و رسانه ها نیز فعال است.
* ثروت تخمینی: ۳/۱ میلیارد دلار
* سمت فعلی: رئیس لوک اویل
* داراییهای عمده: لوک اویل
* منافع دیگر: امپریال بانک، کانالهای تلویزیونی تی وی ۳۱، آر.ای. ان.تی.وی و تی.سی.ان، روزنامه ایزوستیا و نشریه راش اویل.
* ارتباطات سیاسی: زمانی که جانشین وزیر سوخت و انرژی بود، ریاست لوک اویل را در سر می پروراند و بعد این طرح را عملی کرد. لوک اویل در سال ۲۰۰۳ طرحهای اکتشافی در غرب ایران، خلیج سوئز در مصر، آذربایجان و قزاقستان به دست آورد. لوک اویل پس از خرید شرکت گتی اویل اکنون دارای ۱۳۰۰ پالایشگاه و پمپ بنزین در آمریکاست.

میخائیل فریدمن: صاحب صنعت نفت
میخائیل فریدمن ۴۰ ساله در غرب اوکراین به دنیا آمد. از جمله مشاغلی که وی داشت، شیشه شویی، اداره کاغذ و معامله بلیت تئاتر مسکو بود. زمانی که گورباچف مقررات مالکیت خصوصی را تسهیل کرد وی با همکلاسانش تعاونی عرضه کالا و خدمات دیگر افتتاح کرد.
در سال ۱۹۸۸ تعاونی عکاسی و سپس شرکت معامله کالا تاسیس کرد. آنگاه توانست آلفا بانک را تاسیس کند که اکنون از بزرگترین بانکهای این کشور است.
وی یکی از وزرای سابق تجارت خارجی روسیه را در راس مدیریت بانک گمارد و پس از مدتی ثروتش به طور تصاعدی رشد کرد. وی سپس وارد صنعت نفت شد. فریدمن اکنون سهامدار اصلی و رئیس سومین شرکت نفتی بزرگ روسیه است.
* ثروت تخمینی: ۳/۴ میلیارد دلار
* سمت فعلی: رئیس گروه آلفا
* داراییهای عمده: شرکت نفتی تی.ان.کی-بی پی و آلفابانک
* منافع دیگر: شرکت مخابراتی گلدن تله کام و ویمپل کام شرکت فروشگاه های زنجیره ای پرگ ریستوک و یک مشروب سازی است.
* ارتباطات سیاسی: پیترآون شریک فریدمن وزیر امور اقتصادی و خارجی روسیه بود. وی جزو هفت نفری بود که هزینه مالی پیروزی مجدد یلتسین را در سال ۱۹۹۶ تامین کردند.
وی، همسر و دو فرزندش در پاریس زندگی می کنند.

منبع: / ماهنامه / همشهری دیپلماتیک / 1382 / شماره 9، نیمه دوم اسفند ۱۳۸۲/۱۲