آدونیس[1] خدماتی متکی بر صفحه فشرده است که متن کامل مقالات متجاوز از ششصد نشریه دانشگاهی از بیش از چهل ناشر مختلف را، از طریق اشتراک، ارائه می‌کند. این نشریات عمدتآ در حوزه زیست پزشکی هستند، ولی نشریات حوزه‌های وابسته‌ای چون بیوتکنولوژی [2]، بیوشیمی [3]، بیومهندسی [4]را نیز تحت پوشش دارد. هر صفحه فشرده دارای بیش از یکصد شماره مجله است. صفحه‌های فشرده که تصاویر متن و نمایه‌ها را دربر دارند به‌طور هفتگی منتشر می‌شوند. عناصری که نمایه می‌شوند عبارتند از مؤلف، واژه‌های عنوان مقالات، شماره استاندارد بین‌المللی پیایندها یا عنوان مجله، سال انتشار، دوره، شماره، و تعداد صفحات. استفاده از منطق بول امکان‌پذیر است و چندین مقاله را می‌توان یکجا یا یک به یک انتخاب و چاپ کرد. همه عملیات چاپ با چاپگر لیزری انجام می‌شود و این کار مقاله را به همان شکلی که در مجله آمده همراه با نمودارها مجددآ تولید می‌کند. ویرایش دوم آدونیس با "ویندوز" [5]کار می‌کند.

تاریخچه
آدونیس در اوایل دهه 1980 به‌عنوان کنسرسیومی متشکل از تعدادی از ناشران مهم دنیا در حوزه زیست پزشکی پدید آمد. این کنسرسیوم مشتمل بر ناشران علمی الزویر [6]، انتشارات علمی [7]، پرگامون [8]، و اشپرینگر ورلاگ[9] بود. آنچه این ناشران را گرد هم آورد توجه آنها به منافع از دست رفته و اشتراک‌های لغو شده بود که بر اثر دسترسی به مواد از طریق تهیه فتوکپی ناشی می‌شد. شرط مربوط به "استفاده منصفانه" از حق تألیف از سوی بسیاری از دولت‌ها این اطمینان را می‌داد که تهیه فتوکپی به همین روال ادامه خواهد یافت و این امر از نظر ناشران برابر با استفاده نامحدود بدون پرداخت وجه بود (8: 79-87).
توجه الزویر چنان معطوف به موضوع منافع از دست رفته در اثر تهیه فتوکپی بود که از مرکز تهیه مدارک کتابخانه بریتانیا[10] تقاضا کرد ماهیت و گستره موادی که به‌عنوان کمک به سایر کتابخانه‌ها تدارک می‌شود تعیین گردد. این مرکز در انجام دو بررسی شرکت کرد و با چندین مرکز تهیه مدارک دیگر نیز برای تدارک داده‌های تطبیقی در اوایل سال‌های کنسرسیوم تماس گرفته شد (8: 79-87). این بررسی‌ها و سایر تحقیقات انجام شده در طول یک دهه، کنسرسیوم را با انبوهی از اطلاعات مربوط به بازار تحویل مدرک مجهز کرد؛ به‌ویژه اینکه کنسرسیوم دریافت که اطلاعات زیست پزشکی بیش از بقیه تقاضاست، خصوصآ اگر عمر مقالات کمتر از سه سال باشد (4؛ 193-199).
تکامل صفحه‌های فشرده به‌عنوان رسانه‌ای برای ذخیره‌سازی تمام متن همراه با اندیشه تحویل مدرک ظهور کرد و با عنوان "مفهوم آدونیس" یا "تجربه آدونیس" شناخته شد. آدونیس ابتدا به‌عنوان ابزاری شکل گرفت که ناشران با استفاده از آن بتوانند بر بخشی از منافع خود که بر اثر تهیه فتوکپی یا هر طریق دیگر از بین می‌رفت کنترل داشته باشند. چندین مقاله نوشته شده توسط افرادی که در زمان تکامل آدونیس با آن سروکار داشتند این مطلب را تأیید می‌کند (3؛ 4؛ 8). مطلب مهم دیگر این است که عناوین اولیه آدونیس و عناوینی که اخیرآ اضافه شده عمدتآ بر داده‌هایی از صنایع داروسازی متکی بود که شرکت‌های آنها اعظم مشتریان آدونیس را تشکیل می‌دهند (1؛ 5؛ 7).

کاربردها
هزینه روزافزون اشتراک مجلات و ازدیاد اطلاعات زیست پزشکی فشار روزافزونی بر کتابخانه‌های زیست پزشکی در پاسخ‌گویی به نیازهای استفاده‌کنندگان وارد می‌آورد. انفجار اطلاعات در همه جا کتابخانه‌ها را ناگزیر می‌سازد که دریابند دارای انواع گوناگونی از منابع اطلاعاتی هستند. در بعضی از کتابخانه‌ها، امانت کتاب و مجله از مجموعه موجود، در مرحله‌ای پس از شناسایی و دسترسی به اطلاعات ذخیره شده به‌صورت الکترونیکی از نقاط دور و نزدیک و سپس تحویل اطلاعات شناخته شده از طریق تهیه فتوکپی، دورنگار، و جز آن قرار دارد.
انفجار اطلاعات اخیرآ از مرز کتابخانه‌ها و عرصه اطلاع‌رسانی فراتر رفته است. توجه دولت ایالات متحده به زیرساخت ملی اطلاعات[11] خود واژه‌های ابربزرگراه اطلاعاتی و اینترنت را در امریکای شمالی مورد توجه عموم قرار داده است. باوجود گسترش بزرگراه‌های اطلاعاتی، فقدان سیاست‌های اطلاعاتی روشن و هماهنگ در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه همچنان باقی است (9: 51-57). اغلب اتفاق می‌افتد که نقش جدایی‌ناپذیر کتابخانه‌ها و خدمات اطلاع‌رسانی، هم در مقیاس ملی و هم محلی، کم اهمیت تلقی شده یا به کلی نادیده گرفته می‌شود. نبود سیاست‌های اطلاعاتی، فقدان وضعیت اجتماعی برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی را به‌دنبال می‌آورد.
برای دولت‌های ملی درک این امر بسیار حائز اهمیت است که دسترسی به اطلاعات مربوط به سلامت افراد جامعه برای رشد و توسعه نظام‌های مراقبت از سلامت آنان پایه‌های مستحکمی به‌شمار می‌رود. سلامت یک ملت به میزان زیادی به توان بالقوه آن ملت در رشد اقتصادی کمک خواهد کرد (10).
بعضی از منافع صفحه‌های فشرده عبارتند از :
- شناسایی سریع و راحت نوشته‌های دنیا از طریق ارتباط‌های کاربرپسند که به‌کارگیری واسطه‌های[12] جست‌وجو در آنها ضرورتی ندارد؛
- دستیابی به اطلاعات بدون هزینه‌های ارتباط پیوسته؛
- دستیابی به اطلاعات بدون نیاز به زیرساخت‌های پیچیده ارتباطی بین‌المللی و ملی؛
- ظرفیت ذخیره‌سازی زیاد و پردوام، به‌ویژه اینکه صفحه فشرده می‌تواند در مقابل شرایط سخت آب و هوایی مانند گرما، رطوبت، گرد و خاک، و نیز استفاده‌های مکرر مقاومت کند؛
- هزینه هر واحد اطلاعات، در مقایسه با کاغذ و دیسکت، بسیار اندک است؛
- صفحه فشرده با خدمات ارزش افزوده‌ای که ارائه می‌دهد، وجهه کتابخانه‌ها و کارکنان آن را بالا می‌برد و بدین ترتیب به آگاهی و استفاده بیشتر از خدمات کتابخانه کمک می‌کند.
اینها ویژگی‌های قطعی آدونیس هستند. با این همه، به نظر می‌رسد که در مقایسه با کالاهای سنّتی متّکی بر صفحات فشرده‌ای که در حال حاضر در کتابخانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد دارای امتیازاتی باشد. پایگاه‌های کتابشناختی نظیر مدلاین [13] و پاپ لاین[14] معمول‌ترین کاربردهای فن‌آوری صفحه فشرده در کتابخانه‌های زیست پزشکی کشورهای در حال توسعه است. در برخی کتابخانه‌ها، این فن‌آوری بر دشواری چالش‌های فعلی افزوده و دشواری‌های جدیدی نیز پدید آورده است. رضایت استفاده‌کننده توأم با امکان دستیابی به انبوه نوشته‌ها و شناسایی سریع اطلاعات مناسب، هر گاه آن اطلاعات سریعآ در دسترس قرار نگیرد، می‌تواند به همان سرعت جای خود را به ناامیدی بدهد. چنان‌چه اطلاعات شناخته شده در مقیاس منطقه‌ای یا ملی قابل دسترس نباشد درخواست‌ها باید به مراکز بین‌المللی تهیه مدرک ارسال شود. تحویل این مدارک می‌تواند به‌سبب محدودیت‌های ارتباطی و پستی، هفته‌ها و ماه‌ها به طول انجامد. همه اینها به افزایش هزینه‌هایی منجر خواهد شد که کتابخانه‌ها - خصوصآ کشورهای در حال توسعه - نمی‌توانند از عهده پرداخت آنها برآیند.
آدونیس در آغاز از سوی یونسکو با علاقه‌مندی و اشتیاق استقبال شد. یونسکو اشتراک آدونیس 1991 و 1992 را برای پایگاه‌های خود در ده کشور هند، تایلند، تونس، مصر، ونزوئلا، اسلواکی، ساحل عاج، جامائیکا، نیجریه، و سنگال تقبل کرد. بنا به گفته پل هارمن، از دفتر سرپرستی آدونیس در آمستردام، این اشتراک در سال 1993 و 1994 توسط یونسکو تجدید نشد. هشت پایگاه از این ده پایگاه نتوانست اعتبار مالی لازم برای تجدید اشتراک را تأمین کند و تنها دو پایگاه باقی مانده است. دلایل قطع تأمین اعتبار مالی از سوی یونسکو برای اشتراک آدونیس روشن نیست.
انتقاد از آدونیس مبنی بر اینکه آدونیس "خدماتی اروپایی" است در ویرایش جدید آن که عناوین زیادی از ناشران امریکایی را نیز اضافه کرده تا اندازه‌ای برطرف شده است.

مآخذ:
1. Abid, A. "Improving Access to Scientific Literature in Developing Countries: A UNESCO Programme Review". IFLA Journal. Vol.18, No. 4 (1992): 315-324;
2. Bradbury, D. "ADONIS. The View of the Users". IFLA Journal. Vol. 14, No. 2 (1988): 132-136;
3. Braid, J. A. The ADONIS Experience. Serials. Vol. 2, No. 3 (1989): 49-54;
4. David, M. and Martin, G. "The ADONIS Experiment". Health Libraries Review. 6 (1989): 193-199;
5. Korwitz, U. "ADONIS-Between Myth and Reality: Trial Document Supply Using CD-ROM Technology". IFLA Journal. Vol. 16, No. 2 (1990): 215-219;
6. Kinney Meyers, J. "The Contribution of CD-ROM in Overcoming Information Isolation: Insights from and African Experience". CD-ROM Librarian. Vol. 6, No. 7 (1991): 11-12, 14-21;
7. Pozza, E. "The ADONIS Experiment: the Electronic Serial". Australian & New Zealand Jounal of Serials Librarianship. Vol. 1, No. 4 (1990): 31-44;
8. Stern, B. T. and Compier, H. C. J. "ADONIS Document Delivery in the CD-ROM Age". Interlending and Document Supply. 1990; 79-87;
9. Weitzel, R. "Library Services for Primary Health Care". Social Science and Medicine. Vol. 32, No. 1 (1991): 51-57;
10. World Development Report 1993: Investing in Health. Oxford: World Bank, 1993.

پی نوشت:
[1]. ADONIS
[2]. Biotechnology
[3]. Biochemistry
[4]. Bioengineering
[5]. Windows
[6]. Elsevier Science Publishers
[7]. Blackwell Scientific Publications
[8]. Pergamon Press
[9]. Springer Verlag
[10]. British Library Document Supply Centre (BLDSC)
[11]. National Information Infrastructure (NII)
[12]. Intermediaries
[13]. MEDLINE
[14]. POPLINE

● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka نوشته شارون لین گرنت، ترجمه حسین مختاری معمار