«مقدمه»
ابوجعفر نزاری نقل می‌کند که حضرت امام جعفر صادق (ع) به شخصی بنام مصادف که برای او تجارت می‌کرد می‌فرمود: ای مصادف زد و خورد با شمشیرها از بدست آوردن حلال آسانتر است. (1)
این کلام امام در دنیای اقتصادی کنونی، نمود و جلوه بیشتری می‌یابد. دنیایی که پول، داد و ستد، تبدیل ارزها، بانک و بانکداری، سرمایه‌گذاری و پس‌انداز بخش مهمی از زندگی مردم را شامل گردیده است.
این کلام امام در دنیایی که انسان‌های مؤمن و آزاده برای جلب رضایت خداوند و داشتن زندگی سالم بدنبال «لقمه نان حلال» هستند و باید با مظاهر جهان صنعتی و مالی نیز ارتباط داشته باشند یادآور جنگی در زیر شمشیرها و سرنیزه‌هاست.
انسان به امرار معاش و زندگی اقتصادی وابسته است و از آن گریزی نیست و در روز حساب نیز این زندگی اقتصادی و نحوه درآمدها و نحوه خرج کردن‌ها مورد سؤال قرار می‌گیرد. بنابراین تنظیم امور مالی و اقتصادی فرد برمبنای قوانین وحی از اهم واجبات است.
حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرماید: کسی که بدون آموزش فقه اسلامی تجارت کند به رباخواری آلوده شود. (2)
ربا از جمله رذیلت‌ها و حرام‌هائی است که خداوند شدیدترین تعابیر (جنک با خدا و رسول او) را در این باره در قرآن کریم متذکر شده است در حالیکه در جهان امروز مسائل مربوط به این پدیده شوم گریبانگیر زندگی روزانه مالی و اقتصادی و کسب و کار مردم می‌باشد.
این پژوهش بررسی کوتاهی درخصوص ربا و مسائل مربوط به آن و راههای برون رفت از احاطه این پدیده غیراخلاقی و غیر اقتصادی بر زندگی مردم است.

«مفهوم ربا»
ربا در لغت به معنای زیاد (اضافه) و نیز زیاده بر سرمایه است.
عالمان لغت شناس ربا را چنین معنا کرده‌اند.
راوندی: اصل ربا زیاده است و ربا زیاده بر سرمایه است از جنس آن یا متماثلان (3)
راغب اصفهانی: ربا زیاده بر سرمایه است اما در شرع به زیادتی خاص اختصاص دارد. (4)
جعفری لنگرودی: ربا، بیع همجنس با همجنس (مانند گندم با گندم) در مکیل و موزون به شرط اضافه گرفتن و یا در قرض دادن به شرط اضافه شدن (است). بیع مذکور را بیع ربوی و قرض مذکور را قرض ربوی گویند. (5)
شهید ثانی: ربا زیاده است و شرعاً، معامله یکی از متماثلان که با کیل و وزن اندازه‌گیری می‌شوند. در زمان شارع و یا در عادت ـ با دیگری است با زیاده در یکی از آنها، حقیقاً یا حکماً یا وام گرفتن یکی از آنها با زیاده است هر چند با کیل و وزن اندازه‌گیری نشوند، در صورتی که زیاده دهنده حربی نباشد و متعاقدان، پدر، فرزندش و زوج و زوجه‌اش نباشد. (6)
دکتر نیکو گلریز: ربا عبارت از بهره از پیش تعیین شده. اگر پول یا مالی به کسی قرض داده شود و شرط گردد که وام گیرنده در سررسید مبلغ یا درصد معینی علاوه بر اصل را تأدیه کند استقراض ربوی انجام شده و مطابق نص صریح قرآن کریم این معامله حرام و باطل است. (7)
ربا، بالیدگی، سود بر سود است. در ایام جاهلیت شخص جنس یا پول به یکی می‌داد که در زمان معین قیمت با اصل را بپردازد و چون بر وقت از پرداختن عاجز می‌یافت به او مهلت می‌داد ولی مقدار سرمایه یا قیمت جنس را می‌افزود و اینگونه عمل چون تکرار می‌شود در انجام به منازعه می‌کشید گاهی میان افراد و گاهی میان قبائل طرفین جنگ و منجر به کشتار می‌شد. (8)
اصل ربا به معنی زیاده است. (9)

«ربا از نظر تاریخی»
در حدود 6 هزار سال پیش بسمت باختر و در امتداد تقاطع (فرات و دجله) تمدنی تشکیل شد که تمدن سومریان نام گرفت. روی لوحه‌های گلی که به دست ما رسیده است و بر آن با خط سومری نگاشته‌اند مشخص گردیده است که آئین وام گرفتن در نزد آنان معمول بوده و کالا یا زر و سیم را به قرض می‌گرفته و در برابر سودی از همان جنس بین 15 تا 33 درصد به وام دهنده می‌دادند. (10)
در تمدن بابل نیز در 4500 سال پیش (2500 قبل از میلاد) رسم قرض دادن و ربا مرسوم بوده است لکن در برخی موارد شامل تسهیلاتی نیز می‌گردید. مثلاً هر گاه شخص وام گیرنده بعلت سیل زدگی یا خشکسالی یا (مشیت الهی) محصولی بدست نمی‌آورد از پرداخت تنزیل آن سال معاف می‌شد. اما بهرحال ربا همچون بلائی بود که بر صناعت بابل فرود می‌آمد.
در بابل کاهنان نیز به مردم قرض می‌دادند و قانونی بود که هیچ کس حق نداشت پول قرض کند مگر اینکه خود مسئول پرداخت آن باشد. (11)
در تمدن یونانی حدود 500 سال قبل از میلاد نیز قرض و ربا معمول بوده است ویل دورانت وضعیت اقتصادی و مالی تمدن یونان را چنین توصیف می‌کند:
بانکداری معمول است بانکها برای تثبیت وضع خود تلاش می‌کنند زیرا کسانی که احتیاج به وام ندارند رباخواری را جرم می‌شمارند و فیلسوفان نیز آن را کاری قبیح و خلاف حکمت می‌دانند.
برخی مردم پول خود را در برابر گروگان از قرار ربح 16 تا 18 درصد به مردم قرض می‌دهند برخی دیگر به دوستان خود بدون ربح وام می‌دهند و کسانی نیز هستند که نقدینگی خویش را در خزانه‌های معابد به ودیعه می‌گذارند. معابد به جای بانک به افراد و دولت در مقابل ربحی عادلانه وام می‌دهند. معبد آپولون در دلفی تا حدی بانک بین‌المللی سراسر یونان است. (12)
ویل دورانت حتی از سه صراف و بانکداری یونانی بنامهای آنتیستنس ـ آختراتوس ـ پازیون در تمدن یونان باستان نام برده است.

«ربا در قرآن»
حداقل هفت آیه قرآن کریم به حرمت ربا دستور داده شده است.
1- الذین یاکلون الربا لا یوقومون الاکما یقوم الذی یتخبطه الشیطان من المس ذلک بانهم قالوا انما البیع مثل الربوا و احل الله البیع و حرم الربا فمن جاء موعظه من ربه فانتهی فله ماسلف و امره الی الله و من عادف اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون (بقره – 275)
کسانی که ربا می‌خورند در قیامت برنمی‌خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماس با شیطان دیوانه شده و تعادل ندارد این به خاطر آن است که گفتند: داد و ستد مثل رباست، در حالیکه خدا بیع را حلال و ربا را حرام کرده است و اگر کسی اندرز الهی را گوش کند و از رباخواری دست بکشد سودهایی که در سابق بدست آورده مال اوست اما کسانی که مرتکب ربا شوند اهل آتشند و در آن جاودان می‌مانند.
2- یمحق الله الربا و یزبی الصدقات و الله لایحب کل کفار اثیم ( بقره – 276)
خداوند ربا را نابود می‌کند و صدقات را افزایش می‌دهد و خداوند هیچ انسان ناسپاسی را دوست نمی‌دارد.
3- یا ایهاالذین امنوا اتقوالله و ذروا مابقی من الربوا ان کنتم مؤمنین (بقره – 278)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید تقوا پیشه کنید و آنچه از مطالبات رباست رها کنید اگر ایمان دارید.
4- فان لم تفعلو فاذنوا یحرب من الله و رسولا و ان تبتم فلکم رووس اموالکم لاتظلمون و لاتظلمون ( بقره – 279)
اگر چنین نکنید بدانید که خدا و رسولش با شما پیکار خواهند کرد و اگر توبه کنید سرمایه‌های شما از آن شماست و نه ستم می‌شوید و نه ستم می‌کنید.
5- یا ایهاالذین امنو تاکلو الربا اضعفاً مضاعفه و اتقوالله لعکم تفلحون ( آل عمران – 13.)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید ربا و سود پول را چند برابر نخورید به خدا ایمان آورید تا رستگار شوید.
6- و اخذهم الربا و قدنهواعنه و اکلهم اموال الناس بالباطل و اعتدنا للکافرین منهم عذابا الیما ( نساء – 161)
و همچنان در حال ربا گرفتن و خوردن مال مردم بودند در حالیکه از آن نهی شده بودند و برای کافران عذاب دردناک آماده کرده‌ایم.
7- وما اتیتم من ربا لیربو فی اموال الناس فلایربوا عندالله ما اتیتم من زکوه تریدون وجه‌الله فاولئک هم المضعفون ( روم – 39)
آنچه به عنوان ربا می‌پردازید تا در اموال مردم فزونی یابد نزد خدا فزونی نخواهد یافت و آنچه را به عنوان زکات می‌پردازید و تنها رضای خدا را می‌طلبید دارای پاداش مضاعفند.

«ربا در روایات و احادیث»
همان‌گونه که شدیدترین تعابیر قرآنی در مورد مسئله رباست، شدیدترین لعن و نفرت در روایات نقل شده از پیامبر و امامان معصوم نیز درخصوص ربا می‌باشد.
1- امام جعفر صادق در حدیثی برای گناهان کبیره هفت مورد ذکر کرده‌اند:
- کشتن مؤمن به عمد
- متهم ساختن زن پاکدامن
- فرار از جهاد
- تعرب بعد از هجرت
- خوردن مال یتیم
- خوردن ربا
– هر چه خداوند بر او دوزخ را واجب کرده است. (13)
2- از حضرت امام جعفر صادق (ع) نقل گردیده است که پیامبر (ص) در سفارش خود به حضرت علی فرمود: یا علی یک درهم ربا از نظر گناه و شدت عقوبت بزرگتر از اینکه کسی هفتاد مرتبه با محرم خود در خانه کعبه زنا کند. (14)
3- از حضرت علی نقل شده که پیامبر اکرم (ص) فرمود یا علی همانا مردم در آینده به اموالشان امتحان می‌شوند آنان حرام خدا را با شبهات دروغین و هوس‌های فریبنده حلال می‌شمارند پس شراب را به اسم آب انگور رشوه را به اسم هدیه و ربا را به اسم خرید و فروش حلال می‌شمارند. (15)
4- حضرت علی (ع) می‌فرمودند: خداوند بزرگ لعنت کند ربا و رباخوار و وکیل و فروشنده و نویسنده و شاهدان ربا را. (16)
5- از رسول خدا نقل شد که فرمودند، شب معراج قومی را دیدم که ایشان را شکمهای بزرگ بود همچون خانها و در راه ال فرعون افتاده و هر بامداد و شبانگاه که ال فرعون ایشان را در زیر پای می‌گرفتند و می‌کوفتند. گفتم ای جبرئیل اینان که‌اند؟ گفت اینها رباخواران هستند پیامبر (ص) فرمود ربا هفتاد باب دارد که کمترین آن در نزد خدا زنا با مادر می باشد. (17)
6- حضرت محمد (ص) فرمودند: چهار کس را خداوند به بهشت نیاورد و از نعیم آن بر وی نبخشاید – شراب‌خوار – رباخوار – آن کس که مال یتیم را به ناحق خورد و آن کس که پدر و مادر از او ناخشنود باشد. (18)

«ربا در ادیان الهی»
ربا مبحثی است که حداقل سابقه 3000 ساله در ادیان الهی دارد. هر چند ادیان الهی با فطرت آدمی آمیخته است و از این جهت ربا سابقه‌ای به قدمت بشر خواهد داشت.
از همان روزهای نخستین زندگی بشر که هابیل به کار دامداری و قابیل به کار کشاورزی پرداخت خط بطلان بزرگی بر ربا کشیده شد.
با مقایسه نسل‌ها و عصرهای مختلف می‌توان به ماهیت ظالمانه ربا پی برد. وقتی که در زمانهای بسیار دور با وجود ساختار اقتصاد سنتی و اقتصاد کوچک خانوارها و جمعیت کم و تفکرات و فرهنگ‌های تقریباً همگن افراد جامعه، ربا این چنین مورد نفرت و خشم خداوند قرار می‌گیرد دیگر مشخص است که در جوامع توسعه یافته و فراصنعتی و پیچیده کنونی و دنیای هسته‌ای و دهکده جهانی ربا چگونه ظلمی خواهد بود.

دین حضرت موسی (ع)
فرمان هشتم از ده فرمان موسی در خصوص مالکیت فردی و اقتصاد است. در زمان حضرت موسی صرافان فراوانی پیدا شدند که برای کالاهای بازرگانی و اجرای طرحهای اقتصادی سرمایه لازم را در اختیار اشخاص می‌گذاشتند. یکی از دستورات شریعت موسی آن بود که «یکدیگر را مغبون نسازید» و نیز از قوم یهود خواسته شده بود که هر هفت سال یک بار بندگان عبرانی را آزاد کنند و از وامی که به دیگران داده‌اند در گذرند و بعدها این قانون مقرر گردید که بندگان و وامداران را بعد از پنجاه سال آزاد کنند. (19)
حضرت موسی می‌فرماید: اگر نقدی به فقیری از قوم من که همسایه تو باشد قرض دادی مثل رباخوار با او رفتار مکن و هیچ سویی بر او مگذار. (20)
از او (برادرت) ربا و سود مگیر و از خدای خود بترس تا برادرت با تو زندگی کند. (21)
برادر خود را بسود قرض مده نه بسود نقد و نه بسود آذوقه و نه بسود هر چیزیکه بسود داده می‌شود، غریب را می‌توانی بسود قرض دهی اما برادرت را بسود قرض مده تا یهوه و خدایت در زمینی که برای تصرفش داخل آن می‌شوی ترا به هرچه دستت را بر آن دراز کنی برکت دهد. (22)
این قانون یهود در حال حاضر نیز اجرا می‌شود و یهودیان از این نظر اجازه دارند تا به سایر اقوام ربا دهند و ربا بگیرند و این چنین است که قوم یهود به رباخواری در جهان شهرت یافته است.
خداوند در قرآن کریم نیز در مورد این قوم می‌فرماید:
و تری کثیراً منهم یسارعون فی‌الاثم و العدوان و اکلهم السحت لبس ماکانوا یصنمون (آیه 61 سوره مائده)
بسیاری از اینها (یهود) را می‌بینی در گناه و ستمگری و سخت‌خواهی خاص خو پیشی می‌گیرند چه زشت ساخت و سازهایی که می‌کنند.

دین حضرت عیسی (ع)
در انجیل (خلاف تورات)، قرض دادن بدیگران حتی دشمنان بدون مطالبه سود توصیه گردیده است و چنین می‌گوید:
بلکه دشمنان خود را محبت نمائید و احسان کنید و بدون امید عوض قرض دهید زیرا که اجر شما عظیم و پسران حضرت اعلی خواهند بود چونکه او با ناسپاسان و بدهکاران مهربان است. (23)
بر این اساس ربا از طرف کلیساها تحریم و مسیحیانی که ربا می‌دادند را از دین خارج و ملحد می‌دانستند و حتی از کفن و دفن آنان خودداری می‌نمودند.
بعد از تحریم قطعی ربا، قانون مدنی و عرفی اروپا هم در سال 789 میلادی از آن پیروی کردند و در سراسر کشورهای مسیحی رباخواری ممنوع شد و در سال 1593 میلادی معاملات ربوی با سرمایه و اموال افراد ناتوان قانوناً مجاز گردید و بعد کم کم قانون به سایر سرمایه‌داران نیز تسری یافت تا اینکه عملاً برخی از سران مسیحی از جمله (پاپ پی نهم در سال 1786میلادی) عملاً حکم (منع ربا) را نقص کرد. اما قانون منع ربا کماکان پابرجا بود تا آنکه در پایان قرون وسطی و آغاز نهضت اروپا اعتراضات علیه قانون تحریم ربا آغاز شد و در اکتبر سال 1789 میلادی این قانون لغو و رباخواری در حدود قانون خاصی اجازه داده شد.

«انواع ربا»
ربا از نظر ماهیت آن به دو گونه تقسیم می‌شود:
1- ربای معاملی
2- ربای قرضی

1- ربای معاملی:
ربای معاملی یا ربای معاوضه که تبادل یا معامله یا معاوضه کالا با کالا بشرط (زیاده) گرفتن یا دادن است و بر آن سه شرط گذارده‌اند:
1- دو جنس هم وزن نباشند
2- آن جنس مکیل یا موزون باشد و عددی نباشد
3- طرفین معامله از یک جنس باشد
اما در اینکه ربای معاملی آیا در غیر بیع، مثل هبه معوضه و یا مصالحه معوضه هم جاری است یا نه، میان فقها اختلاف است.
مرحوم صاحب جواهر می‌گوید: مشهور میان فقها این است که اختصاص به بیع ندارد و شامل هر معاوضه‌ای می‌شود و ما نیز معتقدیم که عام است و شامل هر معاوضه‌ای می‌شود. (24)

2- ربای قرضی:
این ربا مربوط به تبادل پول نقد و جنس و قرض دادن بشرط (زیاده) می‌باشد و تنها شرط آن این است که فرد شرط کند جنس یا پولی را که به کسی قرض می‌دهد در هنگام بازگرداندن چیزی اضافه بگیرد خواه از همان جنس یا جنس دیگر.
البته انواع ربای دیگر تحت این سرفصل‌ها قرار می‌گیرد برای مثال ربای تأخیر دین در عهد جاهلیت و صدر اسلام رایج بوده و آن اضافه‌تر از مبلغ دین گرفتن از بدهکاری بوده که در موعد مقرر قادر به اداء دین نبوده است.
از دو قسم ربای معاملی و ربای قرضی، نوع ربای قرضی در گذشته و حال محل ابتلا بوده و اهمیت بیشتری داشته است و در عصر نزول آیات مربوط به ربا، ربای قرضی در شبه جزیره عربستان رواج داشته و اعتقاد بر آن است که آیه فان تبتم فلکم .... در مورد عباس عموی پیامبر (ص) و ربای قرضی نازل گردید. (25)
انواع دلائل و فلسفه تحریم ربا که ذکر شده است مربوط به مصداق‌های ربای قرضی می‌شود.
شهید مطهری نیز در این مورد اعتقاد دارد که از برخی آیات قرآن می‌توان استشمام کرد که نظر قرآن به قرضهائی است که در مورد درماندگان باید داد. (26)
آیت اله طالقانی می‌گوید: چون معامله برای اغلب یا منحصراً در عصر ظهور اسلام از راه قرض پول بوده از این نظر باید ربای ممنوع منحصر به ربای عاید از پول باشد اما مفسرین و سنت گذاران قسمتی از معاملات را مشمول ربا، دانسته‌اند و آن را تحریم کرده‌اند. (27)
تمام فقها و بزرگان دین اسلام بر حرام بودن ربای قرضی متفق‌القولند.
ابن قدامه که از بزرگان فقهای اهل سنت است در کتاب المغنی تصریح می‌کند که تمام فقها اجماع کرده‌اند بر این که ربای قرضی حرام است. (28)
علامه حلی رضوان اله علیه می‌گوید: یکی از شرایط وام این است که سودی برای وام‌دهنده نداشته باشد بخاطر اینکه پیامبر (ص) از این کار نهی کرده است و فقهای ما در این مسئله اتفاق نظر دارند. (29)
صاحب جواهر می‌فرماید: شرط نفع حرام است و هیچ اختلافی در این مسئله نیست همه علمای شیعه بر آن اتفاق نظر دارند بلکه همه مسلمانان بر آن اجماع کرده‌اند. (30)
ربای قرضی به دو نوع ربای استهلاکی (مصرفی) و یا استنتاجی (تولیدی) تقسیم می‌شود و احتمال می‌رود که بیشتر مباحثات فقها و بررسی‌های انجام شده ذیل ربای استهلاکی باشد و حرمت ربا نیز از منظر این نوع ربا انجام شده است هر چند شک و شبهه در آن است.
شهید مطهری نیز اشاره می‌نماید: «اینکه در زمان پیامبر آیا قرض استنتاجی هم وجود داشته یا نه من به طور جزم نمی‌توانم بگویم وجود نداشته البته عمده قرضها مصرفی بوده است.» (31)

«حیله‌های ربا»
یکی از نکاتی که در ربا مطرح است و از قدیم حتی در کتاب‌های فقهی از آن بحث می‌شود «حیله‌های شرعی ربا» است. (32)
حیله‌های شرعی ربا می‌کوشد تا راههائی را تجویز کند که همان نتیجه ربا را داشته باشد اما از لحاظ شرعی عنوان ربا بر آن مصداق نیابد. در مورد این مسئله نیز همانند سایر مسائل مخالفان و موافقان سختی داشته‌ایم.
امام خمینی نخست تمایلی به تجویز برخی از این راهها داشته اما پس از تبعید به ترکیه که فرصت مطالعاتی بیشتری یافته‌اند تمام حیله‌های شرعی ربا را منع فرمودند. (33)
استاد مطهری در تحلیل ربای معاملی می‌فرمایند: بنظرم اینطور می‌آمد که این حریمی است برای ربای قرضی، یعنی این معامله (ربای معاملی) به این دلیل حرام شده که جلو ربای قرضی گرفته شود یعنی اگر ربای معاملی حرام نباشد و فقط ربای قرضی حرام باشد همین حیله‌های ربایی که الان انجام می‌دهند رواج می‌یابد.
یونس شیبانی می‌گوید به امام صادق (ع) گفتم مردی کالایی را می‌فروشد در حالی که می‌داند قصد فروش ندارد مشتری هم می‌داند که او قصد خرید ندارد و می‌داند که فروشنده به زودی برمی‌گردد و همان کالا را از او خریداری می‌کند پس امام فرمود: ای یونس این معامله‌ای که گفتی رباست آیا اگر آن را نخری به تو برمی‌گرداند گفتم بلی فرمود: پس نزدیک چنین معامله‌ای نشو نزدیک مشو. (34)
در نهج‌البلاغه نیز به نقل از امام علی (ع) سخنی از پیامبر اکرم (ص) آمده است که فرمودند: یا علی همانا مردم در آینده به اموالشان امتحان می‌شوند آنان حرام خدا را با شبهات دروغین و هوس‌های فریبنده حلال می‌شمارند و ربا را به اسم خرید و فروش حلال می‌شمارند. (35)
در صحیحه عبدالرحمن بن الحجاج آمده است که امام علیه‌السلام به فردی که در وقت مسافرت و عجله ناچار به تبدیل هزار و پنجاه درهم غیر دمشقی و بصری به هزار درهم
از آن نوع می‌شود و در واقع باید پنجاه درهم ربا بدهد می‌فرماید خیری در این کار نیست و به او روش ضمیمه کردن چیزی در ازاء مقدار اضافه را یادآوری می‌کنند. (36)
توضیحات آیت‌اله خرازی نیز در درس خارج فقه مبنی بر وجود حیله‌های شرعی ربا (اما با شرایط خاص) قابل توجه است ایشان می‌فرمایند: مجموعه روایات حیله این استظهار را تقویت می‌کند که روایات مزیور درصد کارگشایی برای افرادی هستند که در مواردی از روی ضرورت ناچار به ربا دادن می‌شوند و گویا برای پرده‌پوشی برای ارتکاب این عمل قبیح اقدام به حیله می‌کنند تا آشکارا پدیده زشت ربادهی هر چند از روی ناچاری باشد صورت نپذیرد بنابراین اولاً اخبار حیله برای ترویج رباخواری نیست ثانیاً تجویز ربا دهی تحت پوشش حیله محدود به شرایط ضرورت عرفی و نه شرایط عادی است. (37)
از نظر امام خمینی سند و و دلالت روایات حیله در مورد ربای قرضی و ربای معاوضی نوع دوم مخدوش هستند. (38)
هر چند امام خمینی روایات حیله را مخدوش می‌دانند اما در عصر حاضر آیت‌اله صانعی در جواب یکی از استفتائات به مسئله حیل اشاره می‌کند و می‌فرماید: عدم حرمت قرض ربوی استنتاجی خالی از قوت نیست هر چند احتیاط در حیل در این قسم ربا و زیاده مطلوب است. (39)
آیت‌اله مصباح یزدی نیز در بحث حیله‌های ربا بحث قرآنی اصحاب سبت را مطرح می‌کند و می‌فرمایند: کاری که اصحاب سبت کردند از نظر ظاهری با موازین شرع مخالفتی نداشت ولی روح کار آنان چیزی جز آنچه از آن نهی شده بودند نبود و این تدبیر در واقع کلاه شرعی و حیله‌ای بود که برای راه افتادن کار خود دست و پا کرده بودند.
آیت‌اله مصباح یزدی از این مباحثه قرآنی نتیجه می‌گیرند که در این ماجرا نه تنها اصحاب سبت یعنی آنان که اقدام به عمل خلاف کردند بلکه کسانی نیز که بر این تدبیر و حیله شرعی بی‌تفاوت بودند و نهی از منکر نکردند نیز به عذاب الهی گرفتار شدند. (40)

«فلسفه تحریم ربا»
هر چند برخی معتقد به اجرای دستورات خداوند بی‌چون و چرا هستند اما نظر غالب آن است که اگر چه دسترسی به علل برخی احکام شرع دشوار است اما تلاش برای بدست آوردن فلسفه احکام به سه دلیل مهم مجاز می‌باشد:
1- دلائل قرآنی ـ چون فلسفه بسیاری از احکام در قرآن اظهار شده است بنابراین قرآن مجوزی برای بررسی فلسفه احکام داده است.
برای مثال دوری از فحشاء و منکرات به عنوان فلسفه نماز ـ طهارت روح و تزکیه نفس به عنوان فلسفه ذکات در این کتاب مقدس آمده است.
2- قول و فعل و تقریر معصومین ـ در صدر اسلام اندیشمندان و مردم درخصوص فلسفه احکامی سئوالاتی داشتند که از پیامبران و امامان پرسیده می‌شد و آنان نیز با روی گشاده پاسخ می‌دادند. و این مسئله نشان می‌دهند که بدنبال فلسفه احکام بودن منعی نداشته و حتی مفید می‌باشد.
3- کارکرد فقها و مراجع ـ فقها و مراجع عالیقدر و اندیشمندان جهان اسلام همواره بدنبال فلسفه احکام بوده‌اند به عنوان مثال شیخ صدوق کتاب «علل الشرایع» و مرحوم شیخ عاملی «وسائل الشیعه» را در این زمینه نگاشته‌اند.
بنابراین حتی می‌توان بررسی فلسفه احکام را یکی از وظائف اندیشمندان دانست.
برای فلسفه تحریم ربا حداقل 4 دلیل مهم آمده است.

1- اکل مال به باطل
در قرآن آیه‌ای است که در مذمت قوم یهود آمده است (آیه سوره نساء) فبظلم من‌الدین ...... به این مسئله اشاره کرده است که آن قوم ربا می‌گرفتند و مال مردم را به باطل می‌خوردند.
حضرت امام رضا (ع) نیز در روایتی برای حرمت ربا دو دلیل ذکر کرده‌اند که نخست حرمت ربا به استناد سخنان خداوند در قرآن مجید و دلیل دوم اکل مال به باطل است. (41)

2- دلائل اقتصادی:
برخی از اقتصاددانان معاصر نیز ربا و بهره را در اقتصاد بعنوان انگل و زمینه‌ساز رکود و تورم در جامعه دانسته‌اند و برخی از فقیهان نیز به فلسفه اقتصادی تحریم ربا اشاره کرده‌اند.
هشام بن حکم که یکی از اصحاب معروف امام صادق (ع) است از آنحضرت پرسید چرا ربا حرام شده است؟ حضرت فرمودند: اگر رباخواری حلال بود مردم کارهای مفید تجاری و تولید آنچه که به آن احتیاج می‌شد را ترک می‌کردند. (43)
امام جعفر صادق (ع) در روایتی دیگر می‌فرمایند: خداوند ربا را حرام کرد تا مردم از حرام به کسب و کار روی آورند و به خرید و فروش بپردازند. (44)
آیت‌اله مطهری نیز درخصوص فلسفه احکام حرمت ربا نگاهی به ابعاد اقتصادی آن دارند ایشان بعد از برشمردن نظرات دیگران معتقدند که «ما مسئله حرمت ربا را بر این اساس بیان کردیم که ماهیت ربا قرض است و قرض از آن جهت که قرض است نمی‌تواند سود داشته باشد یعنی وام نمی‌تواند سود داشته باشد». (45)
بهرحال نظریات بسیاری هست که معتقدند حرمت ربا از ابعاد اقتصادی آن قوت بیشتری دارد. برخی حرمت آن را بدلیل اینکه پول ارزشی به جز عددی که روی آن گذاشته‌اند ندارد و هیچ کس نمی‌تواند از آن ارزش بیافریند.
برخی حرمت آن را بدین دلیل دانسته‌اند که سرمایه نمی‌تواند سود تولید کند.

3- ربا به عنوان ظلم:
در این دیدگاه ربا به عنوان ظلم از دیدگاه فلسفی و استدلال عقلی بررسی می‌شود این دیدگاه در پی آن است که ربا یک ظلم است و زذیلت ظلم نیز با حسن وقبح عقلی پذیرفته شده است.
به قول فقها و اصولیون قبح ظلم در دایره مستقلات عقلیه است. ظلم قبح عقلی دارد حتی اگر حکم شرعی نیز برای آن نیامده باشد.
بنابراین ربا نیز مصداق ظلم بوده و قبیح و حرام است.
در روایت محمدبن سنان از حضرت علی بن موسی الرضا (ع) آمده است: ....... و لما فی ذلک من الفساد و الظلم ..... و به خاطر این که ربا منشاء فساد و ظلم است حرام شده است. (46)
مسئله ظلم بودن ربا از بعد اقتصادی آن نیز اثبات می‌شود.

4- ابعاد دنیائی ربا:
برای فهم فلسفه حرمت ربا می‌توان به سایر احکام که در کنار ربا و یا در مخالفت ربا در قرآن مجید آمده است نگاهی کرد که یکی از این موارد مسئله قرض‌الحسنه است.
آیه (71 سوره حدید) می‌فرماید: من ذالذی یقرض ا... قرضاً حسنه و .... کیست آن کس که به خداوندی قرض دهد تا نتیجه‌اش را برای وی دو چندان گرداند و او را پاداشی خوش باشد.
در روایتی آمده است که صدقه 1. حسنه و ثواب دارد و قرض‌الحسنه 18 ثواب دارد یعنی که ثواب قرض‌الحسنه از صدقه بیشتر است و علت آن را بدین مضمون گفته‌اند که قرض‌الحسنه نه تنها رفع نیاز می‌کند بلکه حفظ ابروی مؤمن را نیز بعهده دارد.
بنابراین در این امور، فضائل اخلاقی مستتر است و عواطف انسانی و فطرت خدایی انسان دست در کار می‌شود اما در بحث ربا، شقاوت قلب، دنیا دوستی، مال دوستی در انسانها پدیدار شده و ریشه رذائل اخلاقی را می‌گستراند و این ممکن است به نتایجی بینجامد که فرد را یکسره از جاده ایمان منحرف نماید.
در روایات معصومین نیز به این مسئله اشاره شده است.
سماعه یکی از روایان معروف و از اصحاب امام صادق (ع) می‌گوید: به حضرت صادق عرض کردم چرا خداوند متعال مسئله ربا را در قرآن به طور مکرر مطرح کرده و (تحریم نموده) است امام فرمود: علت آن را می‌دانی؟ عرض کردم نه. فرمود: به خاطر این که مردم در اثر رباخواری از کارهای خیر و شایسته (مانند قرضا‌الحسنه) باز نمانند. (47)

«ربا از نظر اقتصادی»
معنی و مفهوم ربا تاکنون در اذهان جامعه علمی و مردم کوچه و بازار از منظر فقهی بررسی شده است. این واژه در صورتی که با نگاه اقتصادی مطالعه شود به مفاهیمی مثل سود و کارمزد و بهره نزدیک می‌شود. هر چند نفرت حداقل 6... ساله از این کلمه وجود دارد.
مفهوم ربا در اقتصاد بیش از آنکه به تولید مربوط شود به مصرف نزدیکتر است و دلیل آن همان است که اغلب فقها حرمت ربا در قرآن را حداقل در ابتدا به قرض‌های داده شده به درماندگان و بیچارگان برای مصارف خود می‌دانند هر چند حرمت ربا مطلق نیز باشد.
اما بالعکس مفهوم بهره در اقتصاد یادآور تولید و نقش سرمایه است در حقیقت بهره، مزد سرمایه پولی است که به سرمایه‌گذار تعلق می‌گیرد. در اینکه به سرمایه، سود تعلق می‌گیرد بین فقه و اقتصاد اشتراک مساعی وجود دارد که نمونه آن مضاربه است اما شرایطی نیز وجود دارد و از جمله شرایط آن اول درگیر شدن سرمایه‌گذار با تولید و ریسک‌های احتمالی آن و دوم مشخص شدن سهم واقعی پس از تولید و .... است. اما اقتصاددانانی هم هستند که هم‌سو با فقیهان سود انگلی سرمایه و یا مفت‌خواری سرمایه‌گذار را نمی‌پذیرند.
هر چند حرمت ربا فقط در بازار پولی نیست و در بازار کالا نیز ربا حرمت دارد اما اهمیت این مسئله و نمود کامل آن مخصوصاً در جهان معاصر به بازار پولی برمی‌گردد.
وظائف پول تا قبل از نظریات کینز (1946-1883)، وسیله مبادله و ذخیره ارزش بود و انگیزه معاملاتی و انگیزه احتیاطی برای نگهداری آن در محافل علمی مطرح بود اما کینز رسماً انگیزه سفته‌بازی را نیز از آن بیرون کشید و نرخ بهره به دلیل سفته‌بازی و کنز پول معنا پیدا کرد.
مشخص است که در جامعه موردنظر کینز سفته‌بازی نمی‌گذارد نیاز واقعی اقتصاد به پول مشخص شود بنابراین چنین جامعه‌ای به رفاه، عدالت، توسعه اقتصادی نمی‌رسد.
اقتصاد دانانی بزرگ با نگاه تیز بینانه‌ای نفرت خود را از ربا و تحت عنوان بهره و یا در قالب نفرت از پول که زمینه‌ساز بهره می‌گردد در تحلیل‌های اقتصادی خود نشان داده‌اند که به برخی اشاره می‌شود.

پرودون:
پرودون (1865-18.9) در فرانسه بدنیا آمد و اولین سوسیالیستی است که در برابر اقتصاد متعارف آن زمان به بحث جدلی پرداخت و او با استفاده ضمنی از نظریه ارزش مکار تحصیل هر گونه درآمد کار نکرده و حتی اخذ اجاره را ممنوع می‌دانست. در حین حال معتقد بود که یک «بانک مردمی» به سرمایه‌گذاران وام اعطا کند. (48)

میلتن فرید من:
میلتون فریدمن (2006-1912) در نیویورک و در خانواده مهاجر یهودی بدنیا آمد و در سال 1976 جایزه نوبل گرفت.او مکتب پول‌گرایان را تأسیس کرد و اعتقاد داشت که مبحث پول و عرضه آن در اقتصاد آنقدر اهمیت دارد که باید در قانون اساسی کشورها نوشته شود او سطح قیمت‌ها را به سطح عرضه پول نسبت می‌داد. به عبارتی اگر در جامعه سطح عرضه پول کنترل شود مسلماً نرخ بهره نیز تحت کنترل قرار ی‌گیرد. او معتقد بود که بهترین قاعده سیاست پولی در حالتی اتفاق می‌افتد که رشد پولی منتج از قاعده مذکور، قیمت‌ها را افزایش ندهد و شرایط لازم و کافی برای اینکه رشد پولی سبب رشد قیمت‌ها نشود وجود نرخ بهره اسمی برابر صفر است. فریدمن از این قاعده به نام قاعده پولی بهینه نام می‌برد. (49)
اقتصاددانان جهان نرخ بهره را از مهمترین عامل تجریه و تحلیل‌های خود دانسته‌اند و آنان مبنای بررسی‌های خود را بر پایه وجود این شاخص در نظام اقتصادی گذاشته‌اند و بجز معدودی از آنان، جرئت نداشته‌اند که دستور برکناری و حذف بهره و ربا را صادر نمایند. در حالیکه اگر آنان یک نظام اقتصادی حداقل در ذهن خود برپایه حذف ربا و بهره می‌ساختند به نتایج بسیار مهمی می‌رسیدند.
همه آنان می‌دانند که اگر نرخ بهره صفر باشد سرمایه بسوی بازارهای تولید (و نه بازارهای سفته بازی) تمایل پیدا می‌کند و سرمایه‌گذاری افزایش می‌یابد و نرخ تورم و نرخ بیکاری کاهش می‌یابد و بهبود این شاخص‌های مهم اقتصادی نهایتاً منجر به رفاه و عدالت اقتصادی می‌گردد.
همه آنان می‌دانند که اگر نرخ بهره صفر باشد سود و زیان تولید بین تمام مردم جامعه تقسیم می‌شود و جامعه به دو قطب که در یک طرف دارندگان سرمایه که ربا گرفته‌اند و هیچ زیان نمی‌کنند و یک طرف افرادی که ربا می‌دهند و زیان می‌کنند تقسیم نخواهد شد.
همه آنان می‌دانند اگر نرخ بهره صفر باشد اقتصاد و تولید با عرضه پول جامعه خود را گره زده و میزان واقعی پول مشخص خواهد شد و پول ابزار حاکمیت سیاسی و قدرت و تکبر آدمی نخواهد شد.
اقتصاددانان می‌دانند که بهره، بهاء سرمایه و دستمزد بهاء کار است در جامعه‌ای که نرخهای بهره بالا باشد به مفهوم آن است که ان جا سرمایه ارزش بیشتری از کار دارد یعنی انسان از پول ساخته شده بدست خود ارزان‌تر شده است. اما اینکه چرا این مسئله را تحلیل واقعی نمی‌کنند یا به علت منافع خود و یا به علت گرفتار شدن در جو جامعه است و یا به علت .........
اما صادق (ع) در 1300 سال قبل می‌فرماید اگر ربا حلال باشد مردم تولید و تجارت را رها می‌کنند و نیازهای واقعی خویش و جامعه را از یاد می‌برند. (50)

«چالش‌ها»
انسان برای بدست آوردن معاش خود باید به کسب و کار بپردازد و برای کسب و کار حلال باید آموزش فقه دید. طبق فرمایش حضرت علی (ع) کسی که بدون آموزش فقه اسلامی تجارت کند به رباخواری آلوده شود. (51)
مشکل از جائی آغاز می‌شود که آموزش های فقه در جامعه یکسان نبوده و برای یک مسئله هر فقیهی و اندیشمندی جوابی غیر متناظر با دیگری دارد و انسان در این وادی مانده است چه کند؟
مسئله ربا، که از طرف خداوند با شدیدترین تعابیر حرام گردیده است و حتی اظهار می‌شود که حرمت آن مورد اتفاق کلیه فقهای جهان اسلام است وقتی بطور علمی بررسی می‌شود اختلاف نظر‌های فراوانی در آن به چشم می‌خورد که به بخش از آنها اشاره می‌گردد.
1- حضرت آیت‌ا... مصباح یزدی در نماز جمعه دانشگاه تهران در حالی ایران را رباخوارترین کشور منطقه معرفی می‌کند که شورای نگهبان متشکل از 6 فقیه و مجتهد، قانونی به نام بانکداری بدون ربا را در شهریور 62 تصویب نموده‌اند و در کشور اجرا می‌شود مسلماً نظر آیت‌ا... مصابح یزدی در مسئله رباخواری به بازار آزاد برنمی‌گردد و به دولت و قانون و بانکهای دولتی بوده است.
2- در حالیکه آیت‌ا... مصباح یزدی و حضرت امام خمینی و بسیاری از مراجع مسئله حیله‌های شرعی ربا را مجاز نمی‌دانند و به عنوان شاهد، اصحاب سبت را از قرآن مثال زده‌اند بسیاری از دولتمردان و مسئولین دولتی قانون بانکداری بدون ربا را یک قانون صوری و یک حیله شرعی می‌دانند (52) و حضرت آیت‌اله حسینی شاهرودی در جواب سئوالی که راه تخلص از ربا چیست؟ به مسئله خرید و فروش نسیه اشاره می‌کنند (53) و بسیاری موارد دیگر.
3- اوراق مشارکت یکی از نمونه‌های عملیات اقتصادی بدون ربا در سیستم دولتی ایران که توسط فقهای شورای نگهبان تصویب و نظام جمهوری اسلامی آن را اجرائی کرده است اما حضـرت آیـت‌ا... العظمـی نـوری همـدانی می‌گویـد: هـم اکنـون آنچـه در رسانه‌ها اعلام می‌شود تبلیغ رباست. اعلام درصد سود بانک‌ها از سوی صدا و سیما تبلیغ رباست و برخی امور اگر چه نام‌هایی چون اوراق مشارکت و مانند آن بر آن گذاشته‌اند اما عملاً رباست. (54)
4- در حالیکه فقهای اسلام حرمت ربا را اطلاق می‌دانند (55) اما آیت‌اله صانعی درخصوص قرض ربوی استنتاجی نظر دیگری دارند ایشان می‌فرمایند: عدم حرمت قرض ربوی استنتاجی (که نه تنها باعث جلوگیری از معروف و تجارت و کسب و کار نمی‌شود بلکه وسیله‌ای برای رونق بازار و اقتصاد سالم است) خالی از قوت نیست هر چند احتیاط در به کار بردن حیل در این قسم ربا و زیاده مطلوب است و ادله حرمت ربا شامل این گونه زیاده‌های استنتاجی همانند انواع دیگر از زیاده نیست. (56)
5- بحث مربوط به ربا حتی در جامعه مسلمانان و افراد مؤمن نیز محل اختلاف بسیاری است. بعنوان مثال سؤال در خصوص کاهش ارزش پول و محاسبه آن در پول قرضی از طرف فقها و مجتهدین و مراجع تقلید پاسخ‌‌های گوناگون داشته است.
1-5- برخی علما قرض گیرنده را ضامن کاهش ارزش پول نمی‌دانند و معتقدند قرض‌گیرنده باید همان مقدار که گرفته است برگرداند که می‌توان به فتاوای حضرت آیت‌اله سیستانی ـ فاضل لنکرانی ـ تبریزی اشاره کرد و حضرت آیت‌اله حسینی شاهرودی حتی در مورد کاهش ارزش پول بعد از 2. سال نیز گفته‌اند که اقوی آن است که همان مبلغ پولی را که قرض کرده‌اند ادا کند و احوط آن است که مصالحه کنند.
2-5- برخی علما تا زمانی که ارزش پول کاهش فاحشی نداشته است دین قرض‌گیرنده را همان مقدار می‌دانند و در صورت وقوع کاهش فاحش در ارزش پول، دین مدیون باید به ارزش در نظر گرفته شود که می‌توان به فتاوی حضرت آیت‌اله موسوی اردبیلی ـ حضرت آیت‌اله نوری همدانی اشاره کرد.
3-5- برخی علما نیز در این موارد فتوا داده‌اند که: احوط مصالحه است و الله و اعلم که می‌توان به حضرت آیت‌اله بهجت اشاره کرد.
4-5- برخی علما در این مورد فتوا صادره نموده‌اند که در حد تورم می‌توان در مورد قرض کاهش ارزش پول را جبران نمود.
این مسئله در حالی اتفاق می‌افتد که فتاوای مراجع در سیر زمان نیز دچار تحول گردیده‌اند که با مطالعه تطبیقی این فتاوا مشخص است.

«نتیجه‌گیری»
تحقیقات و پژوهش‌های انجام شده توسط پژوهشگران، اندیشمندان و محققان در باره مسئله ربا نشان می‌دهد که در این زمینه کار فکری و پژوهشی بسیاری انجام گرفته اما این پژوهش‌ها اولاً بعلت تکراری بودن آنها و عدم تکمیل یکدیگر و ثانیاً بعلت عدم جمع‌بندی و تجربه و تحلیل و عدم استخراج نتایج توسط یک نهاد مستقل در حد پژوهش‌های نظری، کارکرد دیگری نداشته است و مضافاً اینکه با وجود دهها پژوهشکده و مؤسسه تحقیقاتی و دانشگاهها و حوزه علمیه حتی در مبانی نظری نیز در بحث ربا در گامهای اولیه هستیم. بنابراین پیشنهاد می‌گردد:
1- در یک طرح پژوهشی مشترک توسط سازمانهای ذیربط مثل حوزه و دانشگاه، پژوهشکده‌های پولی و بانکی و دینی این مبحث، مورد بررسی دقیق قرار گرفته بویژه اینکه موضوعات آن مثل تورم و کاهش ارزش پول با توجه به سیر تکاملی اندیشه محققان و مراجع عظام مورد بررسی مجدد قرار گرفته و از مسئله ربا تفکیک گردد و بهرحال اگر کاهش ارزش پول می‌بایست در مبحث دیون لحاظ گردد (که برخی مراجع آن را پذیرفته‌اند) آن را رسماً اعلام نمایند.
2- قانون بانکداری بدون ربا با توجه به گذشت بیش از بیست و چند سال از تصویب آن مسلماً نیاز به بازنگری دارد بویژه اینکه در حال حاضر از این قانون به عنوان «حیله شرعی ربا» استنباط شده است.
البته باید در نظر داشت که این قانون یکی از مجموعه‌های قانون نظام اقتصاد اسلامی خواهد بود و کارکرد خوب آن در گرو مجموعه‌ای از قوانین مترقی و اسلامی و نیز اجرای آن قوانین است.
3- اسلام نه تنها ربا بلکه گرفتن سود زیاد را در معاملات منع کرده است. امام صادق (ع) می‌فرماید: سود گرفتن مؤمن از مؤمن حکم رباست مگر آنکه مبلغ مورد معامله بیش از یکصد درهم باشد که در این صورت بخاطر مخارج روزانه‌ات از او سود بگیر یا اینکه خریدار کالا را برای تجارت خریداری کند که در این صورت نیز گرفتن سود با رعایت انصاف اشکالی ندارد. (57)
حضرت علی (ع) می‌فرماید: باید خرید و فروش ساده و سهل و براساس مقیاس‌های عادلانه انجام شود به گونه‌ای که به هیچ یک از فروشنده و خریدار اجحاف و ستمی صورت نگیرد. (58)
مواردی دیگر در احکام ربا وجود دارد که نقش انگیزه را نیز به عنوان یک عامل مهم نشان می‌دهد به عنوان مثال وقتی ربا دادن به غیر مسلمان حرام اما گرفتن ربا از غیر مسلمان حلال باشد. مسلم است که نیت و انگیزه در مسائل فقهی اسلام نقش مهمی ایفاء می‌کند که باید به آن توجه داشت که متأسفانه در هیچ یک از تحقیقات و پژوهش‌های انجام شده درخصوص ربا به این مسئله اشاره نشده است و جا دارد که محققان و پژوهشگران به این مسئله نیز توجه وافی و کافی داشته باشند.
به امید اینکه این تحقیق و پژوهش بتواند گامی هر چند کوچک در راه اعتلای قوانین و احکام مترقی اسلام خصوصاً در ابعاد اقتصادی آن بردارد. از منتقدین گرامی تقاضا دارم که نظرات و پیشنهادات خود را برای اصلاح این مجموعه اعلام نمایند.

تماس با نویسنده: RAHA_3189@yahoo.com

منابع
1- قرآن مجید
2- نهج‌الفصاحه
3- نهج‌البلاغه
4- ربا درنظریه و عمل (چالش‌ها و راه کارها) انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی
5- اسلام و مالکیت در مقایسه با نظامهای اقتصادی غرب ـ آیت اله طالقانی
6- فقه و اقتصاد اسلامی – سید محمد محمودی گلپایگانی - نشر گلستان کوثر – چاپ اول پائیز 79
7- اقتصاددانان بزرگ جهان (مارک بلاگ) – ترجمه حسن گلریز نشر نی
8- سایت‌های اینترنتی مراجع تقلید
9- سایت اینترنت (مقالات در باره ربا)

پی نوشت:
1- محمدبن الحسن الحرالعاملی وسائل شیعه ج 12 ص 293 حدیث 1
2- نهج‌البلاغه حکمت 447
3- فقه القرآن ج 2 ص 52
4- مفردات ص 192
5- ترمینو لوژی حقوقی ص 327
6- مسالک الافهام ج 3 ص 316
7- دنیای اقتصاد 16/11/86 شماره 1453
8- فرهنگ لغات قرآن تألیف پرفسور عباس مهرین شوشتری
9- قاموس قرآن - طبرسی
10- تاریخ تمدن ویل دورانت - کتاب مشرق زمین گاهوار تمدن (جلد اول)
11- همان
12- تاریخ تمدن - ویل دورانت کتاب سوم عصر طلائی
13- اصول کافی جلد 3 صفحه 379 حدیث 3
14- وسائل الشیعه ج 12 صفحه 426 بخشی از حدیث 12
15- نهج البلاغه بخش 12 ص 456
16- الحکم الزهرا صفحه 42
17- حلیه المتقین علامه مجلسی صفحه 42 و داستانهای تفسیر کشف‌الاسرار تألیف ابوالفضل میری ص 13.
18- نهج الفصامه – کلمات قصار حضرت محمد (ص) به کوشش دکتر علی شیروانی انتشارات دارالفکر حدیث 254
19- تاریخ تمدن ویل دورانت مشرق زمین گاهواره تمدن ص 392
20- سفر خروج باب 27 بند 25
21- سفر لاوبان باب 25 بند 35
22- سفر تثنیه باب 24 بند 19 و 2.
23- انجیل لوقا باب 6 بند 26
24- جواهر الکلام جلد 23
25- جواهر الکلام جلد 23 صفحه 336 و مقاله اینترنت در سایت (بلاغ) احتمالاً تفسیر حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی
26- مسئله ربا و بانک آیت‌الله شهید مطهری ص 23
27- اسلام و مالکیت در مقایسه با نظامهای اقتصادی غرب آیت‌الله طالقانی ص 185
28- المغنی لابن قدامه جلد 4 ص 33
29- تحریرالوسیله جلد 1 کتاب القرض مسئله 9
30- تحریرالوسیله جلد 1 کتاب القرض مسئله 9
31- کتاب مسئله بانک و ربا شهید مطهری ص 22
32- سخنرانی آیت‌اله مصباح یزدی در همایش ربا در نظریه و عمل (چالش‌ها و راهکارها) کتاب ربا - انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
33- همان
34- محمدبن الحسن حر عاملی وسائل الشیعه ج 12 ص 371 قسمتی از حدیث
35- نهج‌البلاغه ج 12 ص 456
36- کتاب ربا در نظریه و عمل (چالش‌های و راهکارها) انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
37- کتاب ربا در نظریه و عمل (چالش‌ها و راهکارها) انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
38- امام خمینی کتاب البیع ج 2 ص 4.5 – 417
39- اینترنت – سایت آیت اله صانعی – استفتانات – ربا – عدم حرمت قرض ربوی استنتاجی
40- کتاب ربا – انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
42- روایتی از محمدبن سنان از اصحاب امام رضا (ع)
43- ترجمه الحیاه ج 5 ص 61. و 4.4
44- همان.
45- مسئله ربا و بانک و بیمه استاد مطهری انتشارات صدرا ص 68
46- وسائل الشیعه ح 12 ابواب الرضا باب 1 حدیث 11
47- وسائل الشیعه
48- کتاب ربا - انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی و کتاب اقتصاددانان بزرگ جهان (مارک بلاگ) ترجمه حسن گلریز نشر نی
49- همان
50- ترجمه الحیاه ج 5 ص 61.
51- نهج‌البلاغه حکمت 447
52- اشاره به طرح آقای دکتر مظاهری ریاست محترم بانک مرکزی ایران
53- استفتاء شماره 719 در سایت اینترنتی ایشان
54- روزنامه جهان اقتصاد 9/11/86 ص 23
55- الربا فقیهاً و اقتصادیاً - حسن جواهری
56- سایت آیت‌اله صانعی – استفتائات – ربا – سایت اینترنتی ایشان
57- محمدبن الحسن الحر العاملی وسائل الشیعه ج 12 ص 293 حدیث 1
58- نهج‌البلاغه حضرت علی علیه السلام

منبع: / سایت / باشگاه اندیشه
نویسنده : رحمت الله علیرحیمی